Morgunblaðið - 20.07.2002, Side 36

UMRÆÐAN
36 LAUGARDAGUR 20. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Eitt einkenni íslenskrartungu er fallbeygingorða. Þau breyta ummynd eftir því hver er
afstaða þeirra til annarra orða í
setningu. Fallbeygingin er jafn-
framt sá þáttur málsins sem út-
lendingum reynist einna erf-
iðastur viðureignar þegar þeir
vilja læra íslensku. Grípa þeir þá
gjarnan til nefnifallsins þótt önn-
ur föll eigi betur við – og er fyr-
irgefið. Fallbeyging og rétt notk-
un falla á hins vegar ekki að
vefjast fyrir Íslendingum sem
venjast við fyrirbærið frá blautu
barnsbeini. Fyrir kemur að vísu
að menn greini á um hvaða fall
skuli nota í tilteknum orða-
samböndum; sumir segja „mér
langar í sleikipinna“ og kæra sig
kollótta þótt þeir sem betur þykj-
ast kunna fyllist vanþóknun og
segi „það á að segja mig lang-
ar …“ í umvöndunartón.
„Leigjandinn ærðist og rústaði
íbúðinni,“ sagði eigandinn og var
mikið niðri fyrir. „Hvað segirðu?
Rústaði hann íbúðina?“ varð við-
mælandanum að orði.
Misræmi af þessu tagi er að því
leyti meinlaust að það vegur ekki
að beygingakerfinu sjálfu þótt
ýmsum finnist eflaust að þarna sé
fullmikil lausung. Hitt væri miklu
róttækari breyting ef hætt yrði
að beygja fallorð yfirleitt og
nefnifallið notað eingöngu. Þrátt
fyrir það sem fyrr var sagt um
ætlaða kunnáttu Íslendinga í
beygingafræðum er því miður
farið að bera allmikið á beyg-
ingafælni, ekki síst þegar kemur
að nöfnum fyrirtækja. „Ég keypti
þetta í Hagkaup,“ heyrist stund-
um sagt. Þarna skirrist mæland-
inn við að nota þágufall sem þó
væri eðlilegast í þessu samhengi
– „í Hagkaupum“. Í máli margra
eru vörur fluttar með Samskip
fremur en Samskipum. Sem bet-
ur fer er fælni af þessu tagi þó
engan veginn algild, eða hvað
skyldu margir segja „þetta stóð í
Morgunblaðið“? Eða „ég flaug
með Flugleiðir“? Vísast fáir, en
dæmin sýna hve fáránlegt það er
í raun og veru að sleppa því að
beygja Hagkaup og Samskip.
– – –
Sé tilhneiging til að forðast
beygingu á nöfnum fyrirtækja
keyrir þó um þverbak ef á undan
nafninu fer orð sem kveður á um
hvers konar fyrirtæki er átt við:
„Húsið er til sölu hjá fasteigna-
sölunni Hraunhamar,“ „greinin
birtist í tímaritinu Nýtt líf,“
„þessi ódáinsveig fæst í versl-
uninni Heilsuhúsið“. Hér á auð-
vitað að beygja nöfnin þótt á und-
an þeim fari ákvæðisorð. Ætli
einhverjir rækju ekki upp stór
augu ef þeir sæju á prenti „rit-
höfundinum Gunnar Gunnarsson
eru eignuð þessi orð“? Eða „í við-
tali við knattspyrnumanninn Eyj-
ólfur Sverrisson kemur fram að
hann hyggst leggja skóna á hill-
una“? Finnast einhver rök fyrir
því að síður skuli beygja nöfn fyr-
irtækja en manna? Nei, segir um-
sjónarmaður. Ef nafn fyrirtækis
er beygjanlegt skal það beygt –
jafnt þótt ákvæðisorð standi með
því.
– – –
Þegar umsjónarmaður sat við
fótskör Gísla Jónssonar íslensku-
kennara í menntaskóla norður á
Akureyri endur fyrir löngu þótti
honum einna
mest varið í
þau fræði sem
lutu að norræn-
um goðum
fornum. Hafði
Gísli einstakt
lag á því að
tengja safarík-
ar sögur af uppátækjum Ásanna
við svo þurr fræði og seig undir
tönn sem orðsifjafræði og beyg-
ingafræði.
