Morgunblaðið - 10.03.2002, Blaðsíða 24

Morgunblaðið - 10.03.2002, Blaðsíða 24
24 SUNNUDAGUR 10. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ J OHN NASH gekk inn í setu- stofuna í MIT-háskólanum í Boston vetrarmorgun einn árið 1959 með eintak af New York Times í höndunum. Án þess að beina orðum sínum að neinum sérstökum í stofunni tjáði hann viðstöddum að fréttin í horninu efst til vinstri á forsíðunni hefði að geyma dulin skilaboð frá verum í öðru sólkerfi, sem aðeins væru ætluð honum. Aðrir gætu ekki ráðið boðin. Honum hefði verið trúað fyrir leyndardómum alheimsins. Samkennarar hans litu á hann. Var maðurinn að grínast? Húmor Johns Nash var þannig, að menn voru ekki alveg vissir. En þetta var sannarlega ekki grín, heldur fyrstu sýnilegu merkin um alvarlegan geðsjúkdóm. Þá var John Nash rúmlega þrítug- ur og í þann mund að taka við pró- fessorsstöðu sinni hjá MIT, búinn að kenna þar frá 1951. Þetta virðist hafa verið fyrsta alvarlega geðklofa- tilfellið sem hann varð fyrir. Geðklofi (paranoid schizophrenia) er einhver hræðilegasti, síbreytilegasti og dul- arfyllsti geðsjúkdómur sem um get- ur. Í næstu þrjá áratugi á eftir þjáð- ist John Nash af alvarlegum rang- hugmyndum, ofskynjunum, buguð- um vilja og ringulreið í hugsun og tilfinningum. A Beautiful Mind er ævisaga stærðfræðingsins og Nóbelsverð- launahafans Johns Forbes Nash, sem fæddist 13. janúar 1928. Höf- undur bókarinnar er Sylvia Nasar, sem skrifar um efnahagsmál í New York Times. Hún lýsir ævi Nash og kenningum þeim sem færðu honum að lokum Nóbelsverðlaunin í hag- fræði, en það sem gerir frásögnina umfram allt sérstaka er lýsing henn- ar á manni sem er fastur á milli snilli og geðveiki. Bókin er kveikjan að kvikmynd með sama nafni sem leik- stýrt er af Ron Howard með Russel Crowe í hlutverki Johns Nash. Leikjafræði í Princeton John Nash hóf nám í stærðfræði í háskólanum í Princeton árið 1948. Á þeim tíma var Fine Hall í Princeton, þar sem stærðfræðideildin var til húsa, óumdeild miðstöð stærðfræði- og vísindaheimsins. Ekki aðeins var þar Institute for Advanced Study og Albert Einstein, heldur einnig John von Neumann, hinn töfrandi stærð- fræðingur, sem átti drjúgan þátt í þróun nútíma tölva, en einnig stærð- fræðikenninga sem liggja að baki vetnissprengjunni. Fine Hall í Princeton gegndi viðlíka hlutverki í hugum stærðfræðinga og París hafði eitt sinn gegnt í hugum málara og skálda; loftið var þrungið stærð- fræðihugmyndum. Leopold Infeld, aðstoðarmaður Einsteins, orðaði það þannig, að maður þyrfti aðeins að rétta út höndina og maður héldi á nokkrum formúlum í lófanum. Til Princeton höfðu Bandaríkjamenn flutt inn helstu vísindamenn Evrópu, sem á þeim tíma stóð Bandaríkjun- um langtum framar á sviði vísinda- menntunar. Það snerist við á örfáum árum. Á hverjum degi, klukkan hálffjög- ur, settust nokkrir höfuðsnillingar heimsins niður í Princeton og drukku saman síðdegiste og ræddu málin. Sérviska var ekki tiltökumál og því féll John Nash vel inn í hóp- inn. Í þessum síðdegistedrykkjum var mikið teflt og spilað; skák, kotra og kriegspiel (nokkurs konar skák, nema skákmenn vita ekki hvor um leiki annars). Þessir leikir voru hluti þeirrar menningar sem Evrópu- mennirnir fluttu með sér. Nash var góður skákmaður og fljótlega bjó hann til sinn eigin leik, sem þá var kallaður Nash, en síðar Hex. Það er tveggja manna „núll-summuleikur“ með fullkomnum upplýsingum. Það er að segja, ef annar spilarinn vinn- ur, þá tapar hinn (núll-summa) og á öllum stigum vita keppendur stöðu leiksins (fullkomnar upplýsingar). Rannsókn slíkra leikja og hvernig hægt væri að hugsa upp sigur- stranglegar leikfléttur hafði verið eitt helsta viðfangsefni Johns von Neumanns, einnar helstu stjörnu Princeton-háskólans. Nash heillaðist af rannsóknum von Neumanns og þróaði kenningar hans á hærra stig. Nash hafði mikinn áhuga á leikj- um eða spilum þar sem voru nokkrir keppendur, sem vissu ekki allar staðreyndir leiksins og gætu sigrað ef þeir ynnu saman. Ágætt dæmi um slíkan leik er svokölluð „fanga- þraut“: Lögreglan handsamar tvo grunaða menn, sem báðir eru reynd- ar sekir. Þeir eru yfirheyrðir hvor í sínu lagi. Séu þeir hvor öðrum trygg- ir og neiti þrátt fyrir sönnunargögn, verða þeir báðir dæmdir í ársfang- elsi. En ef annar svíkur hinn þá er hann umsvifalaust látinn laus en fé- lagi hans dæmdur í fimm ára fang- elsi. Að lokum, ef þeir svíkja hvor annan fá báðir þriggja ára dóm. Þrautin eða valþröngin er þessi: ímyndaðu þér að þú sért annar fang- anna – hvort myndir þú gera, vera trúr félaga þínum eða svíkja hann? Mundu að þú veist ekkert um fyr- irætlun félaga þíns. Ef félagi þinn ætlar að svíkja þig, þá ættir þú sannarlega að svíkja hann. Þá hlýtur þú þriggja ára dóm í stað fimm ára. Hins vegar ef félagi þinn ætlar að vera þér trúr, þá ættir þú að svíkja hann og losna þannig al- veg í stað þess að sitja eitt ár inni. Þú veist ekki hvort félagi þinn ætlar að svíkja þig eða vera þér trúr, en hvort heldur er þá sýnist best fyrir þig að svíkja hann. Þó svo þetta sé rökrétt niðurstaða, þá er þetta á vissan hátt fáránlegt. Félagi þinn mun líklega hugsa á sama hátt og þú þannig að þið svíkið trúlega hvor annan og verðið báðir dæmdir til þriggja ára fangelsisvistar. Það væri greinilega skárri ráðagerð að þið væruð hvor öðrum trúir og sætuð báðir inni í að- eins eitt ár. Spurningin er, hvernig geta tveir aðilar unnið saman að því að ná sameiginlegri niðurstöðu sem gagnast báðum, þegar svik eru svona freistandi? Skrifaði Nóbelsritgerðina sem nemandi Í Princeton, þegar Nash var þar í framhaldsnámi, skrifaði hann 27 blaðsíðna ritgerð um þessi svoköll- uðu leikjafræði (game theory), sem er stærðfræðileg athugun á sam- skiptum tveggja eða fleiri aðila með andstæða hagsmuni. Það var fyrir þessa ritgerð sem hann að lokum fékk Nóbelsverðlaunin í hagfræði árið 1994. Þar fjallaði hann um álíka vandamál og fangaþrautina og lausnir á henni, hið svokallaða Nash- jafnvægi. Það er frægasta stærð- fræðilega sköpunarverk Nash. Á síð- ustu áratugum hefur þessari kenn- ingu verið beitt í hagfræði. Í fyrstu var hún þó fyrst og fremst notuð í mótun herstjórnarlistar kalda stríðsins; ef stórveldin gætu fundið leiðir til samvinnu þá myndi vopna- kapphlaupinu linna og kostnaður beggja minnka. En það var ekki fyrr en alllöngu síðar að hagfræðingar áttuðu sig á mikilvægi „Nash-jafn- vægisins“ og það var t.d. stuðst við það þegar „uppboð aldarinnar“ var haldið árið 1994 á símarásum í Bandaríkjunum, um sama leyti og Nash hlaut Nóbelsverðlaunin í hag- fræði. Ritgerðin var þó ekki talin nógu góð á þeim tíma sem hann skrifaði hana til að afla honum kennarastöðu sem hann ásældist í Princeton eða Harvard. Hann hafnaði sem kennari í Massachusetts Institute