Morgunblaðið - 12.12.2002, Blaðsíða 44

UMRÆÐAN
44 FIMMTUDAGUR 12. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
EVRÓPUSAMBANDSMÁL eru
ofarlega á baugi á Íslandi og eft-
irtektarvert hversu mikill áhugi
landsmanna er á þeim. Málið er
greinilega „á dagskrá“ þrátt fyrir
yfirlýsingar í aðra veru. Nýlega
sendi ég frá mér athugasemd við
útreikninga Hagfræðistofnunar HÍ
á kostnaði ríkisins af hugsanlegri
aðild að ESB. Áður höfðu komið
fram efasemdir um forsendur þær
sem gefnar eru í skýrslunni en
mín athugasemd sneri að sparnað-
arliðum sem mér fannst ekki tekið
nóg tillit til. Höfundur skýrslunnar
var tekinn tali í Ríkisútvarpinu og
hrakti hann flesta liði minnar at-
hugasemdar. Það skal nú viður-
kennt að tveir af þessum liðum
voru ofmetnir hjá mér, þ.e. hvað
varðar sparnaðaráhrif beinna
framlaga ESB til Íslands á fjár-
streymi ríkissjóðs. Megintilgangur
minna athugasemda var reyndar
ekki að koma fram með tölur sem
óhagganlegar væru heldur að
vekja menn til umhugsunar um
óbein sparnaðaráhrif aðildar að
ESB og upptöku evru. En kannski
er allt þetta tal um áhrif á fjár-
streymi ríkisins ekki það sem
skiptir mestu, heldur þarf að
skoða málið í víðara samhengi.
Hér langar mig að fjalla um þann
gífurlega vaxtamun sem er á veð-
lánum vegna húsnæðiskaupa á Ís-
landi og í öðrum löndum í Evrópu.
Ég byggi á tölum sem ekki eru
ímyndaðar, heldur raunverulegar.
Ég tek tvö dæmi sem ég þekki vel,
um fólk sem er að festa kaup á
íbúðarhúsnæði, annars vegar á Ís-
landi og hins vegar í Belgíu. Á Ís-
landi hvíla tvö lán á húsnæðinu,
gamalt lán frá Íbúðalánasjóði, sem
telst til al-hagstæðustu lána sem
til eru á Íslandi, og lán frá Lífeyr-
issjóði starfsmanna ríkisins. Í
Belgíu hvílir eitt stórt bankalán,
sem fékkst á almennum markaði, á
húsnæðinu. Munurinn á vaxtakjör-
um þessara lána sést í eftirfarandi
töflu. Til samanburðar er einnig
tekið dæmigert íslenskt bankalán.
Þessi samanburður sýnir að
gömlu góðu lánin hjá Íbúðalána-
sjóði eru í raun okurlán, að ekki sé
nú talað um íslensk bankalán. Í
dæmunum sem hér eru tekin hafa
eigendurnir verið að greiða í vexti
og verðbætur sem svarar 52 þús-
undum á hverja milljón af erlenda
láninu, 78 þús. af láni Íbúðalána-
sjóðs og 92 þús. af LSR-láninu. Af
íslensku bankaláni hefðu þeir verið
að greiða vexti og verðbætur uppá
110 til 130 þúsund á hverja millj-
ón. Af 10 milljónum er munurinn
því á bilinu 260 til 780 þúsund kr.
á ári.
Hér er ekki tekið tillit til geng-
isbreytinga, sem á undangengnu
ári svara til enn frekari hækkunar
íslensku lánanna (miðað við evru).
Eins ber að geta þess að verðbóta-
þátturinn er breytilegur ár frá ári,
en fyrir undanfarin 10 ár er hann
samtals um 38%. Á sama tíma hef-
ur evran (og fyrirrennari hennar,
ECU) hækkað um einungis 9%.
Þótt verðbótaþátturinn á ís-
lensku lánunum komi ekki til
greiðslu að fullu á hverju ári, hef-
ur hann þau áhrif að höfuðstóllinn
vex. Þannig er t.d. höfuðstóllinn á
lánunum frá Íbúðalánasjóði miklu
hærri í krónum talið en uppruna-
lega lánið þótt búið sé að greiða af
því í 15 ár. Höfuðstóll erlenda
lánsins lækkar hins vegar jafnt og
þétt þrátt fyrir verðbólguna sem
minnkar raungildið. Íslendingar
virðast hafa vanist þessari mót-
sögn og taka hækkun höfuðstólsins
eins og einhverju náttúrulögmáli.