Í Snorra-Eddu segir af tré einu
miklu sem bar hið mikilúðlega
nafn askur Yggdrasils. Þegar
kom að því að skýra þetta til-
komumikla nafn taldi Gísli að
seinni hluti þess, drasill, væri
sömu merkingar og drösull, hest-
ur, og hefðu bæði orðin þrifist
hlið við hlið um hríð. Drasill hefði
hins vegar horfið úr málinu þegar
fram í sótti vegna þess að „eng-
um þótti gott að ríða drasli“ eins
og Gísli orðaði það og má það til
sanns vegar færa. Drösull hefur
lifað áfram í hátíðlegu skáldamáli
sbr. „Drottinn leiði drösulinn
minn …“
Drasill beygist eins og mörg
önnur orð með sömu endingu:
snigill, kyrtill, refill, riffill og
miðill svo einhver séu nefnd. En
eins og Gísli Jónsson benti á er
þágufall eintölu, drasli, ekki
árennilegt né heldur nefnifall
fleirtölu, draslar.
Þessi þankar um drasil tengj-
ast að nokkru leyti því sem
fjallað var um hér að framan,
tregðu til að beygja fyrirtækj-
anöfn. Verslun heitir Yggdrasill
og eru þar seldar heilsuvörur af
ýmsu tagi. Ekki lætur vel í eyr-
um að eitthvað sé keypt í „versl-
uninni Yggdrasli“. Hvers konar
drasl er nú það? gætu einhverjir
spurt. Ekki kemur heldur til
greina „versluninni Yggdrasill“,
ekki fremur en „skáldinu Jónas
Hallgrímsson“.
– – –
Hugum aðeins nánar að hrein-
um a-stofnum, þeim beyging-
arflokki sem drasill tilheyrir.
Meðal orða, sem þar eiga heima,
eru hrafnanöfnin Huginn og
Muninn, þekkt úr goðafræðinni
eins og Yggdrasill. Ekki hefur
mönnum hugnast að hafa þau
Hugni og Munni í þágufalli eins
og beygingafræðin býður „en í
nútímamáli mun þykja eðlilegt að
hafa þágufall eins og þolfall,
Hugin, Munin …“ segir Árni
Böðvarsson í bók sinni Íslenskt
málfar (Almenna bókafélagið,
1992). Úr því að „eðlilegt“ þykir
að leysa Hugin og Munin úr fjötr-
um harðvítugrar beygingafræði á
fagurfræðilegum forsendum þyk-
ir umsjónarmanni einboðið að
sýna drasli sömu linkind og hafa
hann drasil í þágufalli eins og
þolfalli. Þá væri hægt að auglýsa
„vörurnar fást í Yggdrasil“ án
þess að þær yrðu tengdar um of
við drasl. Og borða lesendur ekki
grjónagraut með kanil og sykri
fremur en kanli og sykri?
Þriggja ára efnilegur málfræð-
ingur fór reyndar aðra leið er
hún tilkynnti föður sínum að hún
ætlaði „niður á strönd þar sem
eru hafmeyjar, snigilar, kisur og
voffar“.
– – –
Stafsetning – En af því að
tungurnar eru ólíkar hver ann-
arri, þær þegar er úr einni og
hinni sömu tungu hafa gengist
eða greinst, þá þarf ólíka stafi í
að hafa en eigi hina sömu alla í
öllum. Sem eigi rita Grikkir
latínustöfum girskuna og eigi lat-
ínumenn girskum stöfum latínu
né enn heldur ebreskir menn
ebreskuna hvorki girskum stöf-
um né latínu heldur ritar sínum
stöfum hver þjóð sína tungu.
[Fyrsta málfræðiritgerðin,
talin rituð á 12. öld.]
Farið er að
bera allmikið á
beygingafælni
þegar kemur
að nöfnum
fyrirtækja
keg@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Karl Emil Gunnarsson
LÚXUS er hverfult
hugtak. Það sem var
lúxus í gær er vísast
orðið að sjálfsögðum
neysluvarningi á
morgun. Svo eru önn-
ur fyrirbæri sem voru í
eina tíð hversdagsgæði
en hafa breyst í lúxus.
Það er ekki fyrr en
með iðnvæðingu og
borgum sem „guðs-
græn náttúra“ verður
eftirsóknarverð og eft-
ir að stóriðja og stór-
borgarvæðing með
kappneyslusamfélagi
og einkabílafári hafa
leikið umhverfi mann-
anna grátt er „ómanngerð náttúra“
á góðri leið með að verða eini
lúxusinn sem eftir lifir á jarðar-
kringlunni. Sú „vængjaða auðn“
sem Steinn Steinarr orti um er orð-
in að útausandi auðlind.
