Morgunblaðið - 26.09.2002, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 FIMMTUDAGUR 26. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á
byrgð á uppeldinu er
alltaf hjá foreldr-
unum,“ var fyrir-
sögn í Morgun-
blaðinu á þriðju-
daginn (bls. 15). Vissulega rétt,
en ef til vill ekki fréttnæmt. Full-
yrðingin „Ábyrgðin er alltaf hjá
bílstjóranum“ er varla frétt held-
ur og verður vonandi aldrei fyr-
irsögn. En hver er ábyrgð þeirra
sem leggja vegina, sjá um gatna-
kerfið, götuvita, gangstéttir,
skipulag borgarinnar, viðhald
ljósastaura, setja umferðarregl-
urnar og hreinsa göturnar?
Bílstjórinn reynir að standa sig
í umferðinni, en getur átt von á
ýmsum óvæntum og hættulegum
uppákomum. Eins er með for-
eldra á heimilum, en í fjölmenn-
um borgum er
stundum sagt
að bifreiðin sé
annað heimili
einstaklinga.
Heimilið er
líkt og farar-
tækið og foreldrar sitja við stýrið
á annatíma við gatnamót. Á risa-
vöxnum flettiskiltum stendur svo
letrað: „Þú berð alla ábyrgðina!“
Áhrifaþættirnir um hvernig
foreldrum gengur með uppeldið á
heimilinu eru þó margir eins og
hjá bílstjóranum í umferðinni;
fjölskyldustefna stjórnvalda,
sveitarfélaga, fyrirtækja, skól-
inn, fjölmiðlar …
Nýlega kynnti Reykjavíkur-
borg að með aðgerðum og
breyttri stefnu hefði tekist að
draga úr slysum í umferðinni. Ef
til vill mætti einnig draga úr slys-
um í uppeldinu ef fleiri aðilar en
foreldrar tækju ábyrgð sína al-
varlega.
Fjölmiðlar eru meðal áhrifa-
þátta á heimilum, en stundum
heyrist fjölmiðlamaður þó segja
þegar hann er spurður um
ábyrgð sína: „Ég segi einungis
frá því sem gerist“ og „Ég læt
lesendur/áhorfendur/hlustendur
fá það sem þeir vilja fá“. Líkt og
hann sé auðmjúkur þjónn sem
semur efni eftir vilja notandans/
kaupandans. Ábyrgðin liggur svo
væntanlega öll og alltaf hjá mót-
takandanum, og ef börn eru á
heimilinu megi bara slökkva á
sjónvarpinu, loka blaðinu og
skrúfa fyrir útvarpið.
Þungt er knúið á skólastofn-
anir að kenna sammannleg gildi
sem eru óháð búsetu, kyni, trúar-
brögðum, litarhætti, fjárhag og
stöðu, og að gera gott fólk úr
börnum. Í skólum á að efla sið-
ferðiskennd og samskiptahæfni
og örva borgaravitund, eða
mennta vitræna þegna sem hafa
hæfileika til að setja sig í spor
annarra og finna til með öðrum.
Ætlast er til að í skólum læri
börn að taka þátt í umræðum um
fordóma, erfiðleika í samskipt-
um, einelti, samskipti kynjanna,
fjölmenningu, siðferðileg álita-
mál, og um lýðræði, svo brot sé
nefnt. Spyrja má; hvar er ytri
stuðningurinn við þetta starf; að
kenna um manngildi í samfélag-
inu?
Dr. Sigrún Aðalbjarnardóttir,
prófessor við Háskóla Íslands,
(www.hi.is/~sa) hefur gert til-
raunir til að vekja hinar ýmsu
stéttir manna til umhugsunar um
ábyrgð sína á vexti og þroska
æskunnar. Hún sagði nýlega á
ráðstefnu um lýðræði í skóla-
starfi: „Sum okkar starfa að
æskulýðsmálum, aðrir eru kenn-
arar, ráðgjafar, sálfræðingar,
fjölmiðlamenn eða stjórnmála-
menn. Öll erum við uppalendur
og sem slíkir höfum við mikil
áhrif á uppeldisstarf. […] Miklu
skiptir að við leggjumst á árarn-
ar hvert með öðru í þeim róðri að
rækta með börnum og unglingum
manngildi lýðræðislegs þjóð-
félags. Þannig ætti lýðræðinu að
vera best borgið.“ (SA, 19.9. 02.)
Spyrja má: Hvar er þá stuðning-
urinn? Hverjir aðrir en kennarar
ætla að styðja foreldra til að ala
upp sterka þegna í lýðræðisþjóð-
félagi?