Þetta er einn af kostnaðarliðunum
sem fylgja því að halda úti krón-
unni.
Skv. tölum samtaka veðlána-
stofnana í Evrópu frá júní 2002
voru vextir á algengustu lánum til
kaupa á íbúðarhúsnæði um 8% í
Noregi en 4% í Finnlandi. Síðara
landið er sem kunnugt er ESB-
land og hefur innleitt evru, en er
ekki ósvipað Noregi hvað aðrar
forsendur varðar. Þetta sýnir
hvaða áhrif stöðugleikinn sem evr-
an býður upp á hefur á vexti lána.
Hægt er að ná stöðugleika og þar
með lægri vöxtum í stórum lönd-
um, sem hafa eigin gjaldmiðil en
fyrir Ísland er slíkt vart mögulegt
nema með aðild að myntbandalagi.
Skv. tölum ASÍ um skuldastöðu
heimilanna má gera ráð fyrir að
afnám vísitölutryggingar á hús-
næðislánum samsvari um 20 millj-
örðum kr. í sparnað á ári miðað við
vísitöluhækkun
undanfarins árs.
Svo getur hver og
einn reiknað hvaða
áhrif lækkun vaxta
til samræmis við
vexti í ESB-lönd-
unum hefði á
skuldastöðu síns
heimilis. Fyrir utan þau áhrif sem
að framan er lýst væru áhrifin gíf-
urleg hjá smærri fyrirtækjum,
sem ekki hafa nú þegar aðgang að
lánum erlendis frá. Eins myndi
þetta til lengri tíma litið hafa áhrif
á útgjöld ríkisins því velta má fyr-
ir sér hvort ríkið þyrfti yfirleitt að
hafa afskipti af húsnæðislánum og
niðurgreiða vexti með vaxtabótum
ef skynsamlegir vextir fengjust á
almennum markaði.
Ronald Reagan, fv. Bandaríkja-
forseti, ku hafa sagt að hagfræð-
ingar væru fólk sem sæi hluti ger-
ast í raunveruleikanum og veltu
því fyrir sér hvort þeir gætu gerst
skv. kenningunni. Ég skora hér-
með á hagfræðinga landsins til að
skoða þessar raunverulegu tölur
og sjá hvort þær gangi upp í kenn-
ingunni.
Evrópusam-
bandið
og skuldir
heimilanna
Eftir Indriða
Benediktsson
Höfundur vinnur hjá
framkvæmdastjórn ESB.
„Þessi sam-
anburður
sýnir að
gömlu góðu
lánin hjá
Íbúðalánasjóði eru í
raun okurlán, að ekki sé
nú talað um íslensk
bankalán.“
Veðlán (langtíma
jafngreiðslulán)
Vaxta-
prósenta
Verð-
trygging
Verðbóþ. nóv.
’01-’02 (%)
Samtals
(%)
Íbúðalánasj. 4,90 já 2,94 7,84
LSR 6,27 já 2,94 9,21
Bankalán IS 8–10 já 2,94 11 -13
Bankalán BE 5,20 nei 0,0 5,20
HÁSKÓLI Íslands og margar
aðrar menntastofnanir horfast um
þessar mundir í augu við gerbreytt-
ar aðstæður frá því sem verið hefur.
Þeim er skammtað fé samkvæmt
vélgengu kerfi sem greiðir þeim eft-
ir framleiðni. Sú framleiðni er mæld
eins og um væri að ræða frystihús
eða álver.
Veiðileyfi á íslensk ungmenni
Nú á að friða rjúpuna vegna of-
veiði. Stofnstærð hennar, eins og
þorsksins, er takmörkuð og of
margar hafa verið skotnar og étnar.
En um leið og rjúpan er friðuð er
háskólum landsins úthlutað veiði-
leyfum á íslensk ungmenni. Efnt
hefur verið til samkeppni meðal
þeirra um að ná sem flestum stúd-
entum til sín og skólunum er greitt
samkvæmt reiknilíkani eftir afköst-
um, þ.e. hversu marga stúdenta
þeim tekst að laða til sín. Háskól-
arnir eru hvattir til að keppa um
stúdentana og fá greitt fyrir úr rík-
iskassanum. Þessar stúdentaveiðar
eru skipulagðar eins og minkaveið-
ar. Menn fá greitt fyrir hvert skott
sem þeir skila yfirvöldum.
Stofnstærðarvandi
og offjárfesting
Heyrst hefur að háskólar sendi
rútur í framhaldsskólana til að
smala stúdentsefnum áður en
keppinautarnir ná tökum á þeim.
