Morgunblaðið - 30.07.2002, Blaðsíða 28

UMRÆÐAN
28 ÞRIÐJUDAGUR 30. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
M
ér er sagt að hann
sé örugglega eini
maðurinn í borg-
inni sem ekki hef-
ur áhuga á knatt-
spyrnu en samt starfar hann á
vellinum, reyndar aðeins í auka-
starfi því hann selur blöðin á dag-
inn í litlum standi við eitt af torg-
unum. Hann á að vísa til sætis eða
að minnsta kosti vísa gestum
áleiðis en hann er vanalega upp-
gefinn eftir stöðurnar í standinum
frá því við sólarupprás og bandar
fólkinu frá sér og segist ekki vita
hvar sætin séu: ég veit ekkert,
hreytir hann í það og snýr sér frá.
En hann heilsar alltaf ár-
smiðaeigendunum sem fara um
hliðið hans. Hann spyr hvernig
þeim lítist á leikinn og hvort það
sé ekki kominn tími til að reka
markvörðinn eða hvort þeir telji
þjálfaranum sætt mikið lengur og
þeir leggja
hönd á öxl
hans og segja
þrjú núll eða
fari þeir til
fjandans og
einstaka sinn-
um spá þeir því að hann fari að fá
stöðuhækkun og taki við liðinu og
geri það að fjórföldum meistara,
en alltaf læða þeir afgangsklink-
inu af bjórkaupunum í brjóstvas-
ann hans enda gera þeir sér grein
fyrir því að á hans aldri er ekki
von á neinni stöðuhækkun. Meðan
á leiknum stendur þrammar hann
fram og aftur um ganginn og
hlustar á öskrin og flautið í fólk-
inu og rifjar sjálfsagt upp svipina
sem komu við í standinum um
daginn. Í hálfleik er honum skylt
að standa í hliðinu sem er efst í
stúkunni og þaðan horfir hann
þreyttum augum á neongrænt
grasið fyrir botni leikvangsins:
tómur flóðlýstur völlurinn minnir
á stillimyndina sem er ekki lengur
á dagskrá sjónvarpsins eftir að
það uppgötvaðist að fólk horfði
líka þegar hún var á skjánum.
Neðst í stúkunni sitja starfs-
félagar hans og horfa upp til
áhorfendanna: þeir eru líklega
flestir ódrepandi áhugamenn um
knattspyrnu. Þeirra hlutverk er
að fylgjast með því að áhorfendur
hagi sér skikkanlega: hendi ekki
hlutum inn á völlinn eða hlaupi
sjálfir inn á hann. Þeim er uppá-
lagt að horfa á áhorfendur allan
leiktímann, einnig í hálfleik – og
snúa sér aldrei við.
Aðstæðurnar á vellinum minna
á frægt málverk frá sextándu öld
eftir spænska listamanninn Vel-
ázquez (1599–1660). Verkið heitir
Las Meninas eða Hirðmeyjarnar
og sýnir Velázquez sjálfan horfa á
áhorfanda myndarinnar. Lista-
maðurinn hefur stigið eitt skref til
hliðar frá málverkinu sem hann er
að vinna að og virðir fyrir sér fyr-
irmyndir sínar (ef hann væri að
verki myndi hann hverfa á bak við
málverkið). Við vitum ekki fyrir
víst hvað er á málverkinu sem
hann er að mála því að við sjáum
aðeins á bak þess en það er ljóst
að listamaðurinn einblínir á stað-
inn sem við, áhorfendur, stöndum
á. Þetta starandi augnaráð lista-
mannsins degur okkur óhjá-
kvæmilega inn í myndina og gerir
okkur þannig hluta af Las Men-
inas. Augu listamannsins beinast
líklega einungis að okkur vegna
þess að við stöndum í sömu spor-
um og fyrirmyndir hans. Fyr-
irmyndin og áhorfandinn renna
með öðrum orðum saman í eitt.
Innst í herberginu sjáum við
myndir á vegg, sem eru að mestu
leyti í skugga, og einnig spegil,
sem virðist upplýstur, en í honum
sjáum við móta ógreinilega fyrir
hugsanlegum fyrirmyndum lista-
mannsins, Filipusi IV Spánarkon-
ungi og eiginkonu hans Mariönnu.
Gera verður ráð fyrir að þau
standi í sömu sporum og við
áhorfendur, þangað sem athygli
listamannsins og annarra á mynd-
inni beinist, og því ætti spegillinn
í raun að spegla okkur líka en get-
ur það vitanlega ekki. Í dyragætt-
inni við hlið spegilsins stendur
hins vegar maður sem horfir inn í
herbergið og sér bæði framan á
málverkið sem listamaðurinn er
að mála og fyrirmyndir hans;
þessi maður gæti hæglega verið
staðgengill áhorfandans í mynd-
inni.
