Morgunblaðið - 26.07.2002, Blaðsíða 31

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ 2002 31
Kefla-
valtarar
fiú sér› strax
Er v
inni
ngu
r í lo
kinu
?
Dieselvélar
Fiskislóð 26 · Sími: 551 4680 · Fax: 552 6331
www.sturlaugur.is
i i l í i
l i
DEUTZ
iskislóð 26 Sími: 551 4 80
www.sturlaugur.is
ENN hafa orðið deil-
ur út af áliti dóm/stöðu-
nefndar Háskóla Ís-
lands um
umsækjendur um
kennarastöðu.
Hér verður ekki tek-
in afstaða til efnismeð-
ferðar umræddrar
nefndar en stóryrði og
niðurstaða virðist hafa
gengið fram af kennur-
um viðkomandi deildar
sem töldu álitið hlut-
drægt. Ég get hins
vegar ekki látið hjá líða
að stinga niður penna
eftir að hafa reynt álíka
og fylgst með slíku í
tæp 30 ár.
Í byrjun síðasta árs á 90 ára af-
mælisári háskólans kom talsmaður
hans fram með þá yfirlýsingu að nú
ætti að fara að innleiða gagnrýna
hugsun í vinnubrögðum og kennslu
til að efla vísindi og má þá jafnframt
álykta að þetta hafi skort til þessa og
HÍ hafi fyrst og fremst verið emb-
ættismannaskóli (og þá án gagn-
rýnnar hugsunar!).
Þetta var mikil staðhæfing en
gagnrýnin hugsun er forsenda vís-
inda og framfara. Skortur á gagn-
rýni hefur mörgum verið ljós, en
hvergi verið þó eins áberandi og af-
drifaríkur eins og í störfum dóm/
stöðunefnda innan háskólans. Stöðu-
nefnd er einnig starfandi innan heil-
brigðiskerfisins undir forystu
landlæknis. Í henni situr fulltrúi há-
skólans svo andi HÍ svífur þar einnig
yfir. Viðbrögð stjórnenda við gagn-
rýni innan heilbrigðiskerfisins hafa
nokkrum sinnum orðið
fréttaefni.
Stöðunefndum er
ætlað að fjalla um
hæfni umsækjenda um
kennara- eða sérfræð-
ingsstöður og getur
enginn fengið stöðu
sem ekki stenst hæfn-
ismat viðkomandi
nefndar. Vald þeirra er
því mikið. Oft hefur
staðið styrr og deilur
um viðkomandi álit og
þó ekki alltaf orðið
fréttaefni.
Stöðunefndir hér-
lendis hafa þá sérstöðu
sem sennilega er eins-
dæmi í nútíma réttarríkjum, að álit
þeirra er endanlegt og verður jafn-
vel ekki hnekkt af viðkomandi há-
skóladeild þrátt fyrir stóryrði eða
augljósa hlutdrægni. Í öðrum lönd-
um er oft skilgreindur áfrýjunar-
réttur við álit stöðunefnda og/eða
dómstólaleið opin.
Nefndirnar geta raðað einstak-
lingum, sagt og úrskurðað nánast
hvað sem er, án þess að umsækj-
endur geti fengið rönd við reist eða
fengið leiðréttingu á umsögn. Um-
sækjandi sem er úrskurðaður óhæf-
ur af hálfu stöðunefndar á sér litla
viðreisnarvon á innlendum vett-
vangi, hvað þá ef hann hefur leyft
sér að mótmæla, jafnvel þótt hann
hafi verið kennari við einn fremsta
háskóla erlendis og eigi þar áfram
kost kennarastöðu.
Gildi rannsókna og annarrar vís-
indavinnu getur í fyrstu verið mats-
atriði en í meginatriðum geta allir
áttað sig á því þegar frá líður. Stofn-
unin The Institute for Scientific In-
formation hefur frá því árið 1945
haldið yfirlit (gagnagrunn) yfir vís-
indagreinar sem birtast í viður-
kenndum ritrýndum tímaritum,
hversu oft er vitnað í þær og af
hverjum. Lengi vel voru þessar nið-
urstöður eingöngu aðgengilegar í
bókarformi á stórum bókasöfnum en
hafa smám saman verið tölvuvæddar
og eru nú aðgengilegar á netinu sem
má t.d. sjá á vef Landsbókasafns-
Háskólabókasafns.
Ritstjórnir vísinda- og fræðatíma-
rita fylgjast vel með því hversu oft
er vitnað í greinar rita sinna og kall-
ast þetta Impact factor. Vísinda-
tímarit eru metin samkvæmt því og
þykir eftirsóknarverðast að fá grein-
ar birtar í hæst flokkuðu tímaritun-
um.
