Morgunblaðið - 27.03.2002, Blaðsíða 45

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. MARS 2002 45
skeið, fyrst sem fulltrúi hans og síðar
sem framkvæmdastjóri þróunar-
deildar Sambandsins og stjórnarfor-
maður Samvinnusjóðs Íslands. Í
þeim störfum kynntist ég athafna-
manninum og manninum Erlendi
Einarssyni. Kynni okkar þróuðust í
persónulega vináttu okkar og fjöl-
skyldna okkar sem varaði allt til
hans hinstu stundar. Það var mjög
ánægjulegt að vinna með Erlendi
Einarssyni síðustu árin á starfsævi
hans. Í samstarfi okkar kynntist ég
vel vinnusemi Erlendar, og hvernig
hann helgaði sig, jafnt í starfi sem
frítíma, hagsmunum og velgengni
Sambandsins. Það sem mér fannst ef
til vill eftirtektarverðast í fari Er-
lendar var framsýni hans og hversu
opinn hann var fyrir nýjungum, líkt
og hann skynjaði að Ísland stæði á
þröskuldi nýrra tíma og nýrra tæki-
færa sem Samvinnuhreyfingin yrði
að vera með í til að treysta efnahags-
lega framtíð þjóðarinnar. Í þessu
efni skar hann sig úr hópi annarra
forystumanna Sambandsins af hans
kynslóð.
Þegar velt er fyrir sér í hverju
leiðtogahæfileikar Erlendar fólust
kemur upp í hugann hin mikla
skyldurækni hans gagnvart starfi
sínu sem og hinn mikli metnaður
sem hann bar í brjósti fyrir hönd
Sambandsins og samvinnufélaganna
og það viðhorf til framtíðar að Ís-
lendingar gætu og ættu að byggja
upp atvinnulíf sem fyllilega stæðist
samanburð við önnur lönd. Það var í
bjargfastri og meðfæddri trú hans á
getu og framtak Íslendinga og sá
eldmóður sem hann hafði til að bera
til að hrífa aðra með sér til góðra
verka sem trúlega gerði Erlend Ein-
arsson að þeim forystumanni og leið-
toga sem hann var.
Það var því engin tilviljun að á
þessum árum skyldi fyrir atbeina
Erlendar ráðist í einhver umfangs-
mestu nýsköpunarverkefni í sögu
Samvinnuhreyfingarinnar. Má þar
nefna stofnun Samvinnusjóðs Ís-
lands hf., stofnun Marel hf. og stofn-
un Íslandslax hf, sem varð braut-
ryðjandafyrirtæki á Íslandi í
strandeldi á laxi. Þá má nefna þátt-
töku í stofnun Steinullarverksmiðj-
unnar á Sauðárkróki sem aldrei
hefði verið stofnuð án aðildar Sam-
bandsins, eignaleigufyrirtækið Lind
hf. sem síðar var selt Landsbanka
Íslands, stofnun Icecon hf. í sam-
starfi við Sölumiðstöðina og SÍF og
raunar einnig stofnun Þróunar-
félagsins en Sambandið hafði frum-
kvæði að stofnun þess í náinni sam-
vinnu við sjóði, banka og stærri
fyrirtæki. Mörg þessara fyrirtækja
hafa skilað miklum verðmætum í ís-
lenskt þjóðarbú. Líkt og við var að
búast urðu áföll enda áhætta tölu-
verð en á heildina litið var brotið blað
í nýsköpun atvinnulífs.
Þessi verkefni sýndu einnig að Er-
lendur skirrðist aldrei við að vinna
með fulltrúum hins opinbera eða
einkaframtaksins að málum sem
horfðu til framfara á Íslandi. Með
sama hætti var Erlendur ávallt tals-
maður frjáls atvinnurekstrar, án
íþyngjandi afskipta ríkisvaldsins og
lét sér mjög annt um starfsskilyrði
fyrirtækja og atvinnuvega.