Ungmennum er boðið gull og græn-
ir skógar; komið til mín, segja rekt-
orarnir í ósamhljóma kór. En það
er eins og menn hafi gleymt að
huga að því að stofn íslenskra stúd-
enta er takmarkaður. Það veiðikerfi
sem búið hefur verið til og fjölgun
þeirra sem hafa veiðileyfi á stúd-
enta skapar hættu. Hér eins og í
sjávarútvegi er hætta á ofveiði og
offjárfestingu. Háskólarnir fá greitt
samkvæmt uppmælingu og hljóta
þess vegna að sækjast eftir öllum
nemendum hvort sem þeir eiga er-
indi í háskóla eða ekki. Hugsanleg
offjárfesting er fólgin í fjölgun
þeirra stofnana sem færast upp á
háskólastig. Hættan er að háskólar
verði of margir og „öflugir“ fyrir
veiðistofninn, rétt eins og togararn-
ir forðum.
Heimspekideild
Háskóla Íslands
Þessi nýja stefna við ákvörðun
fjárveitinga hefur það í för með sér
að samkvæmt henni er einungis
greitt fyrir þá kennslu sem borgar
sig, lögmálum framboðs og eftir-
spurnar er gefin laus taumur. Nú er
það hins vegar svo að margt af því
sem eftirsóknarvert má þykja verð-
ur ekki metið til fjár og „daglaun
ekki alheimt að kveldi“. Það á ein-
mitt við um margar greinar hugvís-
inda. Tökum sem dæmi heimspeki-
deild Háskóla Íslands og íslensk
fræði í víðasta skilningi þess orðs.
Það gefur augaleið að Íslendingar
eru að mörgu leyti betur í stakk
búnir að rannsaka íslenska tungu,
sögu og menningu og miðla þekk-
ingu á þessum sviðum til annarra. Í
raun má kalla það forréttindi okkar
og skyldu gagnvart sjálfum okkur
og öðrum að leggja rækt við þá arf-
leifð sem við höfum tekið við. Þessi
skylda er óháð því hversu margir
nemendur kjósa að leggja stund á
fræði af þessum toga. Saga ís-
lenskrar tungu kann að vera flest-
um lítt spennandi en hún er í sjálfu
sér áhugaverð og okkur ber skylda
til að sinna henni óháð lögmálum
framboðs og eftirspurnar. Og hvað
skal segja um sögu íslensks heil-
brigðiskerfis, sögu íslenskrar
kristni og mennta, sögu hernáms
hér á landi? Höfum við efni á að
kenna heimspeki við Háskóla Ís-
lands og skrifa um heimspeki á ís-
lensku, reyna að átta okkur á því
hvað það er að vera Íslendingur?
Hvað vilja Íslendingar?
Fram til þessa hafa Íslendingar
verið býsna einhuga um það sem
kalla má menntastefnu Háskóla Ís-
lands. Er háskólinn var stofnsettur
var stofnuð heimspekideild og talið
sjálfsagt að þar yrðu kennd íslensk
fræði og heimspeki og þá var hvorki
spurt um framboð né eftirspurn.
Það er afar brýnt að allur almenn-
ingur geri sér grein fyrir því að
með nýjum leiðum til að útdeila fé
til háskólamenntunar er í raun ver-
ið að marka nýja menntastefnu,
menntastefnu sem m.a. teflir í tví-
sýnu mörgum þeim þáttum í starfi
heimspekideildar Háskóla Íslands
sem hingað til hafa verið taldir góð-
ir og gildir.
Ný mennta-
stefna
Eftir Jón G. Friðjónsson
og Kristján Árnason
„Heyrst hefur að há-
skólar sendi rútur í
framhaldsskólana til að
smala stúdentsefnum
áður en keppinautarnir
nái tökum á þeim.“
Höfundar eru prófessorar við
heimspekideild Háskóla Íslands.
Jón G.
Friðjónsson
Kristján
Árnason
VEGNA ummæla Ragnars Guð-
mundssonar, framkvæmdastjóra
fjármála og stjórnunarsviðs Norð-
uráls, um að rangt væri farið, svo
næmi tugum prósenta, með raf-
orkuverð til álfyrirtækja á Íslandi
í grein undirritaðs 6. desember sl.,
undir heitinu „Samningatækni
Landsvirkjunar“ skal tekið fram,
að verð milli einstakra álfyrir-
tækja er „trúnaðarmál“ milli
þeirra og Landsvirkjunar. Þar af
leiðandi þurfa þeir, sem um þessi
mál fjalla, að áætla hvað fyrirtæk-
in greiða fyrir Kwst. Í þessu tilfelli
var við það miðað að Norðurál
greiddi 12 mills og ÍSAL 15 mills.
