Morgunblaðið - 30.06.2002, Blaðsíða 22

LISTIR
22 SUNNUDAGUR 30. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ERTU á lausu? var yf-irskrift atvinnuauglýs-ingar sem birtist í
Morgunblaðinu á sunnudag-
inn var, en þar var Höfðaskóli
á Skagaströnd að auglýsa eftir
kennurum. Ég komst ekki hjá
því að gruna að með þessari
yfirskrift væri verið (á óbeinan
hátt) að höfða til einhleypra
borgarbúa sem hafa löngun til
að skipta um umhverfi og
þætti því tilvalið að skella sér
út á land einn vetur, kenna,
kynnast nýju fólki við aðrar
aðstæður en borgarlífið býður
upp á og svo framvegis. Ég
komst heldur ekki hjá því að
gruna að auglýsingin myndi
frekar höfða til kvenna en
karla.
Í þessum ályktunum mínum
felast augljóslega gríðarlegir
fordómar. Þar er gert ráð fyrir
því að þeir sem eru einhleypir
vilji endilega kynnast ein-
hverjum sem verður til þess
að þeir þurfi ekki lengur að
vera það, og að það sé meira
þjakandi fyrir konur að vera
einhleypar en karla. Þá vil ég
taka fram að þessar ályktanir
samsvara alls ekki því sem ég
trúi í raun, heldur held ég að
þær hafi orðið til út frá því
gildismati sem poppmenn-
ingin birtir. Þá finnst mér svo-
lítið skrýtið að ég eigi innra
með mér svo sterka vitund um
gildismat fyrirbæris á borð við
poppmenningu og mér finnst
líka umhugsunarvert að ég
telji óhætt að vísa í þetta gild-
ismat og geri ráð fyrir því að
flestallir skilji hvað ég á við.
Um leið er þetta kannski
ósköp eðlilegt í ljósi þess
hversu margir sjá sömu kvik-
myndirnar og sjónvarpsþætt-
ina, lesa sömu tímaritin og vef-
síðurnar. Poppmenningin er
svo gríðarlega útbreidd að
sameiginleg vitund um við-
fangsefni hennar er ekkert
nema sjálfsögð, sérstaklega
með tilliti til þess hversu fá-
breytt viðfangsefnið gjarnan
er.
Eitt af eftirlætisviðfangs-
efnum poppmenningarinnar
er líf einhleypra og þá sér-
staklega einhleypra kvenna.
Skilaboðin eru þau að það sé
mikið stuð að vera á lausu, allt-
af eitthvað til að tala um,
skemmtanir og dramatík hald-
ast í hendur og lítið um logn-
mollu. Á hinn bóginn þrái sú
einhleypa ekkert heitar (innst
inni – undir hinum harða
skráp) en að verða ástfangin
og landa góðum manni, þá og
aðeins þá verði varanleg ham-
ingja fyrst innsigluð. Áhrifa
þessara skilaboða gætir að
sjálfsögðu þegar þau eru eins
ágeng og raun ber vitni, en svo
má líka spyrja: hvort kemur á
undan hænan eða eggið?
Poppmenningin endurspeglar
vissulega samfélagið og því
eðlilegt að spyrja hvort áð-
urnefndar hugmyndir um
stöðu einhleypra kvenna eigi
við rök að styðjast. Þá er vert
að athuga að helstu upp-
sprettu umrædds efnis er að
finna í Bandaríkjunum og því
er spurning hvort staðan sé
svona meðal bandarískra
kvenna fyrst og fremst. Á móti
kemur að lífsstíll ungs fólks í
vestrænum ríkjum er gjarnan
svipaður (hvort sem það stafar
af hnattvæðingu poppmenn-
ingarinnar, tíðum ferðalögum
eða öðru), en augljóst er að
margir búsettir utan Banda-
ríkjanna kannast af eigin raun
við þá mynd sem poppmenn-
ingin dregur upp af daglegu
lífi.