of Techno- logy, MIT, sem þrátt fyrir að vera núna mjög mikilsvirtur háskóli, var skref niður á við í huga Nash. Á þrítugsaldri hélt Nash áfram að þróa ýmsar kennisetningar í stærð- fræði þar sem hann nýtti sér ótrú- legt innsæi sitt; hann virtist sjá fyrir sér útkomuna áður en hann gat sýnt í smáatriðum hvernig hann fór að því. Ýmsir stærðfræðingar telja það verk sem aflaði honum Nóbelsverð- launa í hagfræði léttvægt í saman- burði við ýmsar af þeim kennisetn- ingum sem hann þróaði á þessum tíma. Um sama leyti átti Nash í tveimur samkynhneigðum samböndum sem skildu eftir sig djúp tilfinningaleg ör, m.a. átti hann í ástarsambandi við Ervin Thorson, Kaliforníubúa sem maður gæti haldið að væri af íslensk- um ættum af eftirnafninu að dæma; Nash var handtekinn fyrir ósæmi- lega kynferðislega hegðun í Santa Monica sem kostaði hann sumar- vinnuna hjá Rand-fyrirtækinu; tók sér hjákonu, Elonor Stier, sem hann kom fram við af eigingjarnri harð- neskju og hrakti í raun út í fátækt. Hann hélt sambandi sínu við hana leyndu fyrir vinum og ættingjum. Hún fæddi honum son sem skírður var John og ólst upp hjá ýmsum fóst- urforeldrum og á munaðarleysingja- hæli. Móðir Nash og nánir vinir vissu ekki af drengnum fyrr en löngu eftir fæðingu hans. Hann hélt tilvist hans og sambandi sínu við móður hans leyndu um langt skeið. Að lokum kvæntist Nash ungri konu frá El Salvador, Aliciu Larde, glæsilegri konu sem var við nám í MIT þegar Nash kenndi þar. Með henni eignaðist hann annan son, sem einnig var skírður John og þjáðist síðar af geðklofa eins og faðir hans. Alicia og Nash skildu árið 1963, en hún tók hann þó aftur inn á heimili sitt árið 1970 til að forða honum frá því að verða heimilislaus. Hjá henni átti hann athvarf í veikindum sínum. Þau giftust síðan aftur á efri árum, í júní á síðasta ári, eftir að Nash hafði náð sér með undraverðum hætti. Flóknar ranghugmyndir Á fyrstu vikum ársins 1959, þegar Nash er þrjátíu ára gamall, er hann greindur með geðklofa. Þó svo snill- ingum og geðveiki sé oft stillt upp í sömu andrá og bilið oft talið tæpt á milli snillinnar og geðveikinnar, þá er það nú samt svo að geðklofi fer ekki í manngreinarálit. Jafnt snill- ingar sem meðalmenn veikjast. Hann fór að heyra raddir og talaði um bráða nauðsyn þess að koma á al- heimsstjórn og skrifaði bréf til sendiherra allra ríkja í Washington varðandi það, þar sem hann kvaðst sjálfur vera í undirbúningsstjórn ásamt ýmsum nemendum og fé- lögum í háskólanum. Hann hafnaði boði háskólans í Chicago um mikils- virta prófessorsstöðu vegna þess að hann væri að taka við embætti keis- ara Suðurskautslandsins, Antarkt- íku. Stundum kallaði hann sig Prins friðarins. Þrálátar og flóknar ranghug- myndir eru meðal einkenna geð- klofa. Ranghugmyndirnar stuðla að algjörri höfnun á almennt viður- kenndum raunveruleika. Oft er um að ræða mistúlkun á skynjunum eða Keisari Antarktíku Reuters Geðveikur og lokaður frá umheiminum. Russel Crowe í hlutverki John Nash í A Beautiful Mind. A Beautiful Mind er ævisaga stærðfræðingsins og Nóbelsverðlaunahafans Johns Forbes Nash. Bókin lýsir ævi Nash og kenningum þeim sem færðu honum að lokum Nóbelsverðlaunin í hagfræði árið 1994. Guðbrandur Magnússon skrifar um bókina, ævi John Nash og geðveiki hans, en hann þjáðist af geðklofa í þrjá áratugi.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.