Morgunblaðið - 20.04.2002, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að barst í tal í hópi
samstarfsmanna um
daginn hvað væri
mikið af minning-
argreinum í Mogg-
anum, hvort dauðsföll væru
óvenjumörg nú um stundir. „Er
ekki hægt að koma í veg fyrir
þetta?“ sagði einn. „Hvað, dauðs-
föllin?“ sagði annar og allir hlógu.
Það verður víst ekki komist hjá
dauðsföllunum en það er hlýtur að
vera hægt að koma einhverjum
böndum á minningargreinarnar í
Mogganum.
Í meðalmogga taka minning-
argreinar yfir u.þ.b. tíu síður.
Þynnka hefur reyndar hrjáð
Moggann á
tímabili en
fólk deyr
hvort sem
yfir stend-
ur góð-
ærisfyllirí
eða timburmenn og minning-
argreinarnar streyma inn.
Þetta er auðvitað viðkvæmt
umræðuefni, dauðinn og allt sem
honum tengist, og lítið rætt. Sorg-
in sem leggst yfir fólk þegar ein-
hver því nákominn deyr. Hefðin
sem hefur skapast fyrir minning-
argreinunum í Mogganum. Og að
ætla að brjóta þá hefð og setja
fólki yfirbuguðu af sorg stólinn
fyrir dyrnar og meina því að tjá
sig í landsblaðinu, hlýtur að vera
erfitt verkefni, jafnvel óyfirstíg-
anlegt.
Eins er það viðkvæðið að þegar
sá látni eða sú látna er einhver
sem maður sjálfur þekkir, finnst
manni flest réttlætanlegt í þess-
um efnum.
Af hverju viljum við opinbera
minningar okkar um látna að-
standendur, þakklæti til þeirra
eða væntumþykju? Býður hefðin
okkur það og erum við komin í
minningargreinakapphlaup? En
það er kannski hluti af eins við-
kvæmu efni: Eru minningargrein-
arnar orðnar „stöðutákn“ þess
látna? Og er þá ekki einum of
langt gengið?
„Hér á landi er það talið til
mannréttinda að fá um sig minn-
ingargrein. „Það verður einhver að
skrifa eftir hann/hana“, er gjarnan
viðkvæðið þegar einhver er kvadd-
ur hinstu kveðju – fyrr er kveðjan
ekki fullkomnuð. Vanti minning-
argreinina er engu líkara en að líf
viðkomandi einstaklings hafi verið
merkingarlaust, jafnvel mark-
laust,“ segir Guðmundur Andri
Thorsson í grein í TMM árið 1999.
Minningargreinar hafa þróast á
forvitnilegan hátt undanfarinn
áratug eða svo. Minningargreinar
sem opin bréf og minning-
argreinar frá foreldrum eða mök-
um eru tiltölulega nýtt fyrirbæri.
Það fyrrnefnda er algeng leið til
að losa um sorgina en svo má aft-
ur deila um hvort skynsamlegt er
að birta slík opin bréf fyrir alþjóð.
Mér segir svo hugur að skyn-
samlegt sé fyrir syrgjendur að
skrifa bréf til hins látna, til að fá
útrás fyrir sorgina og tilfinningar
sem vakna við andlát einhvers ná-
komins. En þetta bréf ættu syrgj-
endur að eiga fyrir sig og sína
nánustu.
Ég hef ekki farið á námskeið í
ritun minningargreina en slík
námskeið eru þó í boði og er það
frábært framtak hjá Fjölbrauta-
skólanum við Ármúla og Sölva
Sveinssyni skólameistara sem
hefur kennt á þessu námskeiði.
Þar er rætt um minning-
argreinar, hvað eigi að vera í
minningargrein til þess að hún
geti talist góð og hvað beri að
forðast að skrifa, að því er fram
kom í viðtali við Sölva í Morg-
unblaðinu í byrjun síðasta árs
þegar námskeiðinu var hleypt af
stokkunum.
Um sama leyti var fjallað um
málið í fleiri greinum eða bréfum
til Morgunblaðsins og sýndist sitt
hverjum. Sumum finnst fáránlegt
að koma einhverri reglu á minn-
ingargreinarnar, þær væru bara
krúttlegar í núverandi mynd og
sýndu þessa margumtöluðu sér-
stöðu Íslendinga (nú virðumst við
hafa sérstöðu á öllum sviðum sem
nauðsynlega þarf að standa vörð
um). Aðrir vilja gera svo róttækar
breytingar á minningargreinum
að þær verði ekkert nema það
sem nú er feitletrað í byrjun
þeirra, þ.e. staðreyndir úr ævi
viðkomandi.
