Morgunblaðið - 20.04.2002, Blaðsíða 46

UMRÆÐAN
46 LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
VAXANDI áhrif ensku á ís-lenskt mál voru umræðu-efnið í þessum dálkumfyrir um mánuði. Þau
geta að sjálfsögðu birst með ýms-
um hætti, til dæmis í slettunum,
sem vaða uppi í ræðu og riti, en líka
stundum í því, að hugsunin er á
ensku þótt orðin séu íslensk.
Íslenskan er mjög auðug hvað
varðar orð um skyldleika og vensl
manna í milli en það, sem hefur far-
ið dálítið fyrir brjóstið á skrifara að
undanförnu, er að hans mati heldur
nýstárleg eða frjálsleg notkun
orðanna föður og móður.
Nú er það farið að tíðkast, jafnt í
ljósvakamiðlum sem prentmiðlum,
að tala um, að faðir eða móðir hafi
gert hitt eða þetta. Algengt er að
sjá fyrirsagnir sem þessar: „Faðir
borinn þungum sökum“ eða „Móðir
flýði út úr húsi“.
Hingað til hefur það verið venjan
í íslensku að nota þessi orð og önn-
ur líkrar merkingar í réttu sam-
hengi. Við tölum um menn og kon-
ur og börnin þeirra, föður
drengsins og móður stúlkunnar eða
son mannsins og dóttur konunnar
svo dæmi séu tekin. Líka má tala
um föðurinn og soninn og móðurina
og dótturina þegar ekki fer á milli
mála við hvað er átt.
Með hina nýju orðanotkun í huga
má hins vegar alveg eins búast við,
að brátt verði farið að tala um son
föðurins og dóttur móðurinnar.
Ekki þarf að leita lengi að fyr-
irmynd þessarar orðnotkunar. Hér
er enskan komin ljóslifandi og
raunar ekki bara hún, því að þessi
ósiður er og kannski eins og vænta
mátti búinn að leggja undir sig mál-
farið í öðrum norrænum fjöl-
miðlum.
Þessi málvenja er vafalaust kom-
in nokkuð til aldurs í ensku og ekki
er ólíklegt, að hún sé borin og barn-
fædd á fjölmiðlunum. Ætli hér sé
ekki upphaflega um að ræða svo-
kallað fyrirsagnamál, tilraun blaða-
manna til að segja sem mest í sem
fæstum orðum. Með því að nefna
föður og móður án frekari útskýr-
inga er verið að segja, að í fréttinni
komi börnin þeirra líka við sögu.
Íslenska er þetta ekki og það
skilst kannski betur ef notuð eru
önnur orð um skyldleika eða vensl
á milli manna. Ekki er ólíklegt, að
fólk staldraði við og brosti jafnvel í
kampinn yfir fyrirsögnum á borð
við þessar: „Svili átti fótum sínum
fjör að launa“ eða „Frændi forðaði
sér á hlaupum“. Þetta er þó alveg
sambærilegt við
hina nýju notk-
un orðanna föð-
ur og móður. Í
fyrra tilfellinu
gæti fréttin ver-
ið um það, að
tveimur svilum
hefði sinnast og
í því síðara, að kastast hefði í kekki
með frændum.
– – –
Þeir, sem áhugasamir eru um ís-
lenskt mál, fá því miður meira en
nóg tækifæri til að hneykslast á
meðferð tungunnar. Enskuslettur,
þvoglulegur framburður og alls
kyns ambögur ganga yfir hlust-
endur og lesendur eins og stór-
skotahríð alla daga og án nokk-
urrar uppstyttu. Það má því segja,
að það hafi borið vel í veiði fyrir
þann, sem nú á þátt í að finna að
málfari annarra, þegar hann heyrði
tekið þannig til orða í viðtali í rík-
isútvarpinu, að „… stendur ekki á
sporði annarra landa“.
Til að fá frekari staðfestingu fyr-
ir vitleysunni var flett upp í Ís-
lensku orðtakasafni Halldórs Hall-
dórssonar og þar stendur skýrum
stöfum, að það að standa ein-
hverjum á sporði merki að „jafnast
á við einhvern; láta ekki undan síga
fyrir einhverjum“. En viti menn.
Þar segir, að orðtakið „að standa á
sporði einhvers“ sé líka þekkt. Í
því sambandi er vitnað í Fjölni,
hvorki meira né minna: „Hann sýn-
ist vilja eða ætla að standa á sporði
annarra skrifara“.
