Morgunblaðið - 27.03.2002, Blaðsíða 47

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. MARS 2002 47
snemma Erlendi og hans ágætu eig-
inkonu, Margréti Helgadóttur. Við
minnumst margra ánægjulegra sam-
verustunda, ekki síst í þeirra fagra
sumarhúsi að Seglbúðum við frá-
bæra gestrisni þeirra hjóna. Ég mun
seint gleyma þeim stundum, sem ég
átti með Erlendi á bökkum Gren-
lækjar, í stórkostlegu umhverfi
Landbrotsins, með litla flugustöng í
hendi þar sem Erlendur þekkti
hvern hyl, hvern streng, hverja flúð.
Þar hygg ég, að Erlendur hafi átt
sínar mestu unaðsstundir.
Við Edda vottum Margréti og af-
komendum þeirra Erlendar okkar
dýpstu samúð og biðjum þeim Guðs
blessunar.
Steingrímur Hermannsson.
Með Erlendi Einarssyni er geng-
inn einn af styrkustu máttarstólpum
samvinnuhreyfingarinnar á síðari
hluta 20. aldar. Hann var fæddur inn
í þessa hreyfingu í litlu þorpi, Vík í
Mýrdal, og óx upp með henni uns
honum voru falin fremstu trúnaðar-
störf sem forstjóra SÍS 34 ára að
aldri. Þá hafði hann aflað sér fjöl-
þættrar menntunar á viðskiptasviði
heima og erlendis og gegnt starfi
framkvæmdastjóra Samvinnutrygg-
inga um átta ára skeið. Erlendur
hafði þannig ágætt veganesti til að
takast á við stór viðfangsefni og var
líka falinn mikill trúnaður. Lengst af
þeim tíma sem hann gegndi for-
stjórastarfi var Samband íslenskra
samvinnufélaga stórveldi á íslenskan
mælikvarða og átti Erlendur vafa-
laust drjúgan þátt í vexti þess og vel-
gengni lengst af starfstíma síns.
Erlendur var hugsjónamaður og
leit á samvinnuhreyfinguna sem
tæki í almannaþágu til að sigrast á
erfiðleikum og fátækt. Í æsku kynnt-
ist hann kröppum kjörum fólks í
heimahögum sínum þar sem hann
starfaði unglingur innanbúðar í
Kaupfélagi Skaftfellinga. Kreppa
fjórða áratugarins setti þá mark sitt
á kjör sveitafólks sem annarra og
mjög reyndi á kaupfélögin og önnur
samtök bænda. Ekki er ólíklegt að
Erlendur hafi á fyrstu starfsárum
innan við tvítugt lært nokkuð af Sig-
urjóni Kjartanssyni sem þá var
kaupfélagsstjóri í Vík og stýrði fé-
laginu af festu í gegnum brimgarð
mikilla erfiðleika. Í minningargrein í
Morgunblaðinu 1970 segir Erlendur
m. a.: „Sigurjón Kjartansson var
glæsimenni, myndarlegur á velli,
prúður í framgöngu og yfirlætislaus
en bar þá svipmót aðalsmanns.“ Nú
finnast mér þessi orð eiga sem best
við Erlend sjálfan.
Það mátti teljast sjálfgefið að Er-
lendur skipaði sér í raðir framsókn-
armanna í stjórnmálum, enda taldist
það til róttækni á hans heimaslóð þar
sem fylgi manna skiptist milli
tveggja flokka og hart var tekist á
um hverja sál. Hinsvegar var Er-
lendur ekki áberandi á stjórnmála-
velli og kunni þar vel að fara með
löndum. Ég hygg að það hafi einnig
einkennt viðhorf hans til alþjóðavið-
skipta á árum kalda stríðsins.
Þótt fjármálaumsýsla og viðskipti
fylltu daginn lengst af hjá Erlendi
ræktaði hann ýmis áhugamál á
menningarsviði og sótti andlega
næringu ekki síst á vit tónlistar.
Hann studdi dyggilega viðleitni til
bættrar aðstöðu fyrir tónmennt í
landinu og þau hjón veittu börnum
sínum tækifæri til rækta hæfileikana
á því sviði. Það er í anda foreldranna
að dóttirin Edda hefur um árabil
heimsótt Kirkjubæjarklaustur og
haldið þar tónleika.