Á sama hátt er hægt að fylgjast
með tilvitnanatíðni í greinar ein-
stakra höfunda. Vísindamenn leitast
við að senda niðurstöður rannsókna
sinna í greinarformi til virtra, rit-
rýndra tímarita. Telji ritstjórn að
vísindavinnan hafi hugsanlegt gildi
er greinin send til valins hóps sér-
fræðinga sem lesa greinina á gagn-
rýninn hátt, meta styrkleika og veik-
leika og gefa síðan ritstjórn álit um
birtingu að uppfylltum vissum kröf-
um til umbóta eða þá höfnun.
Eftir birtingu í tímariti er greinin
síðan lesin af vísindamönnum í fag-
inu og viðtökur þeirra og notkun efn-
isins í eigin vísindavinnu og/eða til-
vitnun í eigin ritverkum er
mikilvægasti dómurinn um gildi við-
komandi tímaritsgreinar. Öllum má
vera ljóst að einhver munur má vera
á vægi tímaritsgreinar sem sífellt er
vitnað í svo hundruðum skiptir ára-
tugum saman eða þeirrar sem aldrei
er vitnað í.
Niðurstöður stöðunefnda hafa oft
verið í engu samræmi við þessa við-
urkenndu viðmiðun og virst fara
meira eftir „hollvinatengslum“ og
mjög persónulegu mati nefndar-
manna. Viðleitni stöðunefnda virðist
jafnvel hafa beinst að því bægja
sterkum umsækjendum frá þeim
fyrirfram útvalda hollvini.
Eitt skýrasta dæmið um þetta
mátti fylgjast með í blaðafréttum ár-
ið 1997 og 1998. Þá var auglýst pró-
fessorsstaða við HÍ og meðal um-
sækjenda var norrænn ríkisborgari
giftur íslenskri konu, kennari við
virtan norrænan háskóla. Hann átti
langflestar birtar vísindagreinar og
var mest vitnað í af öðrum vísinda-
mönnum. Hann var samt úrskurð-
aður óhæfur og útilokaður frá því að
koma til greina. Sá umsækjandi sem
minnst hafði birt af vísindavinnu og
átti langfæstar tilvitnanir var úr-
skurðaður hæfastur. Mótmæli innan
viðkomandi háskóladeildar höfðu
engin áhrif. Fleiri dæmi mætti nefna
og færa rök fyrir því að margir mjög
hæfir einstaklingar hafi þannig verið
útilokaðir frá kennslu eða störfum
þótt þeir eigi kost á stöðum við
fremstu háskóla á alþjóðavettvangi
og séu fyrirlesarar á alþjóðaþingum.
Tilraunir hafa verið gerðar til að
hnekkja áliti stöðunefnda með mál-
sókn en hinir „gagnrýnislaust“ upp-
öldu „lögspekingar“ dómskerfisins
og umboðsmaður Alþingis hafa ekki
getað séð neitt athugavert við að hjá
sumum umsækjendum verða 2+2 í
verðleikamati að 3, en hjá öðrum að
6. Þegar mótmælt hefur verið innan
heilbrigðiskerfisins og málaferli ver-
ið reynd og hefur það leitt til upp-
sagnar. Þrátt fyrir þessi vinnubrögð
reynir Háskóli Íslands sífellt að telja
þjóðinni trú um að hann sé einhver
sá besti í heimi að flestu leyti.
Álit stöðunefnda er lykilatriði í
vali á kennurum og þar með gæðum
háskóla. Ef Háskóli Íslands ætlar að
verða trúverðug stofnun fremur en
h(ollvina)skóli verður að tryggja
stöðunefndum aðhald í vinnu svo
niðurstaða verði faglega ótvíræð.
Það verður eingöngu gert með því að
hægt sé að áfrýja áliti stöðunefndar
þegar umsækjendur setja fram vel
rökstudd mótmæli.
Álit og vald stöðunefnda
Birgir
Guðjónsson
Höfundur er viðurkenndur sérfræð-
ingur í lyflækningum og melting-
arsjúkdómum í Bandaríkjunum og
Bretlandi auk Íslands og félagi í
mörgum sérgreina- og vísinda-
félögum. Hann var assistant profess-
or of medicine við Yale Læknahá-
skólann 1972-73, 1977-78 og um tíma
1982 og hefur skrifað margar grein-
ar í erlend læknatímarit.
