Morgunblaðið - 26.02.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 MIÐVIKUDAGUR 26. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
AÐ hefur heldur betur ræst
úr orðræðunni að und-
anförnu, jafnvel svo að sum-
um þykir fullmikið af því
góða, kemur líkt og steypi-
flóð, framber ástandið ósjálf-
rátt orðleikinn; betra er
minna og jafnara. Lognmolla síst af hinu
góða yfirskammtur ei heldur, meinlæti er
veldur lystarstoli ber að varast og ekki síður
ofát, í báðum tilvikum getur það kostað við-
komandi lífið. Æskilegt að samræðan sé
stöðug og varanleg, opin uppbyggjandi hvöss
og marktæk. Allt samanlagt aðal menningar-
umhverfis sem ávinningur er að draga dám
af, lakara þá menn gerast lítilþæg viðhengi
listastrauma að utan. Upp úr frjórri sam-
ræðu spretta heilbrigð og jarðtengd viðhorf
til lista, vekur áhuga, opnar augu, skerpir
sýn. Afstaðin eru bæði skipulögð miðstýrð
sem opin málþing, meðal annars eitt á Ný-
listasafninu þar sem
listamenn og lærðir
spekingar sátu fyrir
svörum. Sá sem opn-
aði umræðurnar og
jafnframt einn þeirra
sem sátu fyrir svör-
um, gekk svo langt að herma líka af þeim
hér á síðum blaðisns svo, kórrétt, viðhorf
næðu fram! Annað og öllu opnara í Ráðhúsi
Reykjavíkur fyrir stuttu, þar sem aðallega
var fjallað um hvort taka skyldi aftur upp
fyrra fyrirkomulag um leigu vestursalar
Kjarvalsstaða undir sjálfstætt sýningarhald,
einneigin um sýningastefnu og val forstöðu-
manns, eins og það hét. Alla tíð og end-
urtekið hef ég vísað til þess í pistlum mínum,
að slík samræða er ekki neitt einsdæmi eða
fágæti í nágrannalöndum okkar eða yfirhöfuð
úti í heimi, öllu frekar meginveigur frjálsra
og marktækra skoðanaskipta. Ekki um neina
úthafsöldu að ræða, sem á sér langan að-
draganda og skyndilega ríður yfir, heldur
stórsjói og ólgandi brim. Gangi hlutirnir ekki
eftir eins og væntingar gerðu ráð fyrir er
umræðan strax komin af stað og ekki þarf
mikið út af að bera til að safnstjórar verði að
taka pokann sinn, jafnvel eftir skamma setu í
embætti. Á jafnt við um sýningahald, rekst-
ur, hugmyndafræði sem aðstreymi almenn-
ings að söfnunum, alla meginþætti starfsemi
þeirra á seinni tímum.
Mönnum vill oftar en ekki yfirsjástað við búum í einangruðu landilangt norður á Ballarahafi, jafn-framt að þjóðin hefur aldrei haft
sömu aðstöðu til yfirsýnar á þessi mál og al-
menningur úti í hinum stóra heimi, er meg-
inhluta þjóðarinnar harðlokuð bók. Sjón-
menntafræðsla alla tíð lítil sem engin í
kennsluhverfinu og ekki ýkja mörg ár síðan
greinaskrif um sýningaviðburði úti í heimi
urðu nokkuð regluleg í blöðunum, sjónvarpið
vart slitið barnskónum ennþá. Myndlist-
arumræðan á síðum blaðanna hvað listrýni
áhrærir ekki gengið í gegnum sömu þróun
og á meginlandinu og alls ekki líkt og í stór-
blöðum á Norðurlöndum. Að vera bundinn
því að fjalla einungis um eina sýningu á viku,
getur til að mynda trauðla framborið annað
en einslita hlutdræga og marklitla samræðu
eins og dæmin sanna og tíðkast ekki um
neina aðra listgrein. Almenningur í það heila
ver staddur til yfirsýnar á íslenzka og er-
lenda myndlist en nokkurs staðar í byggðu
bóli, hvað þá lýðfrjálsu landi. Þá er bókaút-
gáfa um einstaka myndlistarmenn afar til-
viljunarkennd og ófullkomin, loks er lista-
saga síðustu aldar að stórum hluta til
óskrifuð. Jafnvel okkar elstu og þekktustu
myndlistarmenn hafa enn sem komið er ekki
fengið um sig svo skilvirka umfjöllun í bók-
arformi að hún komist með tærnar þar sem
sýningarskrár um ýmsa viðburði ytra hafa
hælana. Miðaldra myndlistarmenn í Dan-
mörku hafa sumir hverjir fengið um list sína
veglegar bækur, sem fá mann til að roðna af
skömm fyrir hönd sígildu módernistana okk-
ar, loks er það sem margur kallar eftir í
formi faglegrar umræðu ekkert annað en
gróf hlutdrægni og forsjárhyggja þar sem
viðkomandi hagnýta sér fáfræðina og áð-
urnefndar glompur að vild og hentisemi.