Það gleymist stundum í um-
ræðunni um Sambandið að á árleg-
um aðalfundum þess, sem á sátu
kjörnir fulltrúar kaupfélaganna, var
oft ágreiningur sem taka þurfti tillit
til við afgreiðslu mála. Á þeim fund-
um voru ekki allir viðhlæjendur vin-
ir, og oft vottaði fyrir djúpri póli-
tískri undiröldu sem hafði veruleg
áhrif á gang mála. Oft var um að
ræða ágreining sem átti sér hug-
myndafræðilegar rætur sem að
hluta til fór eftir flokkspólitískum
línum fulltrúa á þinginu en sem síðan
endurspeglaðist í kjöri til Sam-
bandsstjórnar og í viðhorfum til hug-
mynda um breytingar á rekstri Sam-
bandsins og jafnvel á rekstrarformi
samvinnufélaganna. Trúlega hafði
þessi ágreiningur eftir á að hyggja
meiri áhrif á framtíð Sambandsins
en margan grunaði.
Segja má að þar eigi upptök sín
þau sögulegu mistök að ekki tókst að
breyta samvinnufélagsforminu
þannig að kaupfélögin gætu fjár-
magnað sig með áhættufé og þannig
keppt við hlutafélagaformið. Ég veit
að til þess stóð hugur Erlendar. Á
aðalfundi Sambandsins árið 1971
kynnti Erlendur hugmyndir um svo-
kölluð stofnbréf í samvinnufélögum
sem félagsmenn í samvinnufélögum
gætu keypt og fengið arð af líkt og af
hlutafé, en þó með skertum atkvæð-
isrétti. Þessar hugmyndir fengu ekki
hljómgrunn sem varð til þess að
hann treysti sér ekki til að fara af
stað með slíkar hugmyndir á aðal-
fundi Sambandsins aftur. Honum
var þó æ síðan tíðrætt um nauðsyn
slíkra breytinga.
Síðustu árin í rekstri Sambands-
ins undir forystu Erlendar var rekst-
ur þess erfiður. Á aðalfundum Sam-
bandsins varaði hann ítrekað við því
að núllrekstur Sambandsins myndi
koma rekstri þess í óefni þegar fram
liðu stundir og umtalsverðar breyt-
ingar yrði að gera í rekstri og skipu-
lagi þess. Þegar Erlendur lét af
störfum var eiginfjárstaða Sam-
bandsins ennþá sterk og var hann
ásamt nánustu samstarfsmönnum
sínum búinn að leggja drög að við-
snúningi í rekstri þess. Þær tillögur
biðu framkvæmda er hann lét af
störfum.
Það var gæfa að kynnast Erlendi
Einarssyni. Hann var aristókrat af
guðs náð, var glæsimenni í klæða-
burði, heilsteyptur, umtalsfrómur og
góðgjarn, með skemmtilegt skop-
skyn og hrókur alls fagnaðar í góðra
vina hóp. Í fasi hans og framkomu
birtist ákveðin fágun sem fáir menn
hafa til að bera. Hann skeytti ekki
oft skapi þótt það kæmi fyrir, en
hafði sitt fram með yfirveguðum
málflutningi og góðum undirbúningi
ákvarðana í samráði við samstarfs-
menn sína. Þegar honum fannst mik-
ið liggja við gat honum hlaupið kapp
í kinn. Ef hann beitti sér í máli gat
hann verið ákveðinn og þá réð hans
afstaða. Hann treysti yfirleitt sam-
starfsmönnum sínum til góðra ráða,
kunni illa smjaðri og var ekki um
smámunasemi eða málalengingar
gefið. Hann treysti ungu fólki.
Erlendur var mikill listunnandi
sem heimili þeirra hjóna ber vitni um
og lét hann sig menningarmál og
góðgerðarstörf miklu varða sem
þátttaka hans í ýmsum samtökum og
styrktarfélögum var til marks um.
Í störfum sínum hafði Erlendur
samskipti við aragrúa fólks um allt
land sem og erlendis og oft var
þröngt setinn bekkurinn á biðstofu
forstjóra þegar fólk hvaðanæva af
landinu óskaði eftir viðtölum.
Ég minnist þess þegar þáverandi
forstjóri General Motors og stjórn-
arformaður, Roger B. Smith, kom
eitt sinn í heimsókn til Íslands. Mar-
grét og Erlendur héldu kvöldverð-
arboð honum til heiðurs. Eins og
alltaf var það haldið heima hjá þeim
hjónum á Selvogsgrunni 27. General
Motors var þá stærsta fyrirtæki
heims með um 750.000 starfsmenn.
