Morgunblaðið - 03.03.2002, Side 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. MARS 2002 33
inn um Ellsberg. „Komið bara öllu á framfæri.
Við skulum rétta yfir honum í pressunni. Rétta
yfir honum í pressunni ... látum það leka. Við vilj-
um eyðileggja hann í pressunni. Pressan. Er það
ljóst? Ég vil að einhver ráðist í þetta mál eins og
ég gerði í Hiss-málinu... [...] Við unnum Hiss-
málið í blöðunum.““
Einskis var látið ófreistað til að ófrægja Ells-
berg. Var meðal annars brotist inn hjá sálfræð-
ingi Ellsbergs til að ná í upplýsingar um hann.
Innbrotið komst hins vegar upp og var rakið til
stjórnar Nixons. Á endanum voru kærurnar á
hendur Ellsberg látnar niður falla.
Lögfræðingar
og ritstjórar
deildu hart um
birtingu
Hér hefur viðbrögð-
um stjórnvalda við
birtingunni verið lýst.
Hinni hlið málsins,
ákvörðun The New
York Times um að
birta skjölin, er lýst í
bókinni „The Trust“ eftir Susan E. Tifft og Alex
S. Jones. Þar er því lýst hvernig Ellsberg hafði
samband við Sheehan, sem taldi hann eftir mörg
samtöl á að leyfa sér að sjá skjölin. Þá voru tvö ár
frá því að Ellsberg hafði ljósritað þau. Þegar þeir
loks hittust fór Ellsberg með hann í íbúð þar sem
skjölin voru geymd og sagði Sheehan að hann
mætti lesa skjölin og taka niður minnispunkta,
en nefndi ekki sérstaklega að hann mætti afrita
skjölin, sennilega til að firra sig ábyrgð. Sheehan
tók þessu hins vegar svo að Ellsberg vildi að
hann tæki afrit af skjölunum og gerði það. Það
tók blaðið tólf vikur að taka af skarið um að birta
skjölin. Arthur Ochs Sulzberger, sem þá var
útgefandi The New York Times, en í Banda-
ríkjunum hefur útgefandi bæði ritstjórnarlegt
vald og framkvæmdavald, gaf þá grænt ljós þrátt
fyrir að lögmenn blaðsins hefðu lagst gegn því og
sagt að blaðið ætti á hættu að fá yfir sig málsókn,
sem leitt gæti til þess að það yrði gjaldþrota og
Sulzberger yrði stungið í fangelsi. Sulzberger
hafði sjálfur meiri áhyggjur af því að lesendur
blaðsins myndu telja birtingu skjalanna landráð.
Deilan við lögfræðingana var svo heiftarleg að
Louis Loeb, sem hafði verið lögmaður blaðsins
og Sulzberger-fjölskyldunnar frá 1948, neitaði að
verja birtingu skjalanna í blaðinu fyrir rétti.
Lykilatriði í ákvörðuninni um að birta skjölin
var að þau sýndu, eins og Sheehan rakti fyrir
starfsbræðrum sínum á fundum, að hver stjórnin
á fætur annarri hefði kerfisbundið blekkt banda-
rísku þjóðina varðandi Víetnam. Þegar Sulzberg-
er var sagt frá skjölunum hugsaði hann með sér,
að því er hann sagði tveimur áratugum síðan, að
birting myndi þýða 20 ára til lífstíðar fangelsi. Á
fundinum kvaðst hann hins vegar aðeins vera
óviss um hvort það ætti að birta efnið. Ritstjórnin
taldi að spurningin væri ekki hvort heldur hvern-
ig. Lögfræðingarnir sögðu hins vegar að með því
að birta leyndarskjöl væri ekki aðeins verið að
brjóta lögin um njósnir heldur ganga þvert á
hefðir blaðsins sjálfs um ábyrga blaðamennsku.
Þegar þeir voru beðnir að lesa gögnin áður en
þeir tækju afstöðu neituðu þeir þar sem það eitt
að lesa þau væri lögbrot. Ritstjórar blaðsins
sögðu að leyndarskjöl hefðu margoft verið birt í
blaðinu áður og það jafnvel fengið Pulitzer-verð-
laun fyrir fréttir byggðar á slíkum gögnum.
Sterkustu rök lögfræðinganna voru að blaðið
myndi missa trúverðugleika gagnvart lesendum.
Sulzberger hafði hins vegar ekkert síður áhyggj-
ur af trúverðugleika sínum gagnvart ritstjórum
blaðsins, sem sögðu að það myndi verða blaðinu
til ævarandi hneisu ef skjölin yrðu ekki birt.
Sjálfur sagði Sulzberger: „Þegar allt kom til alls
áttu [skjölin] að vera opinber því að þetta var
sagnfræði en ekki leyndarmál, það var ólöglegt
að stimpla skjölin leyndarmál.“ Þegar Sulzberg-
er loks ákvað að láta kylfu ráða kasti og birta
skjölin fékk ekkert snúið honum. Þegar fyrsta
fréttin birtist loks voru viðbrögðin engin og segja
má að Nixon hafi átt frumkvæðið að því að draga
athyglina að umfjöllun The New York Times eft-
ir að Kissinger sagði honum að uppljóstrunin
sýndi að hann væri veikur forseti.