Er staða einhleypra kvenna
svona í raun? Stórskemmtileg
á yfirborðinu en ,,vonandi bara
tímabundið ástand“? Spurn-
ingunni um hvort allar ein-
hleypar konur vilji ekkert
frekar en að hætta að vera ein-
hleypar og ná sér í mann,
svarar poppmenningin skýrt
og greinilega játandi. Bridget
Jones (kvikmyndarinnar, ekki
bókarinnar) er erkidæmi hinn-
ar einhleypu konu sem kvein-
aði hástöfum í upphafi mynd-
arinnar alein uppi í sófa
syngjandi ,,all by myself“, en í
lokin þegar tveir karlmenn
voru bókstaflega farnir að
slást um hana, köstuðu hvor
öðrum í gegnum rúður og allt
hvað eina, vissi maður að þetta
yrði í lagi, Bridget var komin í
höfn. ,,Raunverulegar“ ein-
hleypar konur hefðu líklega
fæstar nokkuð á móti því að
láta Hugh Grant og Colin
Firth slást um sig, en það er
ekki þar með sagt að þær
myndu endilega vilja giftast
þeim sem vinnur slagsmálin
um leið og glóðaraugað hjaðn-
aði. Rómantískar gam-
anmyndir enda alltaf með
sömu lausn, tveir ein-
staklingar sem áður voru einir
ná saman. Að sjálfsögðu er
þetta fallegt og yndislegt og
skemmtilegt, en að sama skapi
viðheldur þetta þeirri hug-
mynd að allir hljóti að vilja ná-
kvæmlega þetta. Að ná saman
með einhverjum, vera tvennd
en ekki eind. Það er þreytandi
fyrir þá sem velja að vera einir
og vilja vera einir að búa við
það að allir geri ráð fyrir því
að þetta sé ekki val. Þeir hljóti
að vilja annað en það sem þeir
búa við. Ég held að popp-
menningin eigi stóran þátt í
því að hvetja til svona hugs-
anagangs, sérstaklega þegar
litið er til þess að konur á
lausu fá miklu frekar að heyra
,,hvað segirðu, ertu komin með
einhvern?“, heldur en karlar.
Þetta kemur heim og saman
við þær ólíku myndir sem
poppmenningin dregur upp af
einhleypum körlum og konum.
Nú er ég ekki að setja út á
fyrrnefnda auglýsingu Höfða-
skóla, ég veit ekki einu sinni
hvort nokkuð fólst í spurning-
unni annað en það hvort fólk
væri laust með tilliti til at-
vinnu. Og ef um einhverskon-
ar tvíræðni var að ræða finnst
mér hún fyndin. Mér finnst
líka mjög fyndið að finna hvað
hugmyndir poppmenning-
arinnar eru mér eiginlegar þó
svo að ég streitist á móti því að
gera gildismat hennar að
mínu. Þá vona ég að með þess-
um hugleiðingum sé ég ekki
búin að skemma fyrir tilvon-
andi umsækjendum um um-
ræddar kennslustöður. Ég
hefði raunar ekkert á móti því
að sækja um sjálf, ef ég væri á
lausu.
Birna Anna
á sunnudegi
Poppað gildismat
Morgunblaðið/Jóra
bab@mbl.is
Ú
TI í heimi eru
menn sem óðast
að vakna til vit-
undar um það hve
miklu skiptir að
ekki sé litið á
menningu þjóð-
anna sem óbreytanlegan fasta, sem
beri að setja á stall og vernda fyrir
utanaðkomandi áreiti, heldur beri
að viðurkenna hana sem dýnamískt
afl sem sýgur í sig áhrif úr ýmsum
áttum, hefur áhrif með sjálfri sér og
deilir jafnvel einkennum sínum með
öðrum þótt hún eigi sín sérkenni.
Í listum hefur það alla tíð verið
augljóst hve miklu það skiptir um
framvindu stefna og strauma,
hvernig und-
irliggjandi
áhrifaþættir
hegða sér. Með-
al þeirra þátta
sem mestu hafa
ráðið um breyt-
ingar í list-
sköpun eru ferðalög og búferla-
flutningar listamanna. Í tónlistinni
hefur þetta afl alla tíð verið mjög
áhrifamikið.
Það er erfitt að ímynda sér
hvernig ensk tónlistarhefð hefði
þróast án Jóhanns Christians
Bachs. Hann var 11. sonur Jóhanns
Sebastians, fór átján ára til Ítalíu
þar sem hann nam þá kúnst sem
Ítalir voru bestir í, að semja óperur.
Eftir áratug þar hélt hann til Eng-
lands með bæði þýska og ítalska
tónlistarhefð í farteskinu, og í Eng-
landi bjó hann í tuttugu ár, til
dauðadags. Lengst af var hann tón-
listarstjóri drottningar og áhrif
hans á enskt tónlistarlíf urðu gíf-
urleg. Áhrif hins þýska Händels í
Englandi voru ekki minni. Sinfónían
Úr nýja heiminum hefði tæpast orð-
ið til, hefði Dvorák ekki fengið tæki-
færi til að dvelja í Bandaríkjunum.