Þótt kynni okkar Erlendar yrðu
ekki náin fylgdist ég sem aðrir með
störfum hans og mat mikils mann-
kosti hans og framgöngu. Kona hans
Margrét, sem verið hefur stoð og
stytta á heimili þeirra hjóna, er náin
frænka mín, mæður okkar systur frá
Þykkvabæ í Landbroti. Sá frænd-
garður hefur færst nær sem árin
líða.
Að bóndanum gengnum vottum
við Kristín eiginkonu og afkomend-
um samúð og þökkum störf Erlendar
og framlag til íslensks samfélags.
Hjörleifur Guttormsson.
Erlendur er látinn. Ósjálfrátt fer
um hugann fjöldi góðra minninga frá
áralöngu samstarfi við fjölbreytt
verkefni innanlands og utan. Minn-
ingar um ánægjulegar samveru-
stundir, vináttu og kynni af merki-
legum manni með fjölþætt
áhugasvið. Manni sem á löngum
starfsferli var óvenju áhrifamikill í
íslensku atvinnulífi og hafði áhrif á líf
og störf fjölda fólks um land allt.
Erlendur varð fyrsti fram-
kvæmdastjóri Samvinnutrygginga
árið 1946, en þetta nýja félag varð á
skömmum tíma að stærsta trygg-
ingafélagi landsins og varð síðar
önnur meginstoðin í stofnun og
rekstri Vátrygginagfélags Íslands,
VÍS árið 1989. Árið 1955 gerðist Er-
lendur svo forstjóri Sambandsins og
gegndi því starfi allt til 1. september
1986 er hann lét af störfum fyrir ald-
urs sakir.
Þegar ég hóf störf hjá Iðnaðar-
deild Sambandsins árið 1972 störf-
uðu um eitt þúsund manns við iðn-
fyrirtæki samvinnumanna, langmest
á Akureyri. Ég kynntist þá strax
þeirri óbilandi trú sem Erlendur
hafði á framtíðarmöguleikum inn-
lends framleiðsluiðnaðar af ýmsu
tagi. Ég átti síðar eftir að kynnast
því að sama viðhorf til tækifæra og
möguleika á öflugri uppbyggingu ís-
lensks atvinnulífs almennt, landi og
þjóð til heilla, einkenndu mjög Er-
lend og störf hans.
Samstarf okkar í 14 ár náði til
margra þátta í rekstrinum, mest þó
um málefni skipadeildar. Það var
gaman að vinna fyrir og vinna með
Erlendi. Hann var opinn fyrir nýjum
hugmyndum og alltaf tilbúinn að
ræða nýjar áherslur og leiðir. Er-
lendur var áhugasamur um og fylgd-
ist í störfum sínum vel með breyt-
ingum, framþróun og tækifærum í
atvinnulífinu bæði hér á landi og er-
lendis. Hann gætti hagsmuna Sam-
bandsins í stjórnum fjölmargra dótt-
ur- og samstarfsfyrirtækja
innanlands og utan, oft sem stjórn-
arformaður. Hann tók virkan þátt í
alþjóðlegu og ekki síst norrænu sam-
vinnustarfi um fjölda ára og nýtti sér
það vel til að fylgjast með straumum
og stefnum á þeim vettvangi.
Ég hef áður sagt og segi enn, að
Erlendur hafi á starfstíma sínum
sem forstjóri Sambandsins gegnt um
langt skeið einhverju viðamesta
starfi í íslensku atvinnulífi. Umsvif
fyrirtækisins og nátengdra fyrir-
tækja náðu til margra sviða atvinnu-
lífsins, starfsemi sem teygði anga
sína til annarra landa, bæði austan-
hafs og vestan. Hann hafði mikla trú
á unga fólkinu í landinu og var
óhræddur við að fela ungu fólki
ábyrgðarstörf ef hann hafði trú á við-
komandi einstaklingum. Margir
fengu þannig tækifæri til þátttöku í
stjórnun og rekstri þrátt fyrir ungan
aldur. Í gegnum umfangsmikil sam-
skipti við aðrar þjóðir hafði Erlend-
ur byggt upp mjög víðtæk persónu-
leg sambönd við marga forystumenn
í stórfyrirtækjum bæði í Bandaríkj-
unum og í Evrópu. Hann lagði
áherslu á það við samstarfsmenn
sína, að tileinka sér eftir föngum
reynslu og þekkingu sem slík sam-
bönd buðu upp á. Hvatti hann menn
til að vera vakandi fyrir slíkum tæki-
færum og beitti sér fyrir að koma á
samböndum ef á þurfti að halda. Oft
minnist ég þess hversu Erlendur var
stundum uppfullur af nýjum hug-
myndum, áhuga og jafnvel eldmóði
eftir heimkomu úr viðskiptaferðum
og ráðstefnum erlendis og hvernig
hann færði þannig umræður um nýj-
ar áherslur og ný tækifæri inn í fyr-
irtækin sem hann kom að.