Af þessu má glöggt sjá að mið-
punktur málverks Velázquez –
þangað sem öll athyglin beinist –
er ekki hluti af myndinni; hann er
með öðrum orðum ímyndun ein.
Engu að síður er hann raunveru-
legur í vissum skilningi þar eð
hann er sá staður sem við, áhorf-
endurnir, stöndum á. Auk þess er
gert ráð fyrir þessum veruleika í
myndinni sjálfri; hann birtist í
þremur fígúrum og starandi
augnaráði þeirra: Í listamann-
inum vinstra megin á myndinni, í
gestinum í dyragættinni hægra
megin og síðast en ekki síst í
spegilmynd konungsins og
drottningarinnar fyrir miðri
mynd.
Michel Foucault las á eftir-
minnilegan hátt í mynd Velázq-
uez. Hann sagði hana lýsa stöðu
mannsins í hugsunarkerfi klass-
íska tímans, en maðurinn hefði þá
ekki verið hinn miðlægi gerandi
eins og hann varð síðar heldur var
hann óvirkur eins og listamað-
urinn er í mynd Velázquez og
einnig áhorfandinn og fyrirmynd-
irnar – öll eru þau á vissan hátt
fjarverandi eða beinlínis óvirk.
Deila má um túlkun Foucaults
enda vakna ýmsar spurningar við
skoðun myndarinnar. Nafn mynd-
arinnar (sem þarf ekki að vera
komið frá listamanninum) bendir
til dæmis til þess að hirðmeyj-
arnar séu fyrirmyndir hennar.
Augu áhorfandans beinast sann-
arlega fyrst að þeim og prinsess-
unni litlu, enda eru þær fyrir
miðju, en ekki augu listamanns-
ins, hann horfir á áhorfendurna.
Og ef hirðmeyjarnar eru í raun
fyrirmyndir listamannsins þá
málar hann mynd af þeim eins og
áhorfandinn sér þær, og þá jafn-
framt eins og konungshjónin sjá
þær (og prinsessuna sína). Mynd-
in fjallar því ekki síst um áhorf-
andann, eða kannski sjónarhorn.
Og hvað segir samlestur mynd-
ar Velázquez við aðstæðurnar á
knattspyrnuvellinum okkur þá?
Meðal annars að við áhorfendur
erum meginviðfangsefni sýning-
arinnar sem þar fer fram. Á vell-
inum eru að minnsta kosti fulltrú-
ar „höfundarins“ sem fylgjast
með okkur horfa á leikinn. Fyrir
enda vallarins er stór skjár þar
sem glittir ólóst í ásjónu valdsins.
Og blaðasalinn sem birtist í dyra-
gættinni í hálfleik er fulltrúi hins
virka áhorfanda. Haldið svo
áfram sjálf og hafið til dæmis
neytendasamfélagið í huga.
Velázquez
á vellinum
Þeim er uppálagt að horfa á áhorfendur
allan leiktímann, einnig í hálfleik – og
snúa sér aldrei við.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
VEGNA ásakana á
hendur mér frá stjórn-
endum SPRON um
óheiðarlega framkomu
sé ég sé mig knúinn til
svara. Hinn 19. júní
mætti ég á skrifstofu
Sparisjóðs Reykjavíkur
í þeim tilgangi að skrifa
upp lista stofnfjáreig-
enda svo ég gæti upp-
lýst þá um þann mikla
skaða sem þeir yrðu
fyrir vegna hlutafjár-
væðingar sem stjórn
SPRON fyrirhugaði að
leggja til. Jóhannes
Helgason, starfsmaður
SPRON, tók á móti mér og afhenti
mér eintak af lista stofnfjáreigenda
sem innihélt nöfn og heimilisföng
stofnfjáreigenda. Ég tilkynnti honum
að ég væri með upptökutæki og ætl-
aði að lesa upp listann inn á upptöku-
tækið. Hann sagðist ekki geta bann-
að mér það og að svo búnu var mér
vísað inn í herbergi í sparisjóðnum
þar sem ég las inn allan listann og
fylgdist annar starfsmaður spari-
sjóðsins með mér allan tímann.
Klukkutíma síðar tilkynnti ég Jó-
hannesi að ég væri búinn að lesa inn
listann og hélt þá heim á leið. Fram-
haldið þekkja flestir.
Nokkru seinna eru bornar þungar
ásakanir í minn garð og mér mein-
aður frekari aðgangur.