Hvað með milliveginn? Hann
hlýtur að vera til. Í fyrsta lagi að
stytta minningargreinarnar veru-
lega og taka fyrir að birt séu opin
bréf til hins látna. Námskeið í
minningargreinaritun verði
skyldufag í framhaldsskólum,
jafnvel í efsta bekk grunnskóla
svo öruggt sé að allir öðlist ein-
hverja þekkingu á þessu sviði, því
hefðin fyrir að skrifa minning-
argreinar er ekki að deyja. Þetta
verður að duga til að byrja með.
Sölvi hefur bent á að ritstjórn
blaða geti sett ákveðnar reglur og
til álita kæmi að hans mati að taka
fyrir að birt séu opin bréf til hins
látna sem minningargrein. Einnig
að setja skorður við því að nán-
ustu aðstandendur skrifi um sína,
þ.e. foreldrar, börn og makar.
Sölvi bendir á að sá sem skrifar
minningargrein verður að vera í
hæfilegri fjarlægð frá þeim látna,
annars geti nálægðin verið orðin
svo mikil að greinin verði fremur
útrás fyrir sorg en minning um
þann látna.
Minningargreinar hafa glatað
tilgangi sínum, þ.e. að vera minn-
isvarði um hinn látna, mannkosti
hans og lífshlaup. Minning-
argreinar nútímans eru minn-
ingabrot þar sem ritarinn kemur
oftar en ekki við sögu, þær eru
tjáning söknuðar, þakklætis,
væntumþykju í garð hins látna og
samúðar til annarra aðstandenda.
Það væri nú óskandi að við gæt-
um tjáð allt þakklætið og vænt-
umþykjuna áður en viðkomandi
er dáinn!
Aftur að sérstöðunni marg-
umtöluðu. Morgunblaðið hefur
vakið athygli meðal erlendra
blaðamanna m.a. fyrir þá sérstöðu
að vera opið blað, opið fyrir að-
sendum greinum og minning-
argreinum. Erlend blöð birta
nefnilega bara minningargreinar
um þekkta einstaklinga og þá er
minningargreinin (í eintölu) skrif-
uð innan blaðsins.
Minning
um mann
Námskeið í minningargreinaritun
verði skyldufag í framhaldsskólum
jafnvel í efsta bekk grunnskóla svo
öruggt sé að allir öðlist einhverja
þekkingu á þessu sviði, því þessi
hefð er ekki að deyja.
VIÐHORF
Eftir Steingerði
Ólafsdóttur
steingerdur@mbl.is
ÞAÐ er bæði ómanneskjulegt og
óskynsamlegt að hafa Greiningar-
og ráðgjafarstöð ríkisins í því upp-
námi sem hún hefur verið um langt
skeið vegna fjárskorts.
Vandamálin byrjuðu að hrannast
upp við stöðina þegar skipulags-
breytingar voru
gerðar árið 1996. Þá
jukust verulega til-
vísanir til stöðvarinn-
ar, ekki síst vegna
barna og unglinga á
grunnskólaaldri. Auk
þess sem stöðin fékk
aukin verkefni frá
barna- og unglinga-
geðdeildinni vegna
einhverfra barna.
Aukning hefur líka
orðið mikil vegna
einhverfutilvika, m.a.
vegna þess að grein-
ingartæknin er orðin
mun betri og örugg-
ari en áður var. Í ný-
legu svari félags-
málaráðherra til mín kom fram að
einhverfutilvik hafa þrefaldast á
stuttum tíma og er reiknað núna
með 20 börnum í hverjum árgangi
á móti 9–10 börnum árið 1999. Vel
á annað hundrað börn eru á biðlist-
um og bið eftir brýnni greiningu og
þjónustu getur verið eitt til tvö ár.
Við þessu þarf að bregðast með
aukinni þjónustu. Auk þess er afar
erfitt að fá starfsfólk að stöðinni,
m.a. vegna þess að launakjör eru
þar miklu lélegri en á öðrum sam-
bærilegum stofnunum, og má t.d.
nefna að laun margra starfsmanna
stöðvarinnar eru um 20–30% lægri
en annars staðar. Dæmi eru um að
starfsfólk stöðvarinnar hafi hækk-
að um 50–60 þúsund krónur í laun-
um á mánuði með því að fara í sam-
bærileg störf hjá sveitarfélögunum.