Þetta sýnir að sjálfsögðu, að það
er betra að fara varlega. Þótt það
liggi oftast nær í augum uppi þegar
ranglega er farið með orð eða orð-
tök, þá getur stundum verið um að
ræða aðra og jafnvel mjög gamla
málvenju. Halldór segir annars, að
orðtakið sé líklega runnið frá hug-
myndum manna um viðureign við
dreka. Í fornum ritum segi, að í
sporðinum sé „mest afl ormanna“
og því líklega ekki ónýtt að hemja
það með því að standa á honum.
Skrifari hafði aftur á móti ekki
fyrir því að fletta upp „orðtakinu“
„að vera kominn á græna torfu“,
sem annar viðmælandi í útvarpinu
notaði til marks um velgengni sína.
Þar var augljóslega verið að rugla
því saman þegar sagt er, að einhver
sé á grænni grein og að vera kom-
inn undir græna torfu. Hér er
nokkur merkingarmunur á eins og
flestir vita.
– – –
Frá því var sagt í fréttum ný-
lega, að þágufallssýkin herjaði sem
aldrei fyrr á unga nemendur og ef
rétt er munað þá liggja um þrír
fjórðu þeirra í þessari flensu. Þrátt
fyrir það er rétt að reyna að hlúa að
sjúklingunum og minna þá á, að
það er rétt mál að segja til dæmis
mig vantar en ekki mér vantar og
mig langar en ekki mér langar.
Þessi sögn, að langa, virðist þó
hafa gert dálítið víðreist um dag-
ana. Í Íslensku hómilíubókinni, sem
geymir gamlar stólræður og er
með því elsta, sem ritað hefur verið
á íslensku, er sögnin alls ekki óper-
sónuleg, heldur persónuleg eins og
sjá má í þessari tilvitnun um löngu-
föstuna:
„Því er langafasta sett með
margri mæðingu, að vér sjáim að
meir við þeim meinum, er aldregi
endast, ef vér löngum til að fastan
endist.“
Neðanmáls er þetta skýrt með
„oss langar“.
Alls kyns am-
bögur ganga yf-
ir hlustendur
og lesendur
eins og stór-
skotahríð
svs@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Svein Sigurðsson
EINS og mál þjóð-
arinnar hafa æxlast
síðustu misserin hefði
maður ætlað að nokk-
ur vitundarvakning og
hugarfarsbreyting
væri að fæðast meðal
vor.
Undanfarið hafa
hneykslismálin tröll-
riðið þjóðarskútunni
og barið fótastokkinn.
Margir hafa hrópað
hátt og hneykslast á
eiginhagsmunapoti,
græðgi, miskunnar-
leysi í garð aldraðra
og öryrkja, siðblindu
og svínaríi, sem við-
gengist hefur í embættis- og stjór-
málageiranum, en aðrir varist með
sakleysið, frelsið, frumskógarlög-
málið og sjálfsbjargarviðleitnina að
vopni.
Víða hefur frekjan og lítilsvirð-
ingin fyrir rétti, frelsi og eigum
annarra fengið að leika lausum
hala. Þeir sem kjörnir hafa verið til
að þjóna fjöldanum og leiða hann
til betra lífs og hagsældar halda að
þeir hafi verið ráðnir eða kjörnir til
að ráða yfir honum með valdboð-
um, ruddaskap og skilningsleysi á
grundvallarreglum mannlegra
samskipta. Án nokkurs tillits til
persónufrelsis eða réttar einstak-
lingsins og iðulega án sjáanlegs til-
efnis breyta þeir leikreglum og
reglugerðum (t.d. gjafakvótinn).
Nýjar álögur og auknir skattar
fæðast nær daglega og oftar en
ekki í grímubúningi. Þeim er einatt
beint til þeirra sem fyrir höfðu
ekki tök á að láta enda ná saman.
Hinir fá lækkanir. „Látið þá bara
endilega reyna á það
fyrir dómstólum,“
segja valdhafarnir.
„Samfélagið borgar
hvort sem er brúsann
ef við töpum.“
En hver hefur efni á
að fara í mál sem á
ekki graut í skál?
Lög samfélagsins, í
upphafi ætluð til
verndar réttlæti og
siðgæði öllum til
handa, hafa smátt og
smátt fengið ný hlut-
verk.
Grundvallarlögmál-
um er breytt og
hæstaréttardómar
hártogaðir og sveigðir með falsrök-
um, þeim snúið upp í andstæðu
sína með útúrsnúningum, orða-
gjálfri og bulli, stundum af þeim
sömu og kváðu upp dóminn í upp-
hafi (t.d. öryrkjadómurinn).
Meira að segja er hugtökum velt
við eins og steinvölum.
Hérna í eina tíð var sá kallaður
aumingi, sem réðst á minni máttar
eða neytti aflsmunar. Nú virðist sá
hinn sami aðeins vera að nota þau
völd sem honum ber vegna yfir-
burða sinna og forystuhæfni.
Nú er sá sem laminn er niður
orðinn auminginn og þeir, sem
valdið og frelsið hafa, halda áfram
að sparka í hann liggjandi og þykir
sjálfsagt og eðlilegt. Skrýtið
hvernig hugtök breytast milli kyn-
slóða.
Aflsmunur er ekki endilega lík-
amlegur. Hann liggur hvarvetna í
leyni þar sem svokölluð frjáls-
hyggja kemur við sögu. Í skjóli
fjármagns, ætternis, pólitískra
áhrifa og landlægrar stjörnudýrk-
unar þykjast menn hafa hreppt
frelsi. Þeir sem höndla frelsið eru
því miður oft þeir sem ekki kunna
með það að fara og hafa ekki hug-
mynd um að það endar ávallt þar
sem frelsi næsta manns hefst. Það
eina sem þeim virðist koma í hug
er: „Frelsið það er ég.“
En hver er auminginn?
Er það sá sem alltaf fer eftir
settum reglum samfélagsins?
Er það sá sem greiðir allar álög-
ur möglunarlaust og reynir að
skrimta fyrir afganginn?
Er það sá sem reynir að ríghalda
í sálarfriðinn og öðlast innri ró?
Er það sá sem trúði þeim full-
yrðingum stjórnvalda að ef hann
greiddi alltaf í sjúkrasamlagið og
til samneyslunnar yrði séð til þess
að hann fengi umönnun og mann-
sæmandi viðurværi, þegar þróttur
dvínaði?
Er það sá sem missir atvinnuna
og fær hvergi aðra vinnu, þrátt fyr-
ir samviskusemi, dugnað og heið-
arleika í hvívetna?
Er það sá sem missir heilsuna
eða sá sem aldrei hlaut hana í
vöggugjöf?
Er það sá sem misbeitir þeirri
aðstöðu sem honum var trúað fyrir,
þegar hann var kjörinn eða ráðinn
til þjónustu fyrir samfélagið?
Er það sá sem stingur almannafé
í vasa sinn?
Eða er það sá sem í krafti fjár-
magns kúgar samferðamanninn til
hlýðni og undirgefni?
Svari hver fyrir sig.
Flestir eru sammála því að heil-
brigðisþjónustan er dýr, velferðar-
málin eru dýr, skólar og menntun,
löggæsla, björgunarmál og slysa-
varnir.
Allt er þetta dýrt, var dýrt og
verður dýrt. Þetta er samt það sem
skattborgararnir vilja fyrst og
fremst greiða fyrir og veita for-
gang umfram aðrar þarfir sam-
félagsins.
Öðrum málaflokkum vilja þeir
því næst forgangsraða á ný eftir
mikilvægi og því sem fjármunir og
aðstæður í þjóðfélaginu hverju
sinni gefa tilefni til.
En á öllum þessum sviðum þarf
meira aðhald og aukna verkstjórn
(karlinn/kerlinguna í brúna). Við
höfum þá aðila fyrir. Þeir eru nú
þegar ráðnir í þau þjónustuhlut-
verk, sem kölluð eru í daglegu tali
„ráðamenn“ þjóðarinnar, borgar-
innar, sveitarfélagsins o.s.frv.
Þessir þjónar þjóðarinnar eru
ráðnir eða kosnir til að vera verk-
stjórar samfélagsins, koma í veg
fyrir sjálftöku gráðugra eiginhags-
munapotara og siðblindingja og
hlúa að réttlætinu, sanngirninni og
almannahagsmunum. En margir
eru þjónarnir, sem virðast hafa
misskilið hlutverk sitt eða týnt því
í glýju og algleymi starfsheitisins.
Orð eins og valdhafi, launþegi,
yfirmaður, undirmaður, smælingi,
ráðherra, litli maðurinn, atvinnu-
veitandi og ýmis önnur ættu
reyndar að vera á bannlista vegna
þess áróðurs sem í þeim er fólginn
fyrir hreinar sálir. Það er ekki
hægt að ætlast til að fólk, sem hef-
ur fæðst og alist upp við svona
gagnsæ og hefðbundin orð, geri sér
alltaf fulla grein fyrir þeirri hættu
sem hugsunarlaus, óheft notkun
þeirra býður heim.
Heimur okkar er fullur af orðum
og hugtökum sem vert er að velta
fyrir sér hvernig og við hvaða að-
stæður hafa orðið til, hvernig ann-
að fólk skilur þau og hvað þau
þýða. Heimurinn er líka fullur af
fólki sem ekki skilur allt að:
Frelsi eins er einfalt mál,
sem endar þar sem frelsi hinna
hefst, en hvorki veg þess vinna
vopn né bál.
Nú eru borgar- og sveitar-
stjórnakosningar efst á baugi í ís-
lensku samfélagi.
Þrátt fyrir meðfædda og einlæga
andúð mína á hvers konar stjörnu-
dýrkun og kannski einmitt vegna
hennar, kemur mér í hug mann-
vinur og eldhugi, hvers rödd má
ekki þagna. Hugsjónamaðurinn og
læknirinn Ólafur F. Magnússon er
einn þeirra fáu sem ekki hafa fallið
í gryfju eiginhagsmunapots og
spillingar. Hann hefur sýnt það og
sannað svo ekki verður um villst að
þora að vera samvisku sinni og
sannfæringu trúr, hvað sem á dyn-
ur. Ólafur er maður sem hugsar
einungis um velferð annarra en
aldrei um eigin frama eða vasa.
Mér finnst okkur bera skylda til
að sjónarmið hans njóti sín áfram í
borgarmálunum.
Aumingjar og alvörufólk
Stefán
Aðalsteinsson
Stjórnmál
Aflsmunur er ekki endi-
lega líkamlegur, segir
Stefán Helgi Aðal-
steinsson. Hann liggur
hvarvetna í leyni þar
sem svokölluð frjáls-
hyggja kemur við sögu.
Höfundur er verslunarmaður.
Á þemaráðstefnu
Norðurlandaráðs um
framtíð lýðræðis, sem
haldin var í Reykjavík
fyrr í vikunni, flutti
forseti Íslands athygl-
isverða ræðu, sem
Morgunblaðið sá
ástæðu til að birta í
heild sinni. Þar segir
Ólafur Ragnar Gríms-
son m.a.:
„Við þurfum að
tryggja öllum óheftan
og opinn aðgang að
hinum nýju upplýs-
ingaveitum, að íbúar
allra landshluta, ólíkir aldurshópar
og stéttir sitji við sama borð. Upp-
lýsingatæknin má ekki verða sér-
grein, hvorki kynslóða, menntun-
arstigs né tekjuhópa. Það verður
að skipuleggja aðganginn að Net-
inu á þann hátt að varðveita lýð-
ræðislegan jöfnuð líkt og vatns-
veitur og hitaveitur voru á fyrri
öld lagðar öllum til hagsbóta. Tak-
ist okkur að koma upplýsinga-
tækninni þannig til skila færir hún
okkur fjölmörg tækifæri til að end-
urnýja lýðræðiskerfið og styrkja“.
Þessi orð forseta Ís-
lands eru athygliverð í
ljósi þeirrar umræðu,
sem orðið hefur um
ljósleiðarakerfi Lín-
u.Nets. Auðvitað er
það hárrétt ábending
hjá forseta Íslands, að
upplýsingaveita nú-
tímans er jafn nauð-
synleg og uppbygging
vatnsveitna og hita-
veitna var á árum áð-
ur.
Reykjavíkurborg
hafði frumkvæði að
því að byggja upp
veitukerfin í borginni
og styrkja þar með innviði Reykja-
víkur sem höfuðborgar. Einkaað-
ilar höfðu ekki bolmagn til að ráð-
ast í slíkar stórframkvæmdir, ekki
frekar en einstaklingar í dag hafa
bolmagn til að leggja upplýsinga-
veitu á höfuðborgarsvæðinu.
Það var ekki mikill hagnaður af
vatnsveitu, hitaveitu eða raf-
magnsveitu í upphafi, enda um
langtímaverkefni að ræða, sem
skilar hins vegar miklum hagnaði í
dag. Sama á við um hina nýju upp-
lýsingaveitu Línu.Nets. Hún mun
skapa eigendum sínum miklar
tekjur innan örfárra ára. Sjálfsagt
verða þeir stjórnmálamenn, sem
barist hafa gegn framþróun á fjar-
skiptasviðinu ekki hátt metnir í
framtíðinni frekar en þeir aðilar,
sem harðast börðust gegn
framþróun í síma-, vatnsveitu-,
hitaveitu- og rafmagnsmálum á ár-
um áður.
Alfreð
Þorsteinsson
Höfundur er borgarfulltrúi og
stjórnarformaður Orkuveitu
Reykjavíkur og Línu.Nets.
Reykjavík
Upplýsingaveita nú-
tímans, segir Alfreð
Þorsteinsson, er jafn
nauðsynleg og upp-
bygging vatnsveitna og
hitaveitna áður.
Orð forseta Ís-
lands um upp-
lýsingaveituna