Loks má geta að bæði í Danmörku og Nor-
egi kemur út veglegur og ríkulega mynd-
skreyttur annáll helstu myndlistarviðburða
hvers árs. Að öllu samanlögðu er trúa mín,
að vanræksla um fræðslu á sviði sjónmennta
og hugvísinda ásamt ræktun mjúkra gilda,
allt frá því fullveldi var fengið 1918 og fram
á daginn í dag, hafi kostað þjóðina ígildi
nokkurra álvera.
Fátt brýnna í þessu umhverfi fá-mennis og dreifðar byggðar enhlutlægt og skilvirkt upplýsinga-streymi, hvort heldur í kennslu-
kerfinu fjölmiðlum bókaútgáfu og sýn-
ingahaldi. Ætti að verða jafnt listamönnum
sem almenningi til góða því við það eykst
blóðflæði og súrefni til menningarumhverf-
isins, heilastöðvar þess virkari.
– Hvað umræðuna um Kjarvalsstaði snert-
ir og útleigu sýningarsala, er að svo komnu
brýn þörf að líta enn einu sinni til baka og
fara fljótt yfir sögu. Bygging myndlistarhúss
á fyrrum Klambratúni, nú Miklatúni, hélst í
hendur við niðurrif Listamannaskálans
gamla, að falli komnu hrófatildri sem hafði
staðið við hlið Alþingis frá 1941 og ræktað
hlutverk sitt vel. Á staðnum hefur nýlega ris-
ið Þjónustuskáli Alþingis Myndlistarhúsið
átti upprunalega einungis að vera nýr og
fullkomnari Listamannaskáli, því miður
hvarflaði ekki að mönnum að endurnýja hann
á sama stað, sem hefði verið mikið gæfuspor
um líf í miðbænum og mjög í samræmi við
þróunina ytra. Seinna kom fram hugmynd
um að byggja annan skála helgaðan Jóhann-
esi Kjarval með tengiálmu á milli og mun
hafa verið skilyrði borgaryfirvalda fyrir þátt-
töku í framkvæmdunum. Er húsið var komið
upp og nokkurn veginn í gagnið 1972, var
samþykkt og einnig að undirlagi borgaryf-
irvalda, að nefna það Kjarvalsstaði, en áður
höfðu nöfn líkt og Listamannaskálinn á
Miklatúni eða Myndlistarhúsið að Klömbrum
verið ofarlega í huga myndlistarmanna. Illu
heilli gerði hik skammsýni metnaðarleysi og
fljótræði myndlistarlistamanna að verkum,
að þeir spiluðu hreinlega allt úr höndum sér.
Atriði til hliðar urðu stefnumál og loks varð
FÍM áhrifalaust um rekstur hússins og Vest-
ursalar um leið. Eins og vænta mátti hafði
þetta afdrifaríkar afleiðingar um alla þróun í
sýningarmálum, og eru myndlistarmenn enn
að bíta úr nálinni fyrir grunnhyggnina, að
hafa ekki markað skýrar línur til framtíðar.
Kjartan Guðjónsson sem kom téðri umræðu
um sýningarmálin af stað með bréfi til borg-
arstjórnar engin undantekning, þannig einn
þeirra sem mega líta í eigin barm. Og sem
fulltrúi myndlistarmanna í stjórn hússins
samþykkti hann nafngiftina, sem auðvitað er
í meginatriðum misvísandi um stafsvettvang
hússins, samrýmdist ekki upprunalegum
stefnumörkum. Þá skal nefnt, að á fjölmenn-
um fundi Félags íslenzkra myndlistarmanna
í Baðstofu iðnaðarmanna, þegar samþykkt
var að ganga til samstarfs við borgaryfirvöld
um byggingu myndlistarhússins mótmæltu
aðeins tveir, Svavar Guðnason og skrifari.