Ættu t.d. alþingismenn, sveit-
arstjórnarmenn og fjölmiðlafólk
að hafa meiri áhuga á uppeldi og
taka meiri ábyrgð? Ef það er rétt
að fjölmiðlar hafi áhrif á fólk, þá
vaknar um leið spurningin um
ábyrgð. Þótt ábyrgð fjölmiðla á
uppeldi sé óhjákvæmilega minni
en kennara og foreldra geta þeir
þó sennilega veitt þeim stuðning
með því að vanda sig þegar þeir
velja efni, upplýsa, greina,
skemmta, hræða, vekja til um-
hugsunar, skapa umræður, ögra,
hvetja til efasemda og jafnvel
hugsjóna.
Niðurstaðan er, að til dæmis
fjölmiðlar og stjórnvöld ættu að
spá alvarlega í ábyrgð sína á upp-
eldi, og mögulegan stuðning við
foreldra. Þannig geta foreldrar
betur borið ábyrgð sína. Fyrir-
sagnirnar mega svo gjarnan
verða: „Ábyrgðin á uppeldinu er
hjá atvinnurekendum“, „Ábyrgð-
in er á Alþingi“. „… fjölmiðlum“.
Hún er vissulega mismikil en
mikilvægt að hver beri sína
ábyrgð.
Fjölmiðlar gætu m.ö.o. leyft
sér að taka meiri þátt í því að
fjalla um sammannleg gildi. Um-
boðsmaður barna sagði, t.d. við
mbl.is á þriðjudag (24.9.) að mið-
að við þær ábendingar sem borist
hafa á þeim tveimur árum frá því
að útvarpslögin tóku gildi mætti
ætla að forsvarsmönnum sjón-
varpsstöðva væri ókunnugt um
efni lagagreinar (14. gr. 53/2000)
um að óheimilt sé „að senda út
dagskrárefni, þar á meðal aug-
lýsingar, sem gæti haft alvarleg
skaðvænleg áhrif á líkamlegan,
andlegan eða siðferðilegan
þroska barna, einkum og sér í
lagi dagskrárefni sem felur í sér
klám eða tilefnislaust ofbeldi, á
þeim dagskrártíma sem hætta er
á að börn sjái viðkomandi efni“.
Umboðsmaður bætti við: „Sam-
félaginu ber skylda til að sjá svo
um að réttindi barna séu í heiðri
höfð.“ Spurningin er að taka
ábyrgð eða að taka ekki ábyrgð.
Ég ímynda mér að fjölmiðill
sem kýs að taka ábyrgð reyni að
forðast að falla í gryfjur hættu-
legra fordóma um t.d. kynin og
trúarbrögð. Láti ekki sjálfur
mata sig á því sem aðrir vilja
selja; tilteknu útliti kvenna og
karla, lífsstíl, viðhorfum, tækjum,
innréttingum, bílum, líferni. Og
ráði ekki fólk til starfa sem er
sama um allt og alla.
Ábyrgð á
uppeldinu
Heimilið er líkt og farartækið; foreldrar
sitja við stýrið á annatíma við gatna-
mót. Á risavöxnum flettiskiltum stendur
svo letrað: „Þú berð alla ábyrgðina!“
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
HVAÐ veldur því að geðfatlaður
maður lendir í fangelsi fyrir að
stela sér mat, að verðmæti 870
krónur?
Hér er brot af sögu hans: Hann
fæddist norður í landi, yngstur af
sex systkinum. Foreldrar hans voru
menntafólk, þau slitu samvistum
fljótlega eftir að hann fæddist. Fyr-
ir um það bil 18 árum, þá enn innan
við tvítugt, greindist hann með geð-
klofa. Fram að þeim tíma hafði
hann verið mjög „þægilegt“ barn og
mikill íþróttagormur, var m.a. í sýn-
ingarflokki í fimleikum og Íslands-
meistari í unglingaflokki í júdó.
Eftir grunnskólann fór hann að
vinna í fiski á vertíðum fyrir austan
og sunnan. Það gekk ýmislegt á áð-
ur en hann var greindur með áð-
urnefndan sjúkdóm. Eitt sinn í
byrjun veikindanna bankaði hann
uppá hjá systur sinni um miðja
nótt; hafði þá gengið um 20 km leið
frá verstöðinni þar sem hann vann.
Var þá mjög ruglaður og hélt því
fram að allir í bænum hefðu verið
að ofsækja sig og hann hefði ekki
getað borðað þar sem eitrað væri
fyrir honum. Þá var hann lagður
inn á Vífilsstaði þaðan sem hann
var síðan útskrifaður „frískur“.
Einhverju síðar, heima hjá móður
sinni, henti hann sér út um glugga
á annarri hæð; skutlaði sér í
gegnum glerið og lenti á bílaplaninu
fyrir neðan en til allrar mildi slasaði
hann sig ekki mikið en marðist og
fékk húðblæðingar um allan líkam-
ann. Þá ætlaði hann að losa sig við
illa anda eða raddir.