Í Erlendi sameinuðust á sérstakan
hátt samvinnumaður og heimsborg-
ari. Samvinnumaðurinn, félagslega
þenkjandi, vakinn og sofinn yfir
hagsmunum samvinnufélaganna og
félagsmannanna og heimsborgarinn
með víðan sjóndeildarhring, sem
samhliða áhuga sínum á menningu
og listum nýtti víðtæk sambönd sín
og yfirsýn í leit að því besta sem ár-
angur og reynsla erlendis frá gat
fært hingað heim. Erlendur átti alla
tíð stóra drauma um framgang sam-
vinnustarfsins, en var á sama tíma
raunsæismaður. Sagt hefur verið að
stjórnmál séu list hins mögulega. Á
vissan hátt tel ég að Erlendur hafi
starfað sem stjórnmálaforingi. Að
mínu viti er skilgeiningin „ list hins
mögulega“ besta lýsingin á því gríð-
arlega verkefni sem Erlendur hafði
með höndum í íslensku atvinnulífi,
einkum seinustu ár hans sem for-
stjóri Sambandsins.
Erlendur var mikill listunnandi,
félagsmála- og fjölskyldumaður.
Tónlistin var sérstakt áhugamál
hans og ber virk þátttaka hans í
Samtökum um byggingu Tónlistar-
húss, ásamt margvíslegum beinum
og óbeinum stuðningi við tónlistar-
lífið og tónlistarmenn þess gott vitni.
Hann starfaði af einlægum áhuga að
eflingu og framgangi Krabbameins-
félgsins um áratuga skeið og fjölda-
mörg önnur félagsleg framfaraverk-
efni hafa notið stuðnings hans í gegn
um árin.
Þau hjónin Margrét og Erlendur
hafa alla tíð verið einstaklega sam-
rýnd. Margir eru þeir sem notið hafa
einlægrar gestrisni þeirra í gegn um
árin og höfum við Haffy oft notið
þess í góðra vina hópi. Margrét hef-
ur með sinni einstöku ljúfmennsku
og atorkusemi ætíð staðið með Er-
lendi og stutt hann með ráðum og
dáð. Sú umhyggja, ást og alúð sem
Erlendur hefur notið í veikindum
sínum síðustu árin, kemur engum á
óvart sem til Margrétar þekkir, en
þar kemur vel fram sú hetjulund sem
í henni býr. Enda sagði Erlendur
sjálfur: „Að hafa átt góða fjölskyldu
og góða konu hefur þó gefið lífi mínu
mest gildi. Það er gæfa mín.“ Ég vil
að leiðarlokum þakka það traust sem
Erlendur sýndi mér alla tíð, þau
tækifæri sem ég fékk til að takast á
við áhugaverð verkefni innan lands
og utan og ekki síst áralanga vináttu
þeirra hjóna.
Við Haffy og dætur okkar vottum
Margréti og fjölskyldunni allri inni-
lega samúð okkar og biðjum góðan
Guð að veita þeim styrk í sorginni.
Axel Gíslason.
„Dáinn, horfinn, harmafregn...“
Þannig andvarpaði ljúflingsskáldið
Jónas Hallgrímsson, í erfiljóði, er
honum barst fregnin um andlát
Fjölnismannsins og vinarins kæra,
Tómasar Sæmundssonar. Þegar mér
að kvöldi 18. mars sl. var sagt frá
andláti skólafélaga míns, vinar og
samverkamanns í áratugi, Erlends
Einarssonar, þá varð ég harmi sleg-
inn. Hugur minn hvarf til eiginkonu
hans, Margrétar Helgadóttur, og ég
bað henni og ástvinumn hennar
blessunar og styrks nú á miklum
saknaðar- og reynslutíma. Ég minnt-
ist síðustu samveru með þeim hjón-
um 19. jan. sl., á hinu listavel búna og
hlýlega heimili þeirra á Kirkjusandi.