Skýringin á þessu er að fjárhags-
staða stofnunarinnar hefur verið
svo þröng, að ekki hefur verið hægt
að gera svokallaða stofnanasamn-
inga við starfsfólk með líkum hætti
og annars staðar.
Brot á lögum
Úthlutun sveitarfélaganna á fé
til grunnskóla vegna fatlaðra barna
getur oltið á greiningu stöðvarinn-
ar og það er ekki for-
svaranlegt að börn fái
ekki þá sérkennslu sem
þau eiga rétt á. Sér-
stuðningur og sér-
kennsla, sem börn með
þroskafrávik eiga rétt
á, er víða í algjörri
óvissu. Forsenda þjón-
ustu, sem fötluð börn
eiga rétt á samkvæmt
lögum, um málefni fatl-
aðra byggist á að barn-
ið hafi fengið greiningu
og í sumum tilvikum
geta umönnunarbætur
foreldra oltið á að barn-
ið fá greiningu stöðv-
arinnar. Félagsmála-
ráðherra verður að
gera sér grein fyrir því að hann
sinnir ekki embættisskyldu sinni
með því að halda stöðinni í svo
miklu fjársvelt, að það bæði skerðir
og kemur í veg fyrir að þroskaheft
börn fái þjónustu. Það er brot á
lögum um málefni fatlaðra og
grunnskólalögum.
Aukin afköst –
fleiri skjólstæðingar
Fram hefur komið að löng bið
fatlaðra barna eftir greiningu og
meðferð geti komið í veg fyrir að
þau nái nokkurn tíma þann þroska
sem hægt væri með réttri meðferð
sem hæfist fyrr. Jafnvel þó Grein-
ingarstöðin fengi þá 4 starfsmenn
til viðbótar sem nú er verið að aug-
lýsa eftir, þá væri starfsmanna-
fjöldinn sá sami og hann var fyrir
ári. Þá höfðu þegar myndast langir
biðlistar eftir þjónustu m.a. ársbið
eftir þjónustu fyrir grunnskóla-
börn. Félagsmálaráðherra, sem
ábyrgð ber á þessum málaflokki,
bítur líka höfuðið af skömminni
þegar hann reynir að afgreiða
langa biðlista með því að lýsa yfir
óánægju með afköst starfsmanna.
Það er ráðherra til ævarandi
skammar að halda slíku fram. Stað-
reyndin er sú að afköst stöðvarinn-
ar hafa aukist gríðarlega á und-
anförnum árum. Hagræðing og
breytt skipulag hefur leitt til þess
að kostnaður við hvern einstakling
sem fær þjónustu hefur minnkað
um 70% á 6 ára tímabili.
Aftur á móti hefur frá árinu 1997
hópur barna með þroskafrávik sem
þarf á aðstoð stöðvarinnar að halda
tvöfaldast meðan fjöldi starfsfólks
hefur staðið í stað. 107% aukning
hefur orðið á skjólstæðingum á 5
ára tímabili meðan fjöldi starfs-
fólks hefur aukist um 8,6%. Fjöldi
skjólstæðinga var 290 árið 1996 en
var árið 2000 511 einstaklingar.
Forgangsröðun
ráðherra
Það vafðist ekki fyrir ráðherrum
við fjárlagagerðin fyrir jólin að
auka framlög til aðalskrifstofa
ráðuneytanna um 170 milljónir
króna. En það er með ólíkindum
hvað það vefst fyrir ráðherrum að
veita 30–40 milljónir króna til
Greiningarstöðvarinnar sem gjör-
breyta myndi stöðunni og stytta
biðlista verulega. Starfsemi stöðv-
arinnar er gríðarlega mikilvæg og
það fyrirbyggjandi starf sem þar
fer fram tryggir sparnað sem elli
kæmi fram í útgjöldum síðar í heil-
brigðiskerfinu. Það sem þó skiptir
mestu máli er að þjónusta stöðv-
arinnar skiptir öllu fyrir þroska-
möguleika fatlaðra einstaklinga.
Úrlausn verður því að fást tafar-
lausn.
Réttur
fatlaðra
Jóhanna
Sigurðardóttir
Þjónusta
Þjónusta Greining-
arstöðvarinnar, segir
Jóhanna Sigurðar-
dóttir, skiptir öllu
fyrir þroskamöguleika
barna.
Höfundur er alþingismaður.