Þá gerist það að voldug öfl eru
staðráðin í að breyta Íslandi í
stærsta álbræðsluland í Evrópu –
og innan fárra ára í mesta bræðslu-
land heims. Land sem aðrar þjóðir
nota undir þá starfsemi sem þau
geta ekki hugsað sér í eigin heima-
löndum. Hver „álris-
inn“ á fætur öðrum
kemur í heimsókn og
er tekið opnum örmum
af iðnaðarráðherra
sem lætur birta af sér
myndir þar sem hún
hampar samningsdrög-
um í sigurvímu (skyldi
ekki vera barnaleikur
að hlunnfara jafn ör-
væntingarfulla sölu-
menn?).
En hver vill sækja
álbræðslulandið Ísland
heim? Svari nú hver
fyrir sig, en manni
býður í grun að ráða-
menn láti sig dreyma
um að það verði á einhvern hátt
hægt að halda starfseminni leyndri
fyrir útlendingum, jafnvel sameina
uppistöðulón og ferðamennsku (sem
er álíka hugmynd og fara með
hvalavini í hvalaskoðun, en síðan
yrði hvalurinn skotinn í lok ferðar
og boðið upp á sjónarspilið þegar
gert væri að honum).
Ef núverandi stóriðjuáform
stjórnvalda með Landsvirkjun í far-
arbroddi ná fram að ganga er eins
víst að Ísland verði í augum Vest-
urlandabúa álíka fýsilegur kostur til
ferðamennsku og ef einhver byði
okkur í gönguferð um Straumsvík
eða Grundartanga. Staður þar sem
álver rís er úr leik sem útivistar-
svæði og þau öræfi sem hefur verið
breytt í uppistöðulón kalla ekki á
nokkurn mann og þær ár sem hefur
verið smalað í manngerða farvegi og
hleypt í gegnum túrbínur eru eins
og hvert annað frárennslisvatn. Ef
Kárahnúkavirkjun kemst af teikni-
borðinu mun hún valda óafturkræfu
tjóni á ímynd landsins.
Fasteignaverð á Reyðarfirði er
skammarlega lágt, en allsherjar
gengislækkun á náttúru Íslands er
ekki leiðin út úr þeim ógöngum.
Lúxus eða
lífsnauðsyn
Pétur
Gunnarsson
Höfundur er rithöfundur.
Náttúran
Eftir að stóriðja og stór-
borgarvæðing hafa
leikið umhverfi mann-
anna grátt, segir
Pétur Gunnarsson, er
„ómanngerð náttúra“ á
góðri leið með að verða
eini lúxusinn sem eftir
lifir á jarðarkringlunni.
ÁRIÐ 2002 er ár
fjallsins. Og Ísland er
að mörgu leyti land
fjallanna. Íslensk fjöll
hafa að geyma mikla
sögu, dulúð og stór-
fengleika.
Fjölskyldan á fjallið
er liður í gönguverk-
efni Ungmennafélags
Íslands sem hófst
hinn 23. júní sl. Til-
nefnd hafa verið 16
fjöll vítt og breitt um
landið sem flestöll
eiga það sameiginlegt
að vera tiltölulega létt
til göngu. Á þessum
16 fjöllum hafa verið
settir upp póstkassar með gesta-
bókum. Allir þeir sem skrá sig í
gestabækurnar geta átt von á
vinningi í haust er dregið verður
úr hópi þátttakenda.
Fjölskyldan á fjallið er verkefni
sem ætlað er að auka samveru-
stundir fjölskyldunnar og jafn-
framt stuðla að líkamsrækt og
hreyfingu fjölskyldumeðlima og
um leið njóta þeirrar náttúrufeg-
urðar sem landið okkar býður upp
á. Góð samverustund með fjöl-
skyldunni og um leið
útivist og heilbrigð
hreyfing er eftir-
minnileg og ánægju-
leg stund fyrir fjöl-
skyldumeðlimi.
Kannski ekki síst í
dag þegar hraðinn í
samfélaginu er orðinn
mikill og mikið álag
og margskonar áreiti
herjar á landsmenn
úr öllum áttum.
Ungmennafélag Ís-
lands stendur í ár fyr-
ir margvíslegum verk-
efnum og viðburðum.