Ótal sinnum hefði ég verið gestur á
heimili Margrétar og Erlends og
notið þess í ríkum mæli, því svo vel
og glaðlega var tekið á móti manni,
já, og veitt, að betra þekki ég ekki.
Margrét er alveg einstök húsmóðir.
Um það þarf ekki fleiri orð. Með mér
að þessu sinni voru „konurnar mínar
þrjár“, María (9), Steinunn (11) og
móðir þeirra, Helga Rakel. Og það
var ekki í fyrsta sinn, sem við fjögur
vorum þarna gestir. Samvera okkar
sex þennan 19. dag hins nýja árs var
sem fyrr: „Hvað er svo glatt, sem
góðra vina fundur“. Fyrrum var
þessi glaði söngur oft sunginn í
heimsóknum hjá þeim hjónum, og þá
með „gamla laginu“ frá dögum höf-
undarins, Jónasar Hallgrímssonar.
Þá leiddi Erlendur sönginn með
leiftrandi gleði á brún og brá, en ekki
nú. Sá góði og ljúfi tími var liðinn,
enn vinurinn góði brosti hlýlega og
þakklátur þegar litlu stúlkurnar
spiluðu fyrir okkur, Steinunn á flyg-
ilinn góða hennar Eddu, en María á
flautuna sína, sem hún hafði tekið
með sér, því hana langaði „svo mik-
ið“ til að spila fyrir þessi hjón, sem
voru svo góð við okkur. Þær hafa
báðar um skeið verið í Tónskóla
Björgvins og gengið mjög vel. Einn-
ig syngja þær báðar í stúlknakór
sóknarkirkju sinnar, Grensáskirkju.
Þær er báðar mjög tón- og söngelsk-
ar og hafa unun af verunni í heimi
tónanna. Þær trúa mér, er ég fer
með stöklu hagyrðingsins góða: „Hið
ljúfa söng/tónlist leiðir / á lífið fagran
blæ / hún sorg og ólund eyðir / og el-
ur himin fræ“. Spjallið við kaffiborð-
ið frábæra hennar Margrétar, var
létt og gott og ljúft. Að þessu sinni
var húsbóndinn ekki margorður, en
brosti vinalega og kinkaði kolli við
hjalinu í okkur hinum. Ég skynjaði
þarna enn betur en fyrr, að mikil
breyting var orðin á vininum mínum
gamla og góða.
Leiðir okkar hafa legið saman yfir
60 ár, allt frá því er við hófum nám í
Samvinnuskólanum haustið 1939 á
þriðju hæðinni í Sambandshúsinu við
Sölvhólsgötu og síðan við margvísleg
störf í samvinnuhreyfingunni bæði
hér heima og erlendis. Mér varð ljóst
þennan janúardag, að lífskraftur
þessa trúa og trygga vinar var að
fjara út og hugboð mitt var að þessi
ljúfa samverustund með þeim hjón-
um báðum væri lokastundin hérna
megin „fljótsins stríða“, eins og segir
í einum söngva okkar. Ég hafði
myndavél með mér þennan dag og
tók þarna nokkrar myndir af hinum
glaða og brosandi vinahópi. Ein
myndin er af þeim hjónum, þar sem
hann situr við kaffiborðið, en hún
stendur við hlið hans með könnuna.
Önnur hönd hennar hvílir á öxl eig-
inmannsins elskaða. Að beiðni ljós-
myndarans lítur þessi nú silfur-
hærða húsmóðir upp og brosir.
Hvílík kærleiksbros við þessar
kringumstæður. Mér komu í hug
lokaorðin í „Óðinum til kærleikans“:
„En nú varir trú, von og kærleikur,
þetta þrennt, en þeirra er kærleik-
urinn mestur „(1. Kor. 13,13). Og við
öll kvöddumst með kærleik eftir
samveruna góðu þennan dag, sem
reyndist okkur gestunum hin síðasta
með Erlendi. Gott er að eiga í sjóði
sínum góðar og kærar minningar.