Mér er það í fersku minni að ég
hugsaði með sjálfum mér þetta kvöld
að hefði ég ekki vitað deili á mönn-
unum sem sátu í öndvegi hefði ég tví-
mælalaust haldið að Erlendur væri
forstjóri hins bandaríska stórfyrir-
tækis. Þannig var persóna Erlendar
enda naut hann virðingar hvar sem
hann kom bæði hjá háum sem lágum.
En það var ekki aðeins á heimili
sínu sem Erlendur og Margrét voru
óþreytandi gestgjafar fyrir við-
skiptavini Sambandsins og sam-
starfsfólk heldur buðu þau reglulega
gestum jafnt innlendum sem útlend-
um í sumarbústað sinn í Hraunbúð-
um í Landbroti. Þar sá Margrét ein
og óstudd um allan undirbúning,
matseld og gistingu fyrir allt að 8–10
gesti í einu, oft á sumri, og stundum í
marga daga í einu, og leit á það sem
ólaunaða þegnskylduvinnu fyrir
Sambandið. Á meðan var Erlendur
hrókur alls fagnaðar og hélt mönn-
um að veiðiskap þar sem menn gátu
veitt lax, urriða, sjóbirting og bleikju
allt eftir því hvað guð gaf. Veit ég til
þess að erlendum gestum sem boðið
var í Hraunbúðir leið þessi gestrisni
aldrei úr minni.
Nú er runnin upp kveðjustund.
Eigi má sköpum renna. En mikil
saga er að baki sem síðar verður
skráð þegar tíminn hefur gefið okk-
ur þá dýpt og þá fjarlægð sem þarf
til að meta söguna. Örninn er floginn
á vit feðra sinna. Við horfum á eftir
honum er hann flytur sig um set með
þungum vængjatökum á vit fegurri
og friðsælli heima.
Þorsteinn Ólafsson.
Erlendur Einarsson markaði djúp
spor í samtíð sína. Hann var ungur
að árum þegar hann skipaði sér í for-
ystusveit samvinnumanna á Íslandi.
Hann var foringi þeirra um margra
áratuga skeið. Sem forstjóri Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga
stýrði hann stærsta fyrirtæki lands-
ins og var jafnframt samstarfsmaður
og ráðgjafi samvinnufélaga um allt
land. Hann var í forystu á miklum
umbreytingar- og uppbyggingar-
tíma samvinnuhreyfingarinnar og
samfélagsins alls.
Samvinnufélagsformið hentaði
ákaflega vel fyrir Íslendinga við að
móta framtíð sína eftir lýðveldis-
stofnunina, enda byggt á samtaka-
mætti fjöldans. – Erlendur var
glæsilegur foringi í því starfi.
Samvinnufélögin voru jafnframt
brjóstvörn byggðanna um allt land.
Með sameiginlegu átaki Sambands-
ins, kaupfélaganna og fyrirtækja
þeirra voru stigin mikil framfara-
spor í landinu. Mér finnst ég hafa
þekkt Erlend Einarsson allt mitt líf.
Í bernsku heyrði ég talað um þennan
unga og vaska mann sem naut mikils
álits og trausts og sóknarhugur var
mikill í samvinnumönnum um allt
land undir hans forystu.
Seinna kynntist ég Erlendi vel og
upplifði af eigin raun hæfileika hans
til að sækja fram og láta gott af sér
leiða. Á 75 ára afmæli Sambandsins
sagði Erlendur m.a. í ræðu sinni „til
að láta hugsjónir rætast þarf fram-
tak, atorku og manndóm“. Erlendur
sá hugsjónir rætast og hafði það til
að bera sem þurfti. En hann sá líka
hugsjónir sínar verða fyrir áföllum
sem voru honum mikil vonbrigði.
Breyttir tímar, aðrar lausnir og ný
nálgun ásamt breyttum þörfum sam-
félagsins gerðu endurskipulagningu
á samvinnufélögum nauðsynlega.
Breytt viðskiptaumhverfi og al-
þjóðavæðing kallaði á umbyltingu,
en grunnurinn sem þetta starf lagði
stendur enn og á honum hefur verið
byggt.