Sagt er að það hafi allt-
af verið bannað að af-
rita listann og gefið í
skyn að ég hafi komist
yfir listann með óheið-
arlegum hætti og án
vitundar starfsmanna
SPRON. Ég vísa þess-
um ásökunum algjör-
lega á bug þar sem
gjörningur minn var
fullkomlega heiðarleg-
ur og með vitund starfs-
manna SPRON. Fram-
ganga stjórnar SPRON
með slíkum ásökunum í
minn garð fer út fyrir
öll siðsamleg mörk og virðist til þess
eins fallin að sverta mannorð mitt og
blása ryki í augu stofnfjáreigenda.
Héraðsdómur Reykjavíkur tók
fyrir kröfu mína hinn 24. júlí síðast-
liðinn um að fá að sjá lista stofnfjár-
eigenda í SPRON í heild sinni eins og
kveðið er á um í samþykktum spari-
sjóðsins. Niðurstaðan er sú að ég var
í fullkomnum rétti að afrita listann.
Orðrétt eru úrskurðarorðin þannig:
„Gerðarbeiðanda, Oddi Ingimars-
syni, er heimil bein aðfarargerð til að
fá hjá gerðarþola, Sparisjóði Reykja-
víkur og nágrennis, fullan og ótak-
markaðan aðgang að skrá yfir stofn-
fjáreigendur gerðarþola, sem
tilgreini nafn stofnfjáreiganda, heim-
ilisfang og kennitölu, ásamt stofn-
fjáreign hvers stofnfjáreiganda, með
þeim hætti að gerðarbeiðandi fái að
rita niður upplýsingar úr skránni.“
Þennan úrskurð hefur stjórn
SPRON kært til Hæstaréttar að því
virðist í þeim eina tilgangi að koma í
veg fyrir að við stofnfjáreigendur
fáum aðgang að skránni fyrir fund
stofnfjáreigenda hinn 12. ágúst.
Einnig furðar mig það að Guðmund-
ur Hauksson skuli vera ánægður með
úrskurðinn eða eins og hann orðaði
það í viðtali á Stöð 2: „Í sjálfu sér er-
um við mjög sáttir við þessa niður-
stöðu.“ Af hverju að fara með málið
fyrir dómstóla ef við erum sammála
um að stofnfjáreigendur eigi rétt á
því að rita niður úr skránni? Það er
með ólíkindum hvað stjórn SPRON
og sparisjóðsstjórinn Guðmundur
Hauksson eru tilbúin til að ganga
langt til að vinna gegn hagsmunum
okkar stofnfjáreigenda. Niðurstaða
Héraðsdóms er mikill áfellisdómur
yfir stjórn SPRON og sparisjóðs-
stjóranum. Geri ég ráð fyrir að afsök-
unarbeiðni sé á leiðinni frá stjórn
SPRON og sparisjóðsstjóranum
varðandi að meina mér aðgang að
stofnfjáreigendaskrá SPRON.
Listi yfir stofn-
fjáreigendur
SPRON
Oddur Ingimarsson
SPRON
Framganga stjórnar
SPRON, segir Oddur
Ingimarsson, með
slíkum ásökunum í minn
garð fer út fyrir öll
siðsamleg mörk.
Höfundur er stofnfjáreigandi
í SPRON.
Verslunarmanna-
helgin er mörgum for-
eldrum sem eiga ung-
linga áhyggjuefni. Það
er ekki að ástæðulausu
því ár hvert streymir
unga fólkið okkar á
skipulagðar útihátíðir
þar sem víndrykkja
meðal unglinga er al-
menn og fíkniefna-
neysla, slagsmál, ótíma-
bærar þunganir,
nauðganir svo eitthvað
sé nefnt, eru þekktir
fylgifiskar. Það reynist
mörgum erfitt að taka
ákvörðun um að banna
sínum unglingi að fara
þegar „allir“ hinir fá að fara. Dæmi
eru um að unglingar allt niður í 13–14
ára fari eftirlitslausir með félögum
sínum í ferðalög þessa helgi.
Ég vil beina orðum mínum til ykk-
ar sem eigið þess ekki kost að fara út
úr bænum með ykkar börnum og
safna þannig góðum minningum sam-
an eða þar sem málið snýst um það að
ekki er óskað eftir ykkar nærveru í
fyrirhugað ferðalag. Í skilningi lag-
anna er einstaklingur barn fram að 18
ára aldri. Þessi 18 ár eru börnin á
ykkar ábyrgð og eiga alla umhyggju
og alúð ykkar skilið.
Þið eruð kannski að hugsa um
hvort þið ættuð að leyfa ykkar ung-
lingi að fara á útihátið. Leyfið mér að
nefna nokkur atriði sem gætu hjálpað
ykkur við að taka þá ákvörðun.