Daginn eftir skar hann sig með
hníf í kviðinn og gaf enga sérstaka
skýringu á því. Greinilegt var að
honum leið mjög illa og var að biðja
um hjálp. Eftir þetta fékkst innlögn
fyrir hann og meðferð hjá geðlækni.
Var þá sagt að líklega væri hann
með geðklofa. Fjölskyldan átti bágt
með að sætta sig við þá greiningu
þar sem hann virtist vera svo „heil-
brigður“ á milli „kastanna“. Hann
hefur alltaf verið mjög góð sál, blíð-
ur og má ekkert illt sjá. Hann þótti
myndarlegur, snyrtilegur með sig,
ber sig vel og góðum gáfum gædd-
ur. Hann er með góða kímnigáfu,
sér spaugilegu hliðarnar á tilver-
unni og getur fengið fólk til að
hlæja.
Næstu ár gengu brösuglega,
hann vann stopult, svaf óreglulega,
stundum ekkert og lenti oft á
sjúkrahúsi bæði fyrir norðan og
sunnan. Það gekk illa að koma
lyfjagjöf á rétt ról, hann ýmist neit-
aði að taka lyfin eða þau verkuðu
misvel. Aukaverkanir af lyfjunum
eru slæmar og önnur lyf þarf vegna
þeirra. Hann hefur alltaf verið upp-
lýstur um lyfin og hljómar í dag
eins og lyfjafræðingur, a.m.k. þegar
rætt er um geðlyf, svefnlyf og því-
líkt.
Í heimabænum var reynt að gera
það fyrir hann sem hægt var en úr-
ræðin voru ekki alltaf til. Komst
hann nokkru sinnum inn á sambýli
en var látinn fara þar sem hann
braut reglur, oftast fyrir að spila
músík á nóttunni. Hefur hann ekki
verið í húsum hæfur með öðrum
geðfötluðum og minna veikum. Tal-
að var um að annað úrræði þyrfti
fyrir hans líka og það væri verið að
vinna í því. Hann fékk líka vinnu á
vernduðum vinnustöðum; þá var
það færibandavinna – en lyfin hafa
þau áhrif að hann getur ekki verið
kyrr – eða garðvinna, sem virtist
eiga vel við hann, en úthald var lít-
ið, honum fannst líka minnkun í því
að vera settur með þroskaheftum
þótt það væri ágætt folk, eins og
hann sagði.
Hann fær örorkubætur en kann
ekkert með peninga að fara og end-
ast bæturnar einungis í nokkra
Þjóðfélags-
legt einelti?
Eftir Laufeyju
Baldursdóttur
„Hversu
margir þurfa
að ganga í
gegn um
þetta víti
áður en varanleg lausn
finnst?“
HVERS virði eru náttúruperlur?
Hvers virði er að vernda gróður-
lendi á miðhálendi Íslands? Gróð-
urlendi sem á sér mörg þúsund ára
gróðursögu og hýsir meira en þriðj-
ung íslensku flórunnar og fjölda
fugla, t.a.m. stærstu heiðagæsa-
byggð í heimi? Hvort er mikilvæg-
ara að vernda Þjórsárver til fram-
tíðar og nýta fremur aðra
virkjunarkosti, sem hafa minni um-
hverfisáhrif, eða að geta innan
skamms tíma afhent orku til ál-
framleiðslu?
Frá því Skipulagsstofnun heim-
ilaði fyrir sitt leyti veitu við Norð-
lingaöldu í Þjórsárverum sunnan
Hofsjökuls og lón í allt að 578 m y.s.
hafa þessar spurningar með aukn-
um þunga leitað á huga minn.
Þjórsárver eru stærsta gróðurvinin
á miðhálendi Íslands. Fjölbreytni
gróðurs er þar mjög mikil en verin
geta þakkað hárri vatnsstöðu og sí-
rennsli sem kemur bæði frá Hofs-
jökli og frá lindum og tjörnum á
svæðinu sérstöðu sína. Sífrerinn og
lítil sauðfjárbeit hjálpa einnig til við
að gera Þjórsárver jafnsérstök og
raun ber vitni. Þessi friðlýsta nátt-
úruperla er einnig á svonefndum
Ramsar-lista yfir alþjóðleg mikil-
væg votlendi.
Glöggt er gests augað
Á hátíðarstundum státum við Ís-
lendingar af stórbrotinni náttúru
landsins okkar. Við finnum vissu-
lega fyrir stolti þegar erlendir vinir
hrífast af fegurð landsins, fjöllum,
fossum, gróðri og dýralífi. Að upp-
lifa sitt eigið land með augum er-
lends vinar er svolítið sérstakt.