Sulzberger kom fram á blaðamannafundi með-
an á írafárinu út af birtingunni stóð og var meðal
annars spurður um birtingu leyndarskjalanna:
„Ég held að þetta sé dásamleg aðferð þegar þú
ert með allt niðrum þig að koma í veg fyrir að
nokkur komist að því með því að stimpla það
leyndarmál og ýta því til hliðar.“ Á sama fundi
sagði hann að þjóðaröryggi hefði ekki verið
stefnt í hættu vegna þess að engin leyndarmál
hefðu verið opinberuð, lífi bandaríska hermanna
hefði ekki verið stefnt í hættu: „Þessi skjöl eru
hluti sögunnar.“ Það var ekki fyrr en dómur
hæstaréttar féll blaðinu í vil að Sulzberger og
aðrir ráðamenn á blaðinu gátu andað léttar og þá
var kampavínið dregið fram.
Mál Ellsbergs og Pentagon-skjalanna sýnir í
raun flestar hliðar á því hvað það þýðir að gerast
uppljóstrari, hvort sem þar er litið til þeirrar um-
ræðu, sem fram fer innan fjölmiðilsins þegar
meta þarf meiri hagsmuni og minni eða horft er á
hvernig Nixon brást við og hugðist láta dómstól
götunnar gera út um mál Ellsbergs.
Uppljóstrarar
sjaldnast hafnir
á stall
Þegar umfjöllun um
uppljóstrara er skoð-
uð er sérstaklega
áberandi hvað þeir
fara oft illa út úr því
að ganga fram fyrir
skjöldu. Í nýlegri umfjöllun um slík mál í vikurit-
inu The Economist segir að uppljóstranir séu
góðar fyrir samfélagið, en slæmar fyrir starfs-
framann. Þær ættu hins vegar að vera góðar fyr-
ir hvort tveggja. Ekki allir uppljóstrarar verða
að tákngervingi heilinda á vinnustað fyrir að hafa
hugrekki til að tala við yfirmann sinn og greina
frá misgjörðum æðstu yfirmanna eins og Sherr-
on Watkins gerði hjá Enron. Hún gekk einfald-
lega á fund yfirmanns síns og sagði að slík
hneyksli leyndust í bókhaldinu að fyrirtækið
gæti hrunið. The New York Times fjallaði um
mál uppljóstrara fyrir nokkru og sagði að það
væri ekki fyrir hina geðlausu að taka þetta hlut-
verk að sér. Ekki væru allir uppljóstrarar jafn
heppnir og Watkins. Uppljóstrarar væru yfirleitt
einir á báti andspænis stóru fyrirtæki eða stofn-
un sem hefur mun meiri völd og úr meiru að
spila. Frá upphafi megi gera ráð fyrir hefndar-
aðgerðum og gildi þar einu hvort uppljóstrarinn
geri viðvart innan síns vinnustaðar eða utan
hans.
Terry Morehead Dworkin og Melissa S. Bauc-
us birtu fyrir fjórum árum úttekt í tímaritinu
Journal of Business Ethics um uppljóstrun innan
vinnustaðar og utan. Þau könnuðu 33 tilfelli og
komust að þeirri niðurstöðu að verr færi fyrir
þeim, sem færu út fyrir vinnustaðinn með upp-
lýsingar, en þeim, sem legðu spilin á borðið innan
hans, en aftur á móti væri líklegra að uppljóstr-
unin hefði áhrif á starfshætti ef farið væri með
málið til utanaðkomandi aðila.
Tímaritið The Internal Auditor gerði fyrir
tveimur árum úttekt á áreiðanleika uppljóstrana
starfsmanna og var niðurstaðan sú að þær væru
á rökum reistar í 76% tilfella.
Í Bandaríkjunum er að finna löggjöf um upp-
ljóstrara og er hún sterkust þegar í hlut á opin-
ber starfsmaður. Það getur hins vegar verið
mjög misjafnt eftir ríkjum hversu öflug löggjöfin
er og einnig geta lögin mælt fyrir um mismun-
andi leiðir. Í sumum ríkjum er til dæmis kveðið á
um að uppljóstrarinn verði að leita til utanað-
komandi aðila. Í öðrum er skylt að reyna að leysa
málið fyrst innan frá. Sterkustu löggjöfina í
Bandaríkjunum má sennilega rekja til þræla-
stríðsins, en þá voru sett lög um rangar staðhæf-
ingar. Ekki er langt síðan menn áttuðu sig á því
að nota mætti þessi lög sem verkfæri til að af-
hjúpa undirferli varðandi verktöku fyrir ríkið. Að
auki veita þessi lög uppljóstraranum peninga-
lega ástæðu til að láta í sér heyra af því að hann á
rétt á hlut í því fé, sem endurheimtist. Eftir að
þessi lög voru endurbætt árið 1986 til ársins 2000
hefur, að því er kom fram í tímaritinu Healthcare
Financial Management fyrir tveimur árum og
byggt var á tölum frá bandaríska dómsmálaráðu-
neytinu, ríkið fengið til baka 3,5 milljarða dollara,
sem átti að hafa af því með svikum. Uppljóstr-
ararnir í þessum málum höfðu fengið 550 millj-
ónir dollara í sinn hlut. Í þeim tilfellum, sem
dómsmálaráðuneytið hafði ákveðið að höfða ekki
mál, en uppljóstrararnir gert það sjálfir höfðu
211 milljónir dollara verið endurheimtar.