Erlendur hikaði aldrei við að tak-
ast á við stór mál og erfið verkefni.
Hann hafði eðli skaftfellsku vatna-
mannanna sem lögðu óhræddir út í
stórfljót, en gengu samt fram af var-
færni og virðingu fyrir því afli sem í
þeim leyndist.
Nú er lífsferð þessa góða og mæta
manns á enda og eftir lifir minningin
um góðan dreng sem skilur eftir sig
óvenjudrjúgt dagsverk.
Hann starfaði allt sitt líf á vett-
vangi Framsóknarflokksins og
gegndi þar fjölda trúnaðarstarfa.
Hann tók virkan þátt í störfum
flokksins og lagði mikið af mörkum á
sviði þjóðmála og fyrir þau störf vil
ég þakka sérstaklega. Það er ómet-
anlegt að njóta reynslu slíkra manna
á vettvangi stjórnmálanna. En Er-
lendur var ekki einn, hann átti
marga góða og trausta samstarfs-
menn, en þéttast af öllum stóð Mar-
grét kona hans við hlið hans og var
honum styrkur í vandasömum verk-
efnum. Það var ógleymanlegt að
koma á heimili þeirra þar sem ríkti
mikil gestrisni og gleði. Samstarf
þeirra var einstakt og farsælt í einu
og öllu.
Ég vil fyrir hönd Framsóknar-
flokksins þakka, á þessari kveðju-
stund, mikilvæg störf í þágu lands og
þjóðar.
Við Sigurjóna og Guðrún, móðir
mín, færum Margréti og fjölskyld-
unni innilegar samúðarkveðjur og
biðjum góðan Guð að styrkja hana
um alla framtíð.
Einar Benediktsson segir í kvæð-
inu Morgunn:
Hvert augnablikskast, hvert æðaslag
er eilífðarbrot. Þú ert krafinn til starfa.
Hvað vannstu drottins veröld til þarfa,
þess verðurðu spurður um sólarlag.
Erlendi verður ekki svara vant við
sitt sólarlag.
Guð blessi minningu Erlendar
Einarssonar.
Halldór Ásgrímsson.
Það fór ekki hjá því að við, sem
vorum nýliðar í Sambandi íslenskra
samvinnufélaga um og upp úr miðri
síðustu öld, litum aðdáunaraugum til
þess unga og vaska manns sem á
þessum árum var að gera Samvinnu-
tryggingar að stærsta og öflugasta
tryggingafélagi landsins. Við vissum
að hann hét Erlendur Einarsson, var
ættaður úr Vík í Mýrdal og átti að
baki sér nám í banka- og trygginga-
fræðum í Bandaríkjunum og á Bret-
landi. Hann var aðeins 25 ára að
aldri þegar hann stofnsetti Sam-
vinnutryggingar af þeirri atorku og
þeim dugnaði, sem einkenndu hann
alla ævi, og að sjálfsögðu var við-
skiptavild Sambandsins og kaup-
félaganna þáttur í þeim meðbyr sem
fylgdi þessu fyrsta stórvirki hans á
vettvangi samvinnustarfsins.
Það var ekkert launungarmál að
Erlendur var handgenginn Vilhjálmi
Þór, þáverandi forstjóra Sambands-
ins, sem á þessum tíma stóð á hátindi
framkvæmdaferils síns. Það var Vil-
hjálmur sem hafði fengið Erlend til
að vinna að stofnun Samvinnutrygg-
inga og stýra félaginu fyrstu átta ár-
in. Þegar Vilhjálmur lét af forstjóra-
starfinu í árslok 1954, var Erlendur
ráðinn til að taka við því starfi – þá
aðeins 33ja ára að aldri. Erlendur
var forstjóri Sambandsins í tæplega
þriðjung aldar – til 1. september
1986 – en þá lét hann af því starfi fyr-
ir aldurs sakir.