Spáðu komandi óförum og fengu bágt fyrir.
Fljótlega spunnust upp harðar deilur um
rekstur hússins, sem í meginatriðum hefði
átt að vera bókaður og skjalfestur frá fyrstu
skóflustungu, því miður hlutdrægar og há-
pólitísks eðlis og slíkar geta ekki farið nema
á einn veg og skilið eftir sig mörg sár. Ófag-
ur blettur á íslenzkum myndlistarlistamönn-
um að geta ekki sameinast um heildarstefnu,
með sameiginlegan hag að leiðarljósi, óháða
sérhagsmunum og pólitískum hremmingum.
Má sterklega ætla að landslagið væri annað
og ástandið ólíkt heilbrigðara ef viturlegar
hefði verið staðið að málum. Upp hefði getað
risið hús, til að mynda eitthvað í líkingu við
Den Frie við Stokkhólmstorg í Kaupmanna-
höfn, sem reynst hefur dönskum listamönn-
um frábærilega vel í meira en öld, þótt bygg-
ingarframkvæmdinni fylgdi ekki stássleg
hefð yfirborðs og sýndarmennsku. Þá má
vísa til Liljevalchs í Stokkhólmi, Kunst-
nerenes Hus í Osló, og Listaskála Hels-
ingfors, fyrirmyndirnar voru þannig fyrir
hendi hjá frændum vorum, einnig um rekst-
ur slíkra húsa …
Undarlegur og misvísandi var sástífi yfirlætisfulli og margtuggðiframsláttur á málþinginu að ekkieigi allir erindi á sýningar í lista-
safni, mikil spurn hvort slíkt hafi nokkurn
tíma komið til tals, ekki minnist ég þess.
Deilurnar forðum snerust mikið til um metn-
aðarfulla stefnumótun í þessum efnum og
það er málflutningur fyrir neðan belti og kló-
settrök fólks með vonda samvisku að halda
öðru fram. Og þótt sýningarstefna hússins
drægi að vissu marki dám af Lista-
mannaskálanum gamla, voru þó engar tom-
bólur, dansleikir, pólitískir fundir né annað
af því tagi á dagskrá, en ýmis hliðarstarf-
semi ratað inn í Kjarvalsstaði sem á alls ekki
heima í slíkum húsum, og enn á fullu. Og
þótt andrúmsloftið væri frá upphafi kalt í
þessum grámóskulega steinsteypukassa, var
það lengstum mun notalegra en þegar svo-
nefnt faglegt mat kom til skjalana. Grimm-
asti talsmaður þess hækkaði leigu Vest-
ursalar um nokkur hundruð prósent með
einu pennastriki, sem má spegla vinsemd
hans um hag starfandi myndlistarmanna
þjóðarinnar í heild. Brá seinna fæti fyrir
Listmálarafélagið sem á þeim tíma naut hvað
mestu aðsóknar í húsið. Lenti svo í sennu og
málaferlum er hann gekk á bak orða sinna
um kaup á málverki framsækins málara, sem
hann að sjálfsögðu tapaði. Loks opnaði „fag-
maðurinn“ allar gáttir fyrir vini og skoð-
anabræður í listinni, leitaði jafnframt stíft
eftir samböndum erlendis í stað þess að
rækta ímynd íslenzkrar listar í spreng, lyfta
henni á stall.
Annar mikilvirkur, fagmaður, og áróð-
ursmaður á móti málverkinu skipti skyndi-
lega um kúrs þegar ákveðið var af áhrifa-
miklum starfsbróður ytra að
myndlistarmenn mættu framvegis sjálfir og
eftir hentugleikum ráða heiti miðla sinna. Má
líkja því við að verkfræðingur fengi heimild
til að nefna vísindi sín náttúrufræði! Að gera
hér athugasemd líkti hann við grófustu ós-
vinnu og róg. Þriðji athafnasami, fagmað-
urinn, tók að sér yfirlit um listir í ritröðin Ís-
land í aldanna rás og hvað tímabilið
1950–2000 snerti, afgreitt í einni opnu bind-
anna tveggja, var um einsleitan áróður um
SÚM og Suðurgötu 7 að ræða, margir í
fremstu röð um nýviðhorf ekki til. Fátt ann-
að markvert skeð á tímabilinu annað en
tengdist listastefnum eins og Arte Povera og
Fluxus, eða var í tengslum við mennt-
unargrunn hans í núlistum. Hvað segir ann-
ars Samband íslenzkra myndlistarmanna við
jafngrófri og augljósri sögufölsun?