Rannsóknir hafa sýnt að um 80%
ungmenna byrja áfengisdrykkju í
hópi vina og kunningja. Þegar ung-
lingar hafa verið spurðir hvar þeir fái
áfengi er það í gegnum vinahópinn,
hjá eldri systkinum, ættingjum og í
um 20% tilfella hafa foreldrar keypt
áfengi fyrir þau. Sum segjast kaupa
það sjálf. Ef unglingurinn þinn fer á
útihátíð, án áfengis, með vini þar sem
foreldrar hans eða aðrir hafa útvegað
áfengi, í hvaða stöðu er þá barnið þitt?
Hvað aðgang ungmenna að fíkni-
efnum varðar þá segja unglingar að
það sé jafnvel auðveldara að nálgast
þau. Símanúmer sölu-
manna ganga manna í
millum og efnin skila
sér hratt og örugglega.
Þú hefur kannski les-
ið eða heyrt um líkams-
árásir í fjölmiðlum þar
sem fólk undir áhrifum
áfengis- og vímuefna er
gerendur og oft að til-
efnislausu. Það segir sig
því sjálft að þar sem
margir eru ölvaðir eða
undir áhrifum fíkniefna
er meiri hætta á átök-
um.
Vitað er að dóm-
greind manna skerðist
undir áhrifum vímu-
gjafa og það eru engin ný sannindi að
á útihátíðum deyja margir víndauða. Í
því sambandi vil ég minna á að ótíma-
bært kynlíf og nauðganir oft við nið-
urlægjandi og miður skemmtilegar
aðstæður er ekki eitthvað sem við
viljum að verði fyrsta reynsla barna
okkar á því sviði. Mig langar að deila
með ykkur tölum yfir fóstureyðingar.
Árið 1998 fóru 11 stúlkur undir 15 ára
aldri í fóstureyðingu og 248 á aldr-
inum 15–19 ára. Árið 1999 fóru 7
stúlkur undir 15 ára aldri í fóstureyð-
ingu og 222 á aldrinum 15–19 ára.
(Nýjustu tölur frá landlæknisemb-
ættinu á hagstofan.is.) Þetta eru slá-
andi tölur og segja meira en mörg
orð.
Börn á aldrinum 13–16 ára mega
vera úti til miðnættis frá 1. maí til 1.
sept., eftir það eiga þau að vera í fylgd
með fullorðnum. Ef þið gefið þeim
leyfi til að fara eftirlitslaus í ferðalag á
þessum aldri, hvaða skilaboð ertu þá
að gefa sem foreldri, ég tala nú ekki
um ef þú kaupir líka áfengi handa
unglingnum þínum? Lögin banna
áfengissölu til yngri en 20 ára. Eru
skilaboðin þau að það sé í lagi að
brjóta landslög, stundum? Sum ykkar
svara kannski með því að segja „þetta
er nú sérstök helgi framundan“. En
ég er viss um að ef brotið er á okkur
eða barninu okkar viljum við að sjálf-
sögðu að aðrir fari að lögum.
Ég skil vel að þú átt kannski góðar
minningar frá verslunarmannahelgi
þegar þú varst yngri og vilt ekki
koma í veg fyrir að barnið þitt eigi
svipaðar minningar. Þú hefur kannski
leyft því að fara áður og allt verið í
lagi, það og vinirnir komið heil heim,
svolítið þreytt ef til vill. En ertu viss
um að þú hafir fengið vitneskju um
hvort það hafi myndast ör á sálinni
sem kannski eiga eftir að lita líf
barnsins þíns það sem eftir er? Eitt-
hvað sem sést ekki utan á því. Segja
þau ykkur allt? Ég hef bæði lesið,
heyrt um og talað við mörg ungmenni
sem hafa byrjað með fikti hvað vímu-
efnaneyslu varðar. Neyslan hefur svo
aukist stig af stigi hjá sumum og orðið
illviðráðanleg með neikvæðum afleið-
ingum sem þau fæst vilja rifja upp
eða muna þegar þau verða eldri, þ.e.
ef þau losna úr vítahring fíknarinnar,
svo ég tali nú ekki um þau sem hafa
dáið fyrir aldur fram. Við vitum ekki
fyrirfram hverjir eiga eftir að fara
illa.
Það er ekki hlutverk foreldra að
segja alltaf JÁ. Það felst líka kærleik-
ur í því að segja NEI þegar það á við
og fylgja því eftir á jákvæðan hátt.
Elskaðu unglinginn þinn óhikað,
gefðu skýr skilaboð. Ertu búin/n að
gera upp við þig hvaða þátt þú ætlar
að eiga í því að unglingurinn þinn eigi
góðar minningar eftir verslunar-
mannahelgina?
Góðar minningar eftir
verslunarmannahelgina?
Alda
Baldursdóttir
Verslunarmannahelgi
Það er ekki hlutverk
foreldra að segja
alltaf já, segir Alda
Baldursdóttir. Það
felst líka kærleikur
í því að segja nei.
Höfundur er lögreglumaður, kenn-
ari og móðir unglinga.