Stöðunefndir
Ef Háskóli Íslands
ætlar að verða trú-
verðug stofnun, segir
Birgir Guðjónsson,
fremur en h(ollvina)
skóli verður að tryggja
stöðunefndum aðhald í
vinnu svo niðurstaða
verði faglega ótvíræð.
Í TILEFNI af grein
Arnar Svavarssonar,
„Eitur í mat“, í Morg-
unblaðinu 18. júlí vill
Hollustuvernd ríkisins
skýra stöðu mála varð-
andi akrýlamíð í mat-
vælum.
Vísindamenn í Sví-
þjóð hafa verið að rann-
saka hvort akrýlamíð
væri að finna í blóði
fólks sem hugsanlega
hafði neytt akrýlamíð-
mengaðs vatns. Þegar
leitað var að viðmiðun-
arhópi tókst ekki að
finna fólk sem ekki var
með akrýlamíð í blóði.
Leitað var að orsök þessa og þar sem
efnið finnst ekki í dýrum bárust bönd-
in að matvælum. Niðurstöður rann-
sóknanna kynntu þeir í apríl sl. ásamt
sænsku matvælastofnuninni, sem
hafði mælt mismikið magn akrýlam-
íðs í ýmsum matvælum. Rannsóknir
m.a. bresku og norsku matvælastofn-
ananna hafa staðfest sænsku niður-
stöðurnar. Óhætt er að segja að þess-
ar niðurstöður komu mjög á óvart.
Árið 1994 flokkaði Alþjóðlega
krabbameinsrannsóknastofnunin
(International Agency for Research
on Cancer) akrýlamíð sem hugsanleg-
an krabbameinsvald í fólki. Ekki hef-
ur þó verið mikið rannsakað hvort
akrýlamíð veldur krabbameini í fólki
en nefna má tvær tilraunir sem gerð-
ar voru á starfsfólki í akrýlamíðverk-
smiðjum í Bandaríkjunum og Hol-
landi. Hvorug þeirra leiddi til
marktækra niðurstaðna. Niðurstöður
úr tveimur langtímarannsóknum á
krabbameinsvaldandi áhrifum akrý-
lamíðs á rottur sýndu að minnsti
skammtur sem hafði áhrif var 1–2
mg/kg líkamsþyngdar á dag.
Nýlega hafa Norðmenn, Svíar og
Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO)
metið hve mikið magn af akrýlamíði
fullorðið fólk fær í sig að meðaltali úr
mat á dag miðað við þau matvæli sem
mæld hafa verið og neyslukannanir.
Niðurstöður voru frá 0,3–1,3g/kg lík-
amsþunga. Börn og unglingar fá
meira í sig daglega vegna þess að
þessir hópar neyta meira af kartöflu-
flögum og frönskum
kartöflum en fullorðið
fólk og eru auk þess
léttari. Engin vitneskja
er þó enn til um hvort
óhætt er að fá í sig
akrýlamíð úr mat án
þess að eiga á hættu að
fá krabbamein einhvern
tíma á lífsleiðinni.
Hollustuvernd brást
við fréttunum um akrýl-
amíð í matvælum á svip-
aðan hátt og aðrar mat-
vælastofnanir, með því
að upplýsa fólk um þær
m.a. á heimasíðu sinni, á
neytendasíðu Morgun-
blaðsins og í viðtölum í
útvarpi og sjónvarpi. Á heimasíðu
stofnunarinnar (http://www.hollustu-
vernd.is) eru tenglar í allt sem fram
kemur í þessu máli í nágrannalönd-
unum. Hollustuvernd hefur einnig
bent fólki á nauðsyn þess að borða
fjölbreyttan mat og að suða sé æski-
legri en steiking.
Þegar ábendingar berast matvæla-
stofnun um hættuleg efni í matvælum
verður hún að ákvarða viðbrögð í ljósi
áhættu fyrir fólk og þess hvað unnt er
að gera til að draga úr þeirri áhættu.
Munurinn á viðbrögðum Hollustu-
verndar við fréttunum um akrýlamíð í
matvælum annars vegar og aflatoxín,
3-MCPD og PAH hins vegar stafar af
því að hægt er að koma í veg fyrir að
síðarnefndu efnin séu í matvælum.
Sveppir sem geta vaxið á og sýkt m.a.
korn og hnetur mynda aflatoxín sem
sýnt hefur verið fram á að er mjög öfl-
ugur krabbameinsvaldur. Það er
hægt að koma í veg fyrir að svepp-
irnir nái að vaxa á þessum jurtum.