Eitthvað mikið bogið við samræðu í þessu
formi, trúlega einungis vakin til lífs til að slá
ryki í augu fólks, brengla og umsnúa orð-
ræðu mótaðila og kasta ryki í augu fólks …
Kjartan Guðjónsson var einn affrumkvöðlum Septembersýningahópsins svonefnda og einna at-kvæðamestur í stefnumótandi rök-
ræðunum innan hans og á opinberum vett-
vangi. Á sama tíma í nokkur ár kennari við
Handíða- og myndlistarskólann. Þátttakandi
í flestum Hautsýningum Félags íslenzkra
myndlistarmanna meðan þær voru og hétu.
Um skeið listrýnir við Þjóðviljann og lýsti
eitt og annað efni blaðsins alla tíð. Eftir að
hann eignaðist fjölskyldu starfaði hann lengi
sem auglýsingahönnuður einkum hjá KRON,
teiknaði og málaði á spjöld í kröfugöngur 1.
maí og trúlega aðrar göngur.
Markaður stíll hans einkenndi þannig að-
skiljanlegustu athafnir félagshyggjufólks um
langt skeið. Sívirkur teiknari sem hefur lýst
ljóðabækur m. a. Þorpið eftir Jón úr vör.
Ráðinn kennari við MHÍ í tíð Harðar
Ágústssonar og mikilvirkur sem slíkur til
starfsloka. Þá telst hann brautryðjandi við
gerð myndasagna úr Íslendingasögunum og
birtist ein þeirra í Þjóðviljanum. Kom mikið
við sögu félagsmála FÍM, lengstum sem rit-
ari í stjórn. Málað af krafti eftir starsflok við
MHÍ.
Segi fyrir mig að ef þessi ferill réttlætir
ekki úttekt á einhverju safnanna á höf-
uðborgarsvæðinu verður það eingöngu að
skrifast á metnaðar- og ræktunarleysi safn-
stjóranna um íslenzka list. Jafnframt skil ég
ekki að maður með jafn atkvæðamikinn feril
að baki skuli síður forvitnilegur til kynningar
nýjum kynslóðum, en bólusettar og heila-
þvegnar listspírur, blautar á bak við eyrun.
Hlutverk safna er hvarvetna að rækta sinn
garð, halda fram ímynd þjóðar sinnnar, vera
um leið opin fyrir alþjóðlegum straumum.
Forgangsröðin þá að rækta sjálfið, síður
hafna því og forsmá.
Má lengi spyrja hvort sýningar á borð við
þær sem ratað hafa hingað frá útlandinu
undanfarið, bæði inn í Listasafn Íslands og
Kjarvalsstaði, og ganga fyrir nær tómum
húsum, séu mikilvægari en kynningar á
grónum íslenzkum listamönnum sem yngri
kynslóðir þekkja næsta lítið og jafnvel ekk-
ert til. Og hvort skyldu söfnin þjónustu-
miðstöðvar innlendra eða erlendra viðhorfa?
Meginveigurinn hlýtur að byggjast á sjálf-
stæði og hugrekki safnstjóranna, að þeir þori
að vera þeir sjálfir og rækti hlutverk sitt, láti
síður aðra segja sér fyrir verkum, horfi ekki
gegnum gleraugu annarra eða troði sér í skó
þeirra.
Orðræða/vettvangskönnun
Morgunblaðið/Golli
Menningarmálanefnd Reykjavíkurborgar á opnum fundi í Ráðhúsi Reykjavíkur á dögunum. Frá vinstri Rúnar Freyr Gíslason, Hanna Birna
Kristjánsdóttir, Stefán Jón Hafstein, formaður nefndarinnar, Steinunn Birna Ragnarsdóttir og Ásrún Kristjánsdóttir.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragia@itn.is