Vegna athugasemdar Ragnars,
sem undirritaður þakkar fyrir,
hefur verið leitast eftir að fara
nánar í saumana á, hversu mikið
þau tvö álfyrirtæki greiddu sam-
tals vegna raforkukaupa á sl. ári.
Nú er það svo að einungis 3 stór-
iðjufyrirtæki kaupa raforku af
Landsvirkjun, auk Áburðarverk-
smiðjunnar, sem einungis kaupir
1,4% af þeirri orku sem til stóriðju
er seld. Með því að finna út hvað
Járnblendiverksmiðjan keypti á
síðasta ári, sem reyndust vera
1001 GWst á samtals 1.072 millj-
ónir kr., og áætla að salan til
Áburðarverksmiðjunnar (69 GWst)
hafi numið 69 milljónum kr. er
ljóst hvað álfyrirtækin tvö greiddu
á síðasta ári. Heildarsala til stór-
iðju nam, skv. Árskýrslu LSV 2001
4956 GWst. Heildarupphæð 6.169
milljónir kr. Þar af leiðandi keyptu
Álbræðslurnar tvær, ÍSAL og
Norðurál samtals 4956-1001-69 =
3886 GWst. Fyrir 6.169-1.072-69 =
5.028 milljónir eða m.ö.o. 5.028/
3886 = 1,294 kr./KWst. Þetta sam-
svarar um 13,2 mills (miðað við
meðalgengið 98 kr. pr. USD 2001).
Á því gengi, sem miðað var við í
fyrrnefndri grein (86 kr. pr. USD
2002), er þar með um að ræða sölu
til stóriðju : 3886 GWst x 13,2/1000
USD x 86 kr./USD = 4.411millj-
ónir kr. í stað sem í grein minni
var áætlað 4.716 milljóna kr. eða
u.þ.b. 6,5% lægri upphæð. Það
verður því að segjast eins og er, að
af litlu tilefni varð „hár hvellur“ af
Ragnars hálfu. Og það sem neyð-
arlegra er, að það litla sem skakk-
aði reyndist vera að álfyrirtækin
greiddu lægra verð en áætlað var.
Litlu verður Vöggur feginn
Merkilegust eru þó viðbrögð
Stefáns Péturssonar, fjármála-
stjóra LSV, af þessu tilefni. Hann
var í umræðuþætti í Silfri Egils sl.
sunnudag og naut þess að
„smjatta“ á þeirri frétt að Ragnar
hefði „hakkað“ rangar fullyrðingar
undirritaðs í sig. Þetta eru hin
dæmigerðu viðbrögð æðstu stjórn-
enda LSV, eða eins og Stefán
komst svo smekklega að orði í um-
ræðuþættinum: „Við gefum upp
réttar tölur til þeirra, sem við
þurfum að gefa upp réttar tölur
til!“ Tilgangurinn hefur löngum
helgað meðalið í samskiptum
æðstu stjórnenda LSV við þá sem
vogað hafa sér að álykta út frá
gögnum Landsvirkjunar, s.s. árs-
skýrslum og áætlunum um virkj-
anaframkvæmdir. Staðlað svar er
eitthvað á þá leið, að viðkomandi
gefi sér ekki réttar forsendur og
því sé ekkert að marka niðurstöð-
urnar! Hér höfum við eitt örlítið
dæmi um hversu langt fjármála-
stjórinn seilist í viðleitni til að
gera undirritaðan ótrúverðugan.
Því miður reyndist örlítil
„skekkja“ vera í ranga átt! Þetta
hefði fjármálastjórinn átt að getað
fundið út og því látið hjá líða að
leggja sig undir höggið. Í fyrr-
nefndum þætti hélt hann enn aft-
ur, þrátt fyrir áskoranir um að
upplýsa um hið sanna, því fram að
Sumitomo Mitsui Banking Corp.
hefði staðfest að 14% arður fengist
af því eigin fé sem lagt yrði í
Kárahnjúkavirkjun! Eru engin
takmörk fyrir því hversu forhertir
forstjóri og fjármálastjóri geta
verið í ósannsögli sinni?
Hafa skal það er
sannara reynist
Eftir Svein
Aðalsteinsson
„Tilgang-
urinn hefur
löngum
helgað með-
alið í sam-
skiptum æðstu stjórn-
enda LSV við þá sem
vogað hafa sér að
álykta út frá gögnum
Landsvirkjunar ...“
Höfundur er viðskiptafræðingur.