Morgunblaðið - 19.10.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
17. október 1993: „Ætla verð-
ur, að þær umræður, sem
fram hafa farið undanfarnar
vikur um ferðakostnað á veg-
um opinberra aðila, bílakaup
á vegum opinberra aðila,
risnukostnað og önnur
hlunnindi, hafi orðið til þess
að marka nokkur þáttaskil í
þessum efnum og að héðan í
frá verði ráðstöfun almanna-
fjár í þessu skyni hófsamari
en verið hefur um skeið.
Ágúst Einarsson, formaður
bankaráðs Seðlabankans,
hafði rétt fyrir sér, þegar
hann sagði í samtali við
Morgunblaðið fyrir nokkrum
dögum, að koma yrði þessum
málum í þann farveg, að hálf
þjóðin ærðist ekki. Þetta er
rétt. Framferði manna í
þessum efnum hefur verið
með þeim hætti um nokkurt
árabil að stór hluti þjóð-
arinnar hefur reiðst mjög.
Friðrik Sophusson, fjár-
málaráðherra, upplýsti í
þessum umræðum, að núver-
andi ríkisstjórn hefði í upp-
hafi valdaferils síns sett
ákveðið þak á kaupverð ráð-
herrabíla. Þetta var skyn-
samleg ráðstöfun og hefði þá
þegar átt að ná til allra rík-
isstofnana þ. á m. rík-
isbanka.“
. . . . . . . . . .
19. október 1983: „Tapið á
Bæjarútgerð Reykjavíkur er
orðið svo gífurlegt, að borg-
arstjóra og borgarstjórn
Reykjavíkur ber skylda til að
gera þær ráðstafanir, sem
unnt er til þess að koma
rekstri fyrirtækisins á skyn-
samlegri grundvöll. Skatt-
greiðendur í Reykjavík eiga
kröfu til þess, að slíkar ráð-
stafanir verði gerðar vegna
þess að seilst verður ofan í
vasa þeirra að lokum til að
greiða þetta mikla tap.
Í samræmi við þessi sjón-
armið var ráðgjafarfyrirtæki
fengið til þess að gera úttekt
á stöðu og rekstri fyrirtæk-
isins fyrr á þessu ári og á
grundvelli niðurstöðu ráð-
gjafaraðilans er nú verið að
gera þær breytingar á yfir-
stjórn Bæjarútgerðarinnar,
sem taldar eru forsendur
frekari átaka til þess að
koma rekstri fyrirtækisins á
viðunandi grundvöll.“
. . . . . . . . . .
18. október 1973: „Ríkis-
stjórn Ólafs Jóhannessonar
hefur nú lagt fram sitt þriðja
fjárlagafrumvarp. Þetta
frumvarp ber glöggt vitni um
það stjórnleysi, sem ríkir hér
á landi við stjórn efnahags-
málanna. Þó að sýnilegt hafi
verið þegar á fyrstu mán-
uðum á valdatíma þessarar
ríkisstjórnar, að hún hafði
lítinn skilning á fjár-
málastjórn ríkisins, hefur
sennilega fáa órað fyrir, að
niðurstöðutölur fjárlaga-
frumvarpsins yrðu komnar í
27,4 milljarða við framlagn-
ingu þess nú, og líklega í 29,5
milljarða, þegar það verður
afgreitt sem lög fyrir ára-
mót. Sú verður niður-
stöðutala þeirra, ef reiknað
er með samsvarandi hækkun
á frumvarpinu nú í með-
förum þingsins og varð á
frumvarpinu fyrir þetta ár á
þinginu í fyrra.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
D
ÓMUR Hæstaréttar í máli
örorkulífeyrisþega gegn
Tryggingastofnun ríkis-
ins, sem féll á fimmtudag,
hefur valdið miklu umróti
og framkallað harla stór-
yrtar pólitískar yfirlýs-
ingar. Dómurinn kemur
enda í beinu framhaldi af einum umdeildasta
hæstaréttardómi síðustu ára, sem kveðinn var
upp í desember árið 2000. Þar komst Hæsti-
réttur að þeirri niðurstöðu að óheimilt hefði
verið og í andstöðu við stjórnarskrá að skerða
tekjutryggingu öryrkja vegna tekna maka með
þeim hætti, sem þá hafði verið gert um nokkurt
árabil. Í niðurstöðu sinni byggði Hæstiréttur á
76. grein stjórnarskrárinnar, sem kveður á um
að öllum skuli í lögum tryggður réttur til að-
stoðar, m.a. vegna örorku. Jafnframt byggði
rétturinn á jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar,
þar sem mælt er fyrir um að menn skuli vera
jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án til-
lits til stöðu sinnar, og ákvæðum alþjóðlegra
mannréttindasáttmála, sem Ísland á aðild að.