Svipað gildir um 3-MCPD. Með góð-
um framleiðsluháttum er hægt að
koma í veg fyrir myndun efnisins um-
fram það magn sem talið er óhætt að
neyta. Með hitastýringu er hægt að
koma í veg fyrir myndun PAH í ólíf-
uhratsolíum og hægt er að koma í veg
fyrir að hratolíu, sem inniheldur mik-
ið af PAH, sé blandað í jómfrúrolíu og
hún seld sem hrein jómfrúrolía eins
og dæmi fundust um, m.a. í Noregi.
Á hinn bóginn hefur enn ekki fund-
ist leið til að koma í veg fyrir myndun
akrýlamíðs í sterkjuríkum matvæl-
um, enda skammt um liðið síðan vitn-
eskjan um það var þekkt. Því má ekki
heldur gleyma að akrýlamíð myndast
einnig við matreiðslu í heimahúsum,
t.d. þegar kartöflur eru steiktar eða
bakaðar og þegar brauð er ristað.
Viðbrögð alþjóðastofnana við frétt-
um af myndun akrýlamíðs í sterkju-
ríkum matvælum hafa verið að kalla
saman sérfræðinga til að meta stöð-
una. Hvorki sérfræðinganefnd WHO/
FAO né vísindanefnd Evrópusam-
bandsins um matvæli hefur treyst sér
til að ákvarða hver raunveruleg hætta
er af akrýlamíði í matvælum. Í lok
júní sl. gaf sérfræðinganefnd WHO/
FAO út eftirfarandi ráðleggingar sem
m.a. vísindanefnd Evrópusambands-
ins um matvæli hefur tekið undir í
sinni niðurstöðu frá 3. júlí sl.:
 Ekki á að elda mat umfram það
sem nauðsynlegt er, þ.e. ekki of
lengi og ekki við of hátt hitastig.
Þrátt fyrir það skal gegnsteikja/
sjóða öll matvæli – sérstaklega kjöt
og kjötvörur – til að útrýma sjúk-
dómsvaldandi örverum.
 Vegna þeirra upplýsinga sem nú
liggja fyrir um akrýlamíð skal
ítrekað að fólki er ráðlagt að borða
hollan og fjölbreyttan mat sem fel-
ur í sér að auka neyslu á grænmeti
og ávöxtum en draga úr neyslu á
steiktum og feitum mat.
 Rannsaka skal möguleika á að
draga úr magni akrýlamíðs í mat-
vælum með því að breyta um fram-
leiðsluaðferðir.
 Setja skal á stofn alþjóðlegt net um
„akrýlamíð í matvælum“ þar sem
skipst verður á upplýsingum og
rannsóknaniðurstöðum.
Engin matvælastofnun, hvorki
Hollustuvernd né aðrar, hefur brugð-
ist við með því að banna sölu á mat-
vælum eins og frönskum og bökuðum
kartöflum, kartöfluflögum, hrökk-
brauði, brauði, kexi og öðrum þeim
vörum sem akrýlamíð hefur mælst í.
Á hinn bóginn taka allir þessa nýju
vitneskju alvarlega. Nú er verið að
safna upplýsingum með því að mæla
akrýlamíð í sem flestum tegundum
matvæla og hugsanlega verða sett há-
marksgildi á grunni niðurstaðna
þeirra mælinga. Þá er verið að hefja
rannsóknir á áhrifum akrýlamíðs á
fólk og því hvernig hægt er að draga
úr eða koma í veg fyrir myndun þess í
matvælum. Væntanlega leiða niður-
stöður þessara rannsókna til þess að
matvælaframleiðendur finni nýjar
leiðir til að framleiða vöru sína, en það
mun taka nokkurn tíma.
Þótt Hollustuvernd kunni ekki ráð
til þess, fremur en aðrir á þessari
stundu, að koma í veg fyrir myndun
akrýlamíðs í matvælum mun stofnun-
in halda áfram að reyna að koma í veg
fyrir að matvæli sem innihalda
krabbameinsvaldandi efni séu á
markaði í öllum þeim tilvikum þar
sem það er hægt.
Nánari umfjöllun um akrýlamíð í
matvælum má finna á heimasíðu Holl-
ustuverndar.
Um „eitur í mat“
Elín
Guðmundsdóttir
Akrýlamíð
Hvorki sérfræðinga-
nefnd WHO/FAO né
vísindanefnd Evrópu-
sambandsins um mat-
væli hefur treyst sér til
að ákvarða, segir Elín
Guðmundsdóttir, hver
raunveruleg hætta er af
akrýlamíði í matvælum.
Höfundur er forstöðumaður mat-
vælasviðs Hollustuverndar ríkisins.