TILEFNI þessarar
greinar er viðbrögð
tveggja forsvars-
manna útgerðarfyrir-
tækja, þ.e. Vinnslu-
stöðvarinnar í
Vestmannaeyjum og
Samherja, í fjölmiðl-
um. Ástæða viðbragða
þeirra var upplýsingar
sem komu fram í svari
frá sjávarútvegsráð-
herra við fyrirspurn
frá mér um viðskipti
með aflaheimildir og
orð sem ég lét falla í
umfjöllun minni um
það efni. Ég sagði m. a.
að sum af þeim fyrir-
tækjum, sem mest hefðu selt frá
sér, hefðu líklega verið nærri gjald-
þroti en úr þeim hafi verið búnar til
peningavélar með sölu veiðiheim-
ilda.
Í gögnum frá Fiskistofu kom
fram að þessi fyrirtæki hefðu flutt
til óskyldra aðila mikið magn afla-
heimilda. Þessar upplýsingar eru
allar réttar og eftir því sem ég veit
best ætla útgerðarfyrirtækin ekki
að óska eftir neinum breytingum á
skráningu þeirra hjá Fiskistofu.
Forsvarsmenn útgerðanna leggja
báðir í samskonar leiðangur. Þeir
hamast við að útskýra það fyrir
þjóðinni að þeir hafi ekki verið að
leigja frá sér aflaheimildir heldur fá
þær geymdar hjá vinum og kunn-
ingjum í greininni.
Fyrirtæki þeirra hafi ekki haft
nema sáralitlar tekjur af kvótaleigu.
Það að ég skuli hafa leyft mér að
gera ráð fyrir því að
þeir fengju markaðs-
verð fyrir þær veiði-
heimildir sem þeir
fluttu til óskyldra aðila
virðast þeir túlka með
þeim hætti að ég sé að
reyna að koma höggi á
fyrirtæki þeirra. Ég
hef engan áhuga á að
skaða einstök fyrir-
tæki í útgerð. Ég er
hins vegar andstæð-
ingur þess að Íslands-
mið verði að einkaeign
fáeinna útgerðarfyrir-
tækja. Með því að upp-
lýsa um flutning afla-
heimilda milli óskyldra aðila var ég
að koma því á framfæri hvernig nú-
gildandi reglur virka í reynd. Ég hef
aldrei álasað útgerðarmönnum fyrir
að selja veiðiheimildir á markaðs-
verði þótt ég sé á móti kerfinu. Þeir
hafa til þess fullt leyfi stjórnvalda.
Það er Alþingi sem ber ábyrgðina á
því stjórnkerfi fiskveiða sem gildir á
Íslandsmiðum. Ég er á móti þeim
reglum og vinn að því að fá þeim
breytt. En úr því að þessir ágætu
forsvarsmenn Vinnslustöðvarinnar
og Samherja vilja báðir hafa eign-
arhaldskerfi veiðiréttarins áfram er
ekki úr vegi að spyrja: Hvers vegna
þá að hlaupa í útskýringar á því að
þeir hafi, í stað þess að tryggja fyr-
irtækjum sínum hæsta endurgjald
fyrir veiðiréttinn, kosið að smeygja
sér framhjá reglum um flutning
aflaheimilda milli ára með því að fá
aflaheimildirnar geymdar hjá
óskyldum útgerðum? Finnst þeim
sjálfum eitthvað athugavert við að
nýta rétt sem þeir vilja að útgerðin
hafi? Í viðbrögðum þeirra er fólginn
tvískinnungsháttur. Þeir vilja hafa
reglur sem gerir útgerðunum kleift
að selja aðgang að miðunum á ok-
urverði í skjóli einokunar en finnst
samt betra að útskýra það fyrir
þjóðinni að þeir noti þennan mögu-
leika í hófi.
En það er sama hvað einstakir
forsvarsmenn rembast við að út-
skýra hvernig þeir hafi nýtt sér þær
reglur sem gilda, slíkt breytir engu
um eðli kerfisins og um eðli kerf-
isins á umræðan að snúast. Afleið-
ingar einkaeinokunarinnar, sem
þessir ágætu menn vilja viðhalda,
sjá allir, lokuðum klúbbi útvalinna
hefur verið afhentur möguleiki á að
gleypa réttinn til að veiða fisk við Ís-
land og stærstu klúbbfélagarinir
eru nú sem óðast að éta hina
smærri.
Tvískinnungur
Jóhann
Ársælsson
Einokun
Ég er hins vegar
andstæðingur þess,
segir Jóhann
Ársælsson, að Íslands-
mið verði að einkaeign
fáeinna útgerðar-
fyrirtækja.
Höfundur er alþingismaður.