Margbreytileg birtan, víðáttan og
síðast en ekki síst friðsældin var
t.a.m. það sem heillaði danska vin-
konu mína hvað mest er hún kom í
heimsókn hingað til lands í fyrra-
sumar. Þegar hlaða þarf „batteríin“
og safna kröftum fyrir amstur
hversdagsleikans er fátt betra en
að komast út fyrir borgarmörkin og
í frið og ró náttúrunnar. Óbyggðir
Íslands búa yfir auðæfum sem eru á
undanhaldi í okkar heimshluta.
Náttúran á miðhálendi Íslands er
einstök og fólk er þegar farið að
sækja í vaxandi mæli í þá fegurð og
kyrrð sem þar er að finna. Ekki að-
eins við Íslendingar heldur einnig
og ekki síður fólk frá hinum þétt-
býlu löndum heims leitar í auknum
mæli upp á hálendi landsins til að
næra hugann og meðtaka þá fegurð
og þá stórbrotnu náttúru sem þar
er að finna.
Ábyrgir aðilar í ferðaþjónustu
hafa árum saman skipulagt ferðir
um hálendið og með því opnað
mörgum þann töfraheim sem þar er
að finna. Með því að vinna skipu-
lega og með því að umgangast land-
ið af virðingu getum við aukið þann
þátt verulega. Þannig getum við
aukið tekjur okkar af ferðaþjónustu
og boðið fólki upp á einstakar ferð-
ir.
Aðrir virkjunarkostir
Þótt ég telji að margir náttúru-
verndarsinnar setji stórt spurning-
armerki við stóriðjuáform stjórn-
valda, þýðir það ekki að
náttúruverndarsinnar séu almennt
á móti virkjunum, séu þær í sem
mestri sátt við náttúruna.
Árið 1999 lét ríkisstjórnin hefja
gerð rammaáætlunar um nýtingu
vatnsafls og jarðvarma. Markmið
rammaáætlunar er að „leggja mat á
og flokka virkjunarkosti, jafnt
vatnsafl og háhita, með tilliti til
orkugetu, hagkvæmni, áhrifa á
náttúrufar, náttúru- og menningar-
minjar, svo og hagsmuni allra
þeirra sem nýta þessi sömu gæði“
(heimasíða rammaáætlunar). Nið-
urstöður úr tilraunamati á 15 vatns-
afls virkjunarkostum hafa nýverið
verið kynntar og þar kemur fram
að aðrir virkjunarkostir en Norð-
lingaölduveita hafa mun minni áhrif
á náttúruna. Væri því ekki rétt að
staldra við og huga frekar að öðrum
virkjunarkostum í stað þess að
skerða svæði sem er einstakt í sinni
röð?
Hugsum til framtíðar!
Ég vil trúa því að það sé vilji okk-
ar allra sem byggjum þetta land að
fara vel með náttúru þess. Það
breytir því ekki að við getum haft
ólíkar skoðanir á náttúruvernd.
Upplýst og fordómalaus umræða er
því ekki bara mikilvæg heldur
nauðsynleg. Við þurfum að hlusta á
hvert annað, vega rök með og á
móti og leitast við að móta afstöðu
okkar af yfirvegun og þekkingu.
Það er ekki síst brýnt þegar taka
þarf ákvarðanir sem miklu skipta.
Nú stöndum við frammi fyrir slíkri
ákvörðun. Á að leyfa að gert verði
lón við Norðingaöldu eða ekki? Er
réttlætanlegt að skerða Þjórsárver
frekar en orðið er? Þessum spurn-
ingum verðum við að svara sem ein-
staklingar og þjóð. Gleymum því
ekki að verði lónið að veruleika þá
verður unnið tjón sem ekki verður
bætt. Er ekki hyggilegt í þessu efni
sem öðrum að huga að langtíma
fremur en skammtíma hagsmun-
um? Það kann að vera að lón við
Norðlingaöldu sé álitlegur kostur,
frá þröngu fjárhagslegu sjónarmiði
en ef við hins vegar metum það með
langtíma hagsmuni í huga og með
hliðsjón af náttúruvernd þá tel ég
að okkur beri að hafna þessari
framkvæmd. Það er mitt mat að
skaðleg áhrif Norðlingaölduveitu á
lífríki og náttúrufar Þjórsárvera
verði slík að með þeim verði of
miklu fórnað.
Verndun – virkjun
Eftir Hafdísi Hönnu
Ægisdóttur
„Væri ekki
rétt að huga
frekar að
öðrum virkj-
unarkostum
í stað þess að skerða
svæði sem er ein-
stakt?“
Höfundur er líffræðingur og hefur
unnið við vistfræðirannsóknir í
Þjórsárverum.