Stravinskíj setti sitt mark bæði á
svissneska og franska menningu áð-
ur en hann flutti yfir hafið til
Bandaríkjanna. Áhrif hans voru
mikil; hann bar alla tíð með sér
rússneskan uppruna sinn, en varð
líka sjálfur fyrir miklum áhrifum af
menningu þeirra þjóða sem hýstu
hann. Þessi dæmi eru ótalmörg. Yf-
irleitt hefur hefur verið litið á þenn-
an flux gagnverkandi áhrifa sem já-
kvæðan þátt í menningarþróun
þjóðanna. Bretar eru stoltir af sín-
um Enska Bach, og sínum Handel,
– eins og þeir Jóhann Christian og
Händel eru gjarnan kallaðir þar á
bæ, og Dvorák og Stravinskíj þóttu
báðir standa sig vel í því að inn-
byrða ameríska tónlist í sína eigin,
hvort sem það var með amerískum
þjóðlögum eða djassi.
En það þarf ekki alltaf frægustu
snillinga til. Fjöldi tónlistarmanna
flyst og ferðast í dag milli landa og
menningarsvæða og hefur ekki
endilega hátt, en hefur þó sitt að
segja um hvernig listinni vindur
fram í tímans rás. Á Íslandi starfar
mjög stór hópur tónlistarmanna af
erlendum uppruna. Margir þeirra
koma hingað til að sinna tónlistar-
kennslu, aðrir til að spila; og þá
gjarnan með Sinfóníuhljómsveit Ís-
lands. Erfitt er að ímynda sér
hvernig sú hljómsveit hefði þróast
ef ekki hefði notið við þessa kröft-
uga og oftar en ekki hámenntaða
liðsafla.
Oft hefur hvað lægst fariðum þá tónlistarmennsem hafa af einhverjumorsökum neyðst til að
flýja aðstæður sínar og setjast að
annars staðar. Í þeim hópi eru tón-
skáld og tónlistarmenn sem hafa
þurft að flýja land sitt vegna ofbeld-
is eða stríðsátaka. Þeir flytja ekki
vegna þess að sóst sé eftir þeim á
nýjum stað, heldur fara þeir þangað
af neyð og verða þá jafnframt að
sanna ágæti sitt í nýjum heimkynn-
um.
Mörg hundruð tónlistarmanna,
þar af um sjötíu tónskáld flúðu til
Bretlands frá meginlandinu, undan
ofsóknum nasista á árunum 1930–
1945. Margt var þetta fólk þegar
orðið þekkt í heimalöndum sínum
og jafnvel víðar, og viðurkennt sem
meiri háttar tónlistarmenn og tón-
skáld. Sumum tókst að hasla sér
völl í nýja landinu, einhverjir fluttu
áfram til Bandaríkjanna, en aðrir
gleymdust. Í þeim hópi sem settist
að á Bretlandseyjum áttu margir
eftir að verða farsælir tónlistar-
kennarar, og miðla miðevrópskri
hefð til eyjaskeggja. Nú í júní
heiðra Bretar minningu tónskáld-
anna í þessum hópi, með tónleika-
röð í Wigmore Hall. Meginlands-
bretarnir – gleymdu tónskáldin,
heitir tónleikaröðin, og þar verða
leikin verk eftir EgonWellesz, Bert-
hold Goldschmidt, Hans Gál, Franz
Reizenstein, Mátyás Seiber og Vil-
ém Tausky.
Íslendingar voru svo lánsamir
að hingað fluttist nokkur hópur há-
menntaðra tónlistarmanna frá meg-
inlandi Evrópu um svipað leyti.
Margir þeirra voru flóttamenn. Það
hljóta að hafa verið þessum mönn-
um mikil vonbrigði að komast að því
hversu snautt og fábrotið íslenskt
tónlistarlíf var. Hér var fátt um fína
drætti; – atvinnumennska í tónlist
lítil sem engin, aðeins örfáir tónlist-
armenn höfðu brotist til mennta á
erlendri grund þar sem vestræn
tónlistarhefð stóð á gömlum merg.
Íslenska þjóðin var í óða önn að
reyna að gleyma sínum gömlu hefð-
um; – rímnakveðskapur þótti gam-
aldags og var að hverfa, en dönsk
og þýsk sönglagahefð 19. aldarinnar
hafði fengið þónokkurn hljómgrunn
með þjóðinni við útgáfu sönglaga-
hefta, ekki síst Íslensks söngva-
safns Sigfúsar Einarssonar.