Á þeirra tíma mælikvarða var
Sambandið orðið öflugt fyrirtæki
þegar Erlendur tók þar við stjórn-
artaumum. Undir forystu hans átti
fyrir því að liggja að eflast enn frek-
ar á mörgum sviðum og er þá vísað
bæði til starfsemi Sambandsins
sjálfs og fyrirtækja sem voru í meiri-
hlutaeigu þess. Mun óhætt að full-
yrða að á þeim áratugum sem Er-
lendur var í forstjórastarfi hjá
Sambandinu hafi naumast verið um
að ræða annað starf viðameira í ís-
lensku viðskiptalífi. Sambandið með
deildum sínum var á þeim tíma jafn-
an talið stærsta fyrirtæki landsins
og sinnti verkefnum á fjölmörgum
sviðum.
Í forstjóratíð Erlends voru við-
skiptadeildir Sambandsins lengst af
sex og stýrði sérstakur fram-
kvæmdastjóri hverri. Þetta voru bú-
vörudeild, sjávarafurðadeild, inn-
flutningsdeild (síðar nefnd
verslunardeild), véladeild, iðnaðar-
deild og skipadeild. Um 1970 var
skipulags- og fræðsludeild sett á
laggirnar og tæpum áratug síðar
fjármáladeild. Starfsemi tveggja síð-
astnefndu deildanna átti sér að sjálf-
sögðu langa sögu innan Sambands-
ins en með þessari breytingu voru
þessum tveim deildum settir sér-
stakir framkvæmdastjórar. Fram-
kvæmdastjórarnir átta, ásamt for-
stjóra, mynduðu framkvæmdastjórn
Sambandsins sem kom saman til
fundar einu sinni í viku undir forsæti
Erlends.
Innan vébanda Sambandsins fór
fram margvísleg starfsemi, sem ekki
var á viðskiptasviðinu en gegndi
engu að síður þýðingarmiklu hlut-
verki á vettvangi samvinnustarfsins.
Sem dæmi um þetta má nefna hina
viðamiklu fræðslustarfsemi en á
hennar vegum voru Samvinnuskól-
inn að Bifröst, Bréfaskólinn og tíma-
ritið Samvinnan. Enn má nefna
teiknistofu í Reykjavík, skrifstofu-
hald í Kaupmannahöfn, Leith, Lond-
on og Hamborg og margt fleira.
Fyrir utan það að vaka yfir þessu
starfi öllu í góðri samvinnu við fram-
kvæmdastjóra og forstöðumenn kom
það í hlut Erlends að gæta hags-
muna Sambandsins í stjórnum fjöl-
margra dóttur- og samstarfsfyrir-
tækja – innan lands og utan – að
jafnaði sem stjórnarformaður. Eru
flest þessara fyrirtækja talin upp í
inngangskafla þessara minningar-
orða. Þar kemur líka fram að Er-
lendur átti stóran hlut að alþjóðlegu
samvinnustarfi sem stjórnarmaður í
Alþjóðasamvinnusambandinu (ICA)
frá 1955 til 1993 og í stjórn Norræna
Samvinnusambandsins (NAF) frá
1955 til 1986. Hann sagði mér ein-
hvern tíma að enginn hefði setið
jafnlengi honum í stjórn ICA.
Í hita óvandaðrar fjölmiðlaum-
ræðu heyrir maður því stundum
haldið fram að hin viðamiklu við-
skipti Sambandsins séu rokin út í
veður og vind og sjái þeirra nú
hvergi stað í íslensku atvinnulífi.
Þetta er hinn mesti misskilningur.
Meginþættir þeirra viðskipta, sem
áttu sér stað í deildum Sambandsins
og í helstu dótturfélögum þess, lifa
áfram sínu lífi, ýmist í félögum sem
enn bera nokkurn veginn sama heiti
og á „Sambandstímanum“ (Olíufé-
lagið, Samskip, Iceland Seafood
Corporation, Iceland Seafood Ltd)
eða þá í nýjum félögum, sem orðið
hafa til við samruna við nýja sam-
starfsaðila (Vátryggingafélag Ís-
lands, SÍF, Búr).
Ég veit að Erlendi var það mikið
gleðiefni að „Samband of Iceland“,
vörumerki Sambandsins fyrir fryst-
ar sjávarafurðir, skyldi halda áfram
Erlendur ásamt Margréti fyrir utan sumarbústað þeirra í Landbroti
eftir ánægjulega veiðiferð.