Unglingalandsmót
UMFÍ í Stykkishólmi
um verslunarmannahelgina verður
sannkölluð fjölskylduhátíð þar sem
fram fara bæði leikir og keppni
auk þess sem fjölbreytt afþreying
verður í boði. Unglingalandsmótið
er að sjálfsögðu vímaefnalaust og
kjörinn vettvangur fyrir fjöl-
skyldufólk að skemmta sér á heil-
brigðan hátt á ungmennahátíð með
viðamikilli dagskrá.
Göngum um Ísland er sam-
starfsverkefni Ungmennafélags Ís-
lands og heilbrigðisráðuneytis.
Gönguleiðahefti með 144 göngu-
leiðum og upplýsingum um 16 fjöll
vítt og breitt um landið fæst
ókeypis á upplýsingamiðstöðvum
og sundlaugum víða um land.
Þjónustumiðstöð UMFÍ á Austur-
landi hefur haft umsjón með verk-
efninu.
Ungmennafélag Íslands og Ís-
landsleikhús með stuðningi
menntamálaráðuneytis hafa sett af
stað farandleikhús sem heimsækir
leikskóla í hringferð um landið
með skemmtilega leiksýningu.
Norrænn leiðtogaskóli var hald-
inn hér á landi fyrir skemmstu
með þátttöku rúmlega þrjátíu ung-
menna frá öllum Norðurlandaþjóð-
unum. Krakkarnir dvöldu hér á
landi í rúma viku og var boðið upp
á efnismikla dagskrá. Ungmennin
sátu fyrirlestra og tóku þátt í af-
þreyingu og kvöddu land og þjóð
með góðar minningar um eftir-
minnilega viku.
15 íslensk ungmenni verða þátt-
takendur á ungmennaviku í Sví-
þjóð í byrjun ágúst þar sem
margskonar smiðjur, verkefni og
afþreying verða í boði. Stór hópur
frá Ungmennafélagi Íslands var
gestur á landsmóti DGI í Dan-
mörku, sem er systurfélag UMFÍ.
Í Þrastarskógi hefur á undan-
förnum árum verið unnið að upp-
byggingu göngustíga og tjaldsvæð-
is en skógurinn er rómaður fyrir
náttúrufegurð. Tryggvi Gunnars-
son færði Ungmennafélaginu skóg-
inn að gjöf 1913 og síðan hefur
Ungmennafélagið haft umsjón með
honum.
Auk þessa fer fram margt annað
göfugt og gott starf innan UMFÍ.
Má þar nefna íþróttir eldri borg-
ara, skógrækt, leiklist, íþróttamót,
héraðsmót, þorrablót og ýmsa
mannfögnuði. Landsmót UMFÍ á
þriggja ára fresti er stærsti við-
burður sem UMFÍ stendur fyrir.
Næsta landsmót verður haldið á
Sauðárkróki sumarið 2004. Þjón-
ustumiðstöðvar UMFÍ eru í dag
fimm talsins. Þær eru á Borgar-
nesi, Akureyri, Egilsstöðum, Sel-
fossi og með haustinu verður opn-
uð þjónustumiðstöð á Ísafirði.
Þjónustumiðstöð UMFÍ í Reykja-
vík er til húsa í Fellsmúla 26.
Markmið UMFÍ er ræktun lýðs og
lands og er unnið að því markmiði
með margvíslegum hætti. Í dag
eru sambandsaðilar 19 héraðssam-
bönd og 13 ungmennafélög með
beina aðild. Alls eru í hreyfingunni
285 félög með um 63.000 skráða fé-
lagsmenn.
Í stefnu UMFÍ segir að grund-
völlur að starfi aðildarfélaganna sé
virðing fyrir einstaklingnum og
áhugi fyrir að efla þroska hans og
hæfileika á þeim sviðum sem geta
hans leyfir. Jafnframt að allt starf
skuli unnið á drengilegan hátt, í
anda jafnréttis, með samheldni og
þátttöku sem flestra að leiðarljósi;
í ungmennafélagsanda. Þetta eru
göfug markmið og háleit og að
þeim er unnið um allt land.
Ég sendi öllum bestu óskir um
gott ungmennafélagssumar og
góðar stundir.
Á toppinn með UMFÍ
Björn Bjarndal
Jónsson
Ungmennafélög
Markmið UMFÍ er
ræktun lýðs og lands.
Björn Bjarndal Jónsson
segir að unnið sé að því
markmiði með marg-
víslegum hætti.
Höfundur er formaður Ungmenna-
félags Íslands og framkvæmdastjóri
Suðurlandsskóga.
MENNTAMÁL