Rótgróin tónlistarmenning Evr-
ópuþjóða var Íslendingum nánast
óskrifað blað. Tónlistarkennslu
hafði lengi verið áfátt og menntaðir
tónlistarkennarar fáir. Stofnun
Tónlistarskólans í Reykjavík 1930
hafði þó vissulega bætt úr brýnni
þörf. Þeim útlendu tónlist-
armönnum sem hingað komu á
þessum árum hlýtur að hafa liðið
einkennilega að standa frammi fyrir
slíku ástandi.
Það var okkar lán að þessum
mönnum skyldu ekki fallast hendur
við komuna hingað. Þess í stað hófu
þeir umfangsmikið uppbygging-
arstarf í íslensku tónlistarlífi. Sumir
þessara manna komu hingað gagn-
gert til að kenna við Tónlistarskól-
ann í Reykjavík fyrir tilstilli Tón-
listarfélagsins og Ragnars í Smára.
Það er óhætt að segja að um miðja
síðustu öld hafi strax orðið stökk-
breyting í íslensku tónlistarlífi. Árið
1950 var Sinfóníuhljómsveit Íslands
stofnuð, en áður hafði verið starf-
rækt hljómsveit við Ríkisútvarpið
sem stofnað var sama ár og Tónlist-
arskólinn, 1930.
Það má fullyrða að sú þróun sem
hér varð á þessum árum hefði ekki
orðið svo mikil og öflug sem raunin
var, hefði útlendu tónlistarmann-
anna ekki notið við hér. Dr. Franz
Mixa var ráðinn hingað til að
stjórna tónlistarflutningi á alþing-
ishátíðinni 1930, en í kjölfar hans
komu menn á borð við Victor
Urbancic, Heinz Edelstein, Carl
Billich, Fritz Weisshappel, Róbert
Abraham Ottósson og Páll Pamp-
icher Pálsson. Allir þessir menn
unnu hér brautryðjendastarf sem
skipti þjóðina gríðarmiklu máli.
Þeir störfuðu með þeim íslensku
tónlistarmönnum sem höfðu aflað
sér menntunar og þekkingar, en
voru jafnan óragir við að við að
leggja ábyrgð á hendur áhugafólki í
tónlistinni. Tónlistaráhugi þjóð-
arinnar fór vaxandi og fagleg kunn-
átta í tónlist varð almennari en áður
hafði verið.
Það er löngu orðið tímabærtað Íslenska þjóðin vakni tilvitundar um hve mikluþessir menn áorkuðu hér á
landi og viðurkenni og þakki með
sóma framlag þeirra til íslenskrar
tónlistarmenningar. Í Ríkisútvarp-
inu, rás-1, er nú verið að endurflytja
frábæra og sérstaklega fróðlega
þáttaröð Sigríðar Stephensen um
nokkra þessara manna. Þeir þættir
gefa afar góða innsýn í það ástand
sem ríkti hér þegar þeir komu hing-
að og þá miklu breytingu sem hér
varð þegar þeir tóku til óspilltra
málanna. En það þarf meira til. Enn
er útgáfu íslenskrar tónlistarsögu
beðið með eftirvæntingu, og von-
andi er að þessara manna verði
minnst þar á verðugan hátt.
Enn flytja útlendir tónlistarmenn
til Íslands og vinna hér margvísleg
störf með íslensku tónlistarfólki.
Margir þeirra hafa reynst afburða
góðir músíkantar og skipað sér í
fremstu röð. Fyrir litla þjóð er
þetta nýja blóð bæði hollt og gott.
Við hreykjum okkur gjarnanaf velgengni íslenskratónlistarmanna á erlendrigrund, og erum stolt af
okkar fólki, hvort sem það er Krist-
ján Jóhannsson, Áskell Másson eða
Björk. En við verðum á sama hátt
að meta að verðleikum þá útlend-
inga sem hingað hefur skolað á
land; – ekki síst þá sem öðrum
fremur stuðluðu að því að nútíma ís-
lensk tónlistarmenning varð til, tón-
listarmenning sem á ótrúlega fáum
árum tók stökkið frá því fátæklega
músíksamfélagi sem hér var á fyrri
hluta síðustu aldar, til þess grósku-
mikla músíksamfélags sem við
þekkjum í dag.
Verðmætir innflytjendur
AF LISTUM
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
Heinz Edelstein stofnaði Barnamúsíkskólann í Reykjavík árið 1952. Skólinn
varð síðar Tónmenntaskóli Reykjavíkur og sonur Heinz, Stefán Edelstein, er
skólastjóri hans. Skólinn hefur menntað fjölda íslenskra tónlistarmanna.