Í framhaldi af dómi Hæstaréttar í árslok
2000 lagði ríkisstjórnin fram frumvarp til laga,
sem olli miklum deilum í þinginu. Frumvarpið
byggðist á áliti starfshóps, sem ríkisstjórnin
fékk til að meta niðurstöðu Hæstaréttar. Þar
var gert ráð fyrir að lágmarksbætur til öryrkja
í hjúskap yrðu hækkaðar um 25.000 krónur á
mánuði, en engu að síður áfram gert ráð fyrir
ákveðinni skerðingu vegna tekna maka, þó með
öðrum hætti en áður. Jafnframt var kveðið á
um að leiðrétting vegna skerðingar bóta vegna
tekna maka yrði greidd fjögur ár aftur í tím-
ann, en ekki lengur, og var þar vísað til fyrn-
ingarákvæða laga. Fyrir þessi fjögur ár yrði
annars vegar greidd full og óskert tekjutrygg-
ing vegna tveggja ára, en fyrir seinni tvö árin
yrði látin gilda hin nýja skerðingarregla og var
þar vísað til þess að í ársbyrjun 1999 hefðu ný
lög, sem gerðu ráð fyrir skerðingu vegna tekna
maka, tekið gildi, en árin 1994–1998 hefði
reglugerðarákvæði um skerðinguna skort laga-
stoð. Hæstaréttardómurinn í árslok 2000 hefði
ekki fellt þau lagaákvæði úr gildi, heldur ein-
göngu þann þátt þeirra, sem gerði tekjutrygg-
inguna lægri en svo, að stæðist 76. grein stjórn-
arskrárinnar. Starfshópur ríkisstjórnarinnar
taldi að þetta myndi ekki leiða til þess að neinn
glataði réttindum, sem hann hefði notið þessi
tvö ár, og því yrði ekki í neinu tilviki um
íþyngjandi afturvirka ákvörðun að ræða.
Afturvirk og
íþyngjandi lög
Hæstiréttur kemst
nú að þeirri niður-
stöðu að með því að
miða leiðréttingu bót-
anna seinni tvö árin við hina nýju skerðing-
arreglu hafi eignarréttarákvæði stjórnarskrár-
innar verið brotið. Lagaákvæðið, sem um
ræddi, hafi ekki staðizt stjórnskipunarlög og
því ekki mátt beita skerðingarreglu þess. „Eftir
uppsögu dómsins áttu örorkulífeyrisþegar
þannig kröfu til að fá tekjutryggingu greidda
eftir meginreglunni, sem fram kom í 4. mgr. 17.
gr., án skerðingar vegna tekna maka allt fram
til þess, er lög nr. 3/2001 tóku gildi. Þessi
kröfuréttindi örorkulífeyrisþega njóta verndar
eignarréttarákvæðis 72. gr. stjórnarskrárinnar
og verða ekki skert með afturvirkri og íþyngj-
andi löggjöf. Þótt ákvæði laga nr. 3/2001 um
skerðingu tekjutryggingar vegna tekna maka
séu bótaþegum hagfelldari en eldri ákvæði fela
þau engu að síður í sér lægri bætur en þeir
áttu rétt á samkvæmt meginreglunni um
óskertar bætur og geta í því ljósi ekki verið
ívilnandi,“ segir í forsendum dóms Hæstarétt-
ar.
Dómur Hæstaréttar er auðvitað nokkurt áfall
fyrir ríkisstjórnina og meirihluta Alþingis, rétt
eins og fyrri dómurinn. Það er að sjálfsögðu
alltaf alvörumál ef lög eru ekki talin standast
stjórnarskrána og ríkið verður að greiða háar
fjárhæðir til að bæta fyrir brotin. Hitt er svo
annað mál, eins og vikið verður betur að hér á
eftir, að það er fráleitt að halda því fram að rík-
isstjórn eða Alþingi hafi vísvitandi brotið
stjórnarskrána. Slíkar ásakