Morgunblaðið - 30.06.2002, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 30. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á VEGUM ríkisstjórnar George W.Bush Bandaríkjaforseta er nú unn-ið að mótun nýrrar hernaðarstefnusem ætlað er að bregðast við nýju
hættumati hryðjuverkaógnarinnar eftir 11.
september. Stefnan nýja felur í sér fráhvarf
frá grundvallarkenningum kalda stríðsins,
sem kváðu á um fælingu í krafti gereyðing-
arvopna og viðleitni til að halda aftur af út-
þenslustefnu heimskommúnismans. Hug-
myndafræði kalda stríðsins mun víkja fyrir
nýrri kenningu, sem menn vestra eru þegar
teknir að nefna „Bush-kenninguna“, þeirri
fullyrðingu að réttlætanlegt sé að fyrra
bragði og í varnarskyni að ráðast gegn
hryðjuverkamönnum og óvinveittum ríkjum,
sem ráða yfir kjarnorku-, efna- eða sýkla-
vopnum. Sjálf siðmenningin kalli á slíkar
varnir.
Embættismenn upplýsa að hernaðarstefn-
an nýja verði kynnt í haust og að hún verði
liður í nýrri heildaráætlun um hvernig
tryggja beri öryggi bandarísku þjóðarinnar.
Starfsmenn þjóðaröryggisráðs forsetans
munu vinna að útfærslu þessarar nýju nálg-
unar.
Varist með árás
Mesta athygli vekur að hernaðarstefnan
nýja mun í fyrsta skipti kveða sérstaklega á
um réttmæti þess að gripið verði til „íhlut-
unar vegna varna þjóðarhagsmuna“ og
hernaðaraðgerða í „forvarnarskyni“. Þetta
þýðir að hernaður gegn ríki eða hópum, sem
virðast hafa ákveðið að ráðast gegn Banda-
ríkjunum eða teljast ógnun við heimsfriðinn,
verður framvegis talinn valkostur við form-
lega mótun viðbragða og varnaráætlana. Að
vísu hefur sá möguleiki oftlega verið ræddur
í Bandaríkjunum hvort fara beri með hern-
aði gegn tilteknum ríkjum í þeim tilgangi að
uppræta getu þeirra til árása; á síðari árum
hefur einkum verið rætt um Írak í þessu
viðfangi. Nýmæli má hins vegar telja þá
áherslu, sem lögð er á „forvarnargildi“
slíkra hernaðaraðgerða auk þess sem ógnin
er nú beinlínis tengd alþjóðlegri hryðju-
verkastarfsemi.
Bush forseti vék lauslega að hernaðar-
stefnu þessari í frægri ræðu í janúarmánuði
er hann lýsti því yfir að Íran, Írak og Norð-
ur-Kórea mynduðu „öxul hins illa“ í heimi
hér. Sagði forsetinn að ríkjum þessum yrði
ekki gefinn kostur á að ógna Bandaríkjunum
með því að hóta notkun gereyðingarvopna.
Forsetinn fjallaði síðan nánar um þessi um-
skipti í sögulegri ræðu, sem hann flutti fyrr
í mánuðinum í West Point-herskólanum.
Og umskipti geta þetta að sönnu talist.
Embættismenn segja að svo róttækt frá-
hvarf frá hefðbundinni hernaðarlegri hugsun
vestra muni hafa í för með sér einhverjar
djúpstæðustu breytingar í sögu herafla og
leyniþjónustu Bandaríkjanna. Nú þegar er
hafin í Bandaríkjunum lífleg umræða um ná-
kvæmlega hvaða breytingar muni fylgja
nýrri hernaðarstefnu og hvort kenningin um
„árásir í forvarnarskyni“ til að verja sið-
menninguna geti talist raunhæf.
Síðustu 50 árin eða svo hefur herfræði
kalda stríðsins mótað varnaráætlanir
Bandaríkjamanna. Hún kvað á um fæling-
armátt kjarnorkuvopna og nauðsyn þess að
hefta útbreiðslu heimskommúnismans.
Grundvallarhugsunin var sú að óvinur
myndi ekki ráðast á Bandaríkin því gerði
hann það ætti hann yfir höfði sér gagnárás,
sem hann fengi með engu móti svarað.
Þessi hugmyndafræði heyrir nú sögunni
til. Embættismenn, sem vinna að mótun
stefnunnar nýju, segja í samtölum við
bandaríska fjölmiðla að árás hryðjuverka-
manna á Bandaríkin 11. september síðastlið-
inn kalli á að horfið verði frá fælingarkenn-
ingunni sem þungamiðju hernaðarstefnu
Bandaríkjanna. (Hér er „hernaðarstefna“
notað sem þýðing á hugtakinu „strategic
doctrine“, sem er illþýðanlegt á íslensku
enda málið fátækt þegar slík efni eru til um-
fjöllunar. „Varnarstefna“ eða „herfræði-
kenning“ kæmu einnig til álita.) Hugmyndin
um fælingu í krafti yfirþyrmandi getu til
endurgjalds eigi augljóslega ekki við þegar
hin ófyrirsjáanlega ógn hryðjuverkanna sé
annars vegar. Hryðjuverkamenn hafi t.a.m.
hvorki land né borgara að verja og flestir
þeirra virðist öldungis tilbúnir til að fórna
lífi sínu í nafni málstaðarins. Við blasi að
tæpast hefði reynst unnt að koma í veg fyrir
árásina á Bandaríkin 11. september í krafti
hótunar um viðbrögð og þar með valdbeit-
ingu. „Við verðum að ráðast að óvininum þar
sem hann er staddur, gera áætlanir hans að
engu og takast á við helstu ógnina áður en
hún kemur upp á yfirborðið,“ sagði Bush
forseti í West Point.
Kallar á bætta upplýsingaöflun
Herfræðinga og ýmsa þá sem starfa í
varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna greinir
hins vegar á um ágæti árása í forvarn-
arskyni til að hindra aðgerðir hryðjuverka-
manna eða uppræta gereyðingarógn. Hin
nýja kenning Bandaríkjastjórnar hefur einn-
ig kallað fram blendin viðbrögð innan Atl-
antshafsbandalagsins (NATO). Donald
Rumsfeld, varnarmálaráðherra Bandaríkj-
anna, sagði á fundi með fulltrúum hinna að-
ildarríkjanna 18 í Brussel á dögunum að
bandalagið gæti ekki lengur „beðið eftir óvé-
fengjanlegum sönnunum“
áður en látið væri til skar-
ar skríða gegn hryðju-
verkamönnum eða ríkjum,
sem ógnuðu öðrum með
því að ráða yfir kjarn-
orku-, efna- eða sýkla-
vopnum.
Sumir sérfræðingar á
sviði varnarmála telja að
hótun um „árásir í for-
varnarskyni“ (hér er leit-
ast við að þýða á íslensku
hugtakið „preemptive
strike“ en orðið „hindr-
unarárás“ kemur ef til vill
einnig til álita) hafi í för
með sér að hættan á skyndilegri mögnun
óvissu- eða spennuástands aukist til muna.
Báðir aðilar kunni að telja nauðsynlegt að
grípa til aðgerða á undan óvininum verði
slík hugmyndafræði innleidd. Með þessu
skapist þrýstingur á að beita vopnum áður
en þau verði eyðilögð. Kenningin um ágæti
slíkra árása í forvarnar- eða hindrunarskyni
feli því almennt í sér aukna hættu á að
vopnin verði látin tala. Gæti slík hótun t.a.m.
orðið Saddam Hússein
Íraksforseta hvatning til
að beita gereyðingarvopn-
um þeim, sem hann kann
að ráða yfir, áður en þau
verða eyðilögð?
Þeir sem hallir eru und-
ir forvarnarárásir viður-
kenna að sú herfræði feli í
sér að bæta beri alla upp-
lýsingaöflun bandarískra
leyniþjónustustofnana og
breyta þurfi starfsaðferð-
um þeirra. Michele
Flournoy, sem forðum
starfaði sem sérfræðingur
á sviði útbreiðslu gereyð-
ingarvopna við varnarmálaráðuneyti Banda-
ríkjanna, segir að árás í forvarnarskyni
komi aðeins að tilætluðum notum sé ráðist á
vopnabúr óvinarins áður en spenna hefur
náð að komast á alvarlegt stig. Að öðrum
kosti geti óvinurinn komið upp vörnum til að
verja þau vopnakerfi eða einfaldlega flutt
þau til og dreift þeim til að tryggja getuna
til að svara slíkri árás. Flournoy, sem nú
starfar við Rannsóknarmiðstöð í herfræði og
alþjóðamálum („Center for Strategic and
International Studies“), kveðst hins vegar
hlynnt forvarnarárásum til að koma í veg
fyrir að ríki sem styðja hryðjuverkamenn
komist yfir kjarnorku-, efna- eða sýklavopn.
„Í sumum tilfellum kann forvarnarárás í
þeim tilgangi að uppræta getu óvinarins til
að beita gereyðingarvopnum að vera eini
möguleikinn til að koma í veg fyrir stór-
fellda og skelfilega árás á Bandaríkin,“ sagði
hún á dögunum í grein sem birtist í banda-
ríska dagblaðinu The Washington Post.
Flournoy telur hins vegar að forvarnarárás-
ir eigi að vera valkostur forsetans og hers-
höfðingja hans en ekki kjarni nýrrar stefnu.
Ætla má að einmitt þetta atriði verði
kjarninn í þeim rökræðum, sem fram munu
fara um ágæti þeirrar nýju hugmyndafræði,
er í ráði er að innleiða.
Leynilegur liðsafli
Lítt er horft til kjarnorkuvopna þegar for-
varnarárásir eru annars vegar. Frekar huga
menn í Bandaríkjunum nú að því hvernig
beita megi hefðbundnum vopnum til að finna
og eyðileggja vopnabúr. Um leið er spurt
hvaða tegundir eldflauga koma myndu að
mestum notum í þeim tilgangi. Á hinn bóg-
inn mun stefnan nýja tæpast fela í sér að
útilokað verði að kjarnorkuvopnum verði
beitt til að koma í veg fyrir ógnun eða árás
af hálfu óvinaríkis eða hryðjuverkahópa.
Beiting slíkra vopna kann að koma til álita
gegn sérstyrktum skotmörkum svo sem neð-
anjarðarbyrgjum.
Jafnframt telja sérfræðingar varnarmála-
ráðuneytisins að árásir úr lofti muni tæpast
duga í öllum tilfellum. Hugmyndin er sú að
komið verði á fót sérstökum leynilegum liðs-
afla. Safnað verði saman sveitum úr öllum
deildum heraflans þar sem nýtt verði til
fullnustu geta þess liðsafla og tækjabúnaðar
til að leynast óvinunum. Með öðrum orðum
er horft til torséðra flugvéla, sem ekki koma
fram á ratsjám, sérsveita og kafbáta, sem í
ráði er að breyta til að þeir geti flutt slíkan
liðsafla auk þess að skjóta stýriflaugum á
skotmörk á landi.
Hernaðarstefnan nýja felur einnig í sér
nýja nálgun í hernaði Bandaríkjamanna.
Fram til þessa hafa Bandaríkjamenn haft
tilhneigingu til að líta svo á að skyndiárásir
og leynilegar aðgerðir séu á einhvern hátt
óheiðarlegar og feli í sér littla reisn. Er þá
nærtækt að horfa til þess hvernig Banda-
ríkjamenn brugðust við árásinni á Pearl
Harbour í síðari heimsstyrjöldinni og árás-
unum á New York og Washington 11. sept-
ember. „Huglausir óvinir“ ráðist með þeim
hætti á Bandaríkin en Bandaríkjamönnum
sæmi lítt að beita sömu aðferðum. Þessu
vilja Rumsfeld varnarmálaráðherra og und-
irsátar hans breyta. Hin nýja öld sé öld
hinnar ófyrirsjáanlegu ógnar og slíkt kalli á
ný viðbrögð, aukinn sveigjanleika, fleiri val-
kosti og aukna getu á hernaðarsviðinu. Ráð-
ast beri beint gegn ógninni áður en hún nái
að vinna skaða; hugmyndir um reisn og
virðuleika á sviði hermennsku eigi ekki við í
slíkum tilvikum.
Ný ógn, ný kenning
Verkefnið hefur verið skilgreint og ekki
verður annað sagt en það sé risavaxið. „Öll
þau ríki, sem fylgja herskárri stefnu og
styðja hryðjuverk munu fá að gjalda fyrir
það,“ sagði forsetinn í West Point-ræðunni.
„Við munum aldrei sætta okkur við að ör-
yggi Bandaríkjanna og friður á jörðu sé háð-
ur vilja nokkurra geðsjúkra hryðjuverka-
manna og harðstjóra.“
Þarna er komið fram hið hugmyndafræði-
lega inntak „Bush-kenningarinnar“ um rétt-
mæti árása að fyrra bragði í varnarskyni.
Um sumt minnir hún á Truman-kenninguna,
sem leit dagsins ljós 12. mars 1947. Þá flutti
Harry Truman Bandaríkjaforseti fræga
ræðu, sem hafði að geyma hugmyndir og
gildismat er reyndust hornsteinar utanrík-
isstefnu Bandaríkjanna allt til loka kalda
stríðsins. Við þetta tækifæri lýsti Truman
forseti yfir því að Bandaríkjamenn myndu
styðja frelsið af fullum þunga og ekki líða að
það yrði heft sökum utanaðkomandi þrýst-
ings eða fyrir tilstuðlan vopnaðara minni-
hlutahópa. Ræða Trumans var viðbrögð
Bandaríkjamanna við ógninni nýju, ógn
heimskommúnismans. Sú ógn hélt velli í 44
ár. Nú hefur Bush forseti boðað að hern-
aðaraðgerðir að fyrra bragði, þ.e.a.s. í for-
varnarskyni, séu réttlætanlegar til að verja
siðmenninguna gegn villimennskunni. Í
West Point-ræðunni sagði Bush forseti: „Í
hinum nýja heimi, sem nú blasir við okkur,
verður öryggi aðeins tryggt með aðgerðum.
Og þessi þjóð mun grípa til aðgerða.“
„Bush-
kenningin“
Reuters
George W. Bush flytur ræðu sína í West Point-herskólanum.
George W. Bush, forseti Bandaríkjanna, telur að árásir að
fyrra bragði á hryðjuverkahópa eða óvinveitt ríki, sem ráða
yfir gereyðingarvopnum, séu réttlætanlegar til að verja sið-
menninguna. Ásgeir Sverrisson segir frá kenningunni nýju
og þeirri herfræði sem hún hvílir á.
asv@mbl.is
’ Við munum aldreisætta okkur við að
öryggi Bandaríkj-
anna og friður á
jörðu sé háður vilja
nokkurra geðsjúkra
hryðjuverkamanna
og harðstjóra. ‘