Í Bandaríkjunum liggur hins vegar frumvarp
fyrir þinginu um að auðvelda uppljóstrurum að
stefna vinnuveitendum sínum og auka vernd
þeirra. Einnig fengi embætti sérskipaðs sak-
sóknara, sem er óháð stofnun, sem rannsakar
mál uppljóstrara í stjórnkerfinu aukin völd til að
reka mál fyrir dómstólum.
Sagt hefur verið að löggjöf Breta nái einna
lengst í að vernda uppljóstrara. Þar tóku endan-
legt gildi í fyrra sérstök lög um uppljóstranir í al-
mannaþágu. Þar er tekið á uppljóstrurum eins og
þeir séu vitni í þágu almennra hagsmuna, en ekki
eigin hagsmuna. Þessi lög hefðu kannski bjargað
Söruh Tisdall, sem árið 1983 lak minnisblaði frá
Michael Hesseltine, þáverandi varnarmálaráð-
herra, um að senda ætti stýriflaugar til Green-
ham Common, til dagblaðsins Guardian og var
dæmd í sex mánaða fangelsi fyrir. Hún lak skjal-
inu nafnlaust, en dómstólar í Bretlandi fyrirskip-
uðu blaðinu að afhenda það og þannig var hægt
að rekja það til Tisdall, sem var starfsmaður
varnarmálaráðuneytisins.
C. Fred Alford hefur skrifað bók um uppljóstr-
ara og fjallar um þá í dálki, sem birtist fyrir
skömmu í dagblaðinu USAToday. Hann segir að
næstum helmingur allra uppljóstrara sé rekinn
úr starfi og yfirleitt komi eitthvert smáatriði upp
um þá, sem hyggist njóta nafnleyndar. Nóg er að
um sé að ræða upplýsingar, sem eru á fárra vit-
orði. Fyrirtæki fara einnig létt með að sniðganga
lög um að ekki megi reka uppljóstrara. Einfalt er
að bíða í eitt eða tvö ár, segir Alford, þannig að
ekki sé hægt að sýna fram á bein tengsl. Einnig
er hægt að ganga þannig frá hnútunum að upp-
ljóstrarinn komi illa út úr starfsmati eða flytja
hann í starf, sem hann er ekki búinn undir að
sinna þannig að öruggt sé að honum farnist illa.
Hann skrifar að ótrúlega oft sé uppljóstrurum
fenginn skápur í stað skrifstofu og sagt að koma
ekki út á skrifstofutíma. Hann segir einnig að
rúmlega helmingur uppljóstrara missi heimili sín
og flestir þeirra missi einnig fjölskylduna, sem
kann ekki að meta þær fjárhagslegu fórnir, sem
fylgi hinum göfuga verknaði. Alford bætir við að
flestir uppljóstrarar geri sér grein fyrir því að
andað geti köldu frá yfirmönnunum, en færri eigi
von á því að starfsfélagar og vinir snúi við þeim
baki, enda valdi það oft mestum sársauka.
Svisslendingur
fær pólitískt
hæli í Banda-
ríkjunum
Fáir uppljóstrarar á
okkar tímum hafa þó
orðið fyrir jafn gagn-
gerum breytingum á
sínum högum og
Christoph Meili, sem
fyrir fimm árum er
hann var næturvörður hjá svissneskum banka í
Zürich rakst á skjöl, sem biðu eyðileggingar í
tætaraherberginu. Í skjölunum voru skráðar
peningafærslur frá Þýskalandi til Sviss á valda-
tíma nasista í Þýskalandi. Meili hafði lesið ásak-
anir um að fjármunir gyðinga – svokallað nas-
istagull – lægju enn á svissneskum banka-
reikningum og kom skjölunum til fjölmiðla. Meili
var rekinn samstundis og útskúfað frá Sviss. Svo
fór að honum varð ekki lengur vært í heimalandi
sínu þar sem hann var stimplaður svikari og
landráðamaður. Meili býr nú í Kaliforníu. Hann
er eini Svisslendingurinn, sem veitt hefur verið
pólitískt hæli í Bandaríkjunum.
Morgunblaðið/Golli
„Öryggi þjóðar-
innar er ekki aðeins
við virkisvegginn.
Öryggið liggur líka í
gildi hinna frjálsu
stofnana okkar.
Þeir, sem eru við
völd, verða að þola
erfiða fjölmiðla,
þrjóska fjölmiðla,
fjölmiðla, sem eru
alls staðar, til þess
að vernda hin jafn-
vel mikilvægari
gildi tjáningarfrelsis
og réttar almenn-
ings til að vita …“
Laugardagur 2. mars