Ég var í sporum líkum Margrétar
í sept. 1993, er „broddur dauðans“
lét mig finna fyrir söknuðinum og
sársaukanum í öllu sínu veldi, er
ólæknandi sjúkdómur hreif frá mér
Ingu, mína elskuðu eiginkonu. Þá
varð mér hugsað til orða sr. Hall-
gríms Péturssonar, er dauðinn hrifs-
aði frá honum fársjúka, barnunga
dóttur hans, Steinunni, sem hann
unni mjög: „Nú ert þú leidd mín
ljúfa, lystigarð Drottins í...“ Það gaf
honum hugarró, að vita af henni þar,
frekar en að horfa á og heyra hana
fársjúka þjást og líða. Hann meitlaði
nafn hennar, STEINUNN, á stóran,
sjávarbarinn stein, sem er að finna í
kirkjunni hans í Hvalsnesi, þar sem
hann þjónaði fyrst sem prestur. Já,
„Haldið þó, hugarró, hetja Guðs oss
sigur bjó“, kenndi okkur drengjum
annar prestur sömu gerðar, sr. Frið-
rik, að syngja á fyrri öld. Kær vin-
kona í hæstu stöðu, gekk til mín,
skömmu eftir andlát konu minnar, í
fjölmenni í afmælisboði sameigin-
legs vinar, tók þétt og hlýtt í hönd
mér, horfði í augu mér og sagði:
„Sagt er að tíminn lækni öll sár. Það
er ekki alveg rétt. Um langt árabil
hef ég harmað bróður minn sem
fórst af slysförum. Ég harma hann
enn. En við verðum að læra að búa
við og hemja þann harm.“ Þetta eru
orð að sönnu.
Svo vildi til að kvöldi 18. mars sl.,
skömmu áður en fregnin af láti Er-
lends barst mér, þá hafði ég verið að
fylgjast með tengdasyni hans, Sig-
urði Árnasyni lækni í viðtali í sjón-
varpinu, þar sem rætt var um sárs-
aukann í ýmsum myndum. Ég hafði
ekki séð hann frá því að hann sat við
rúm konu minnar á heimili okkar að
kvöldi 19. sept 1993. Eftir að hann
hafði gefið henni kvalastillandi
sprautu, þá horfði hann þegjandi á
hana um stund og spurði síðan:
„Ertu hrædd?“ Hún horfði róleg á
lækninn, brosti sínu hlýja og blíða
brosi og hvíslaði: „Nei, ég er ekki
hrædd, því Jesús er hér.“ Litlu síðar
var hún látin.
Ég var nærstaddur og nam gjörla
þetta allt. Loka orð Jesú á krossin-
um voru í huga mér: „Faðir, í þínar
hendur fel ég anda minn.“ Já, „anda
minn“, sagði hann, en ekki sálu mína.
Umhugsunarvert. „Jesús er hér,“
voru lokaorð Ingu. Í sálmversi einu
segir:
Jesú nafn er:
– náðarlind,
– dýrlegs frelsis fyrirboði
– friðardagsins morgun roði
– læknisdómur dýrð við synd
– styrkur veikum
– stoð í þrautum
– stjarna vonar hjörtum blíð
– himnneskt ljós á harmabrautum
– heilsa og líf á dauðatíð.
Megi þetta vera með í að veita
hugarró og styrk þeim mörgu, sem
nú syrgja Erlend Einarsson. Forfeð-
ur okkar sögðu: „Drengir eru góðir
menn og batnandi.“ Séra Friðrik út-
lagði þetta þannig:
Drengir nefndu forðum fróðir,
frjálsa menn, sem reyndust góðir,
og af gæðum uxu og dáð...
Með Erlendi er genginn góður
drengur. Er ég hugsa nú til hans og
samfylgdar okkar yfir 60 ár, þá taka
„minningar að tala“. Ungur eignað-
ist ég bókina „Sögukaflar af sjálfum
mér“, eftir þjóðskáldið okkar M.
Joch. Þar veitti ég athygli hvernig
hann brást við, er hann með stuttu
millibili missti góða maka. Ég greip
til sömu ráða, er að mér kom. Mín
kæra Margrét, Helga, Edda, Einar
og ástvinir! Ég votta ykkur öllum
dýpstu samúð og þakka vináttu ykk-
ar og samfylgd. Minningin um góðan
dreng mun áfram búa með mér. Að
lokum. Hinar þrjár voldugu sam-
hringingarklukkur hátt upp í turni
Hallgrímskirkju á Skólavörðuhæð,
eru gjöf frá Sambandi ísl. samvinnu-
félaga. Þær hljómuðu fyrst á þeirri
stundu, er Danir báru í land fyrstu
Erlendur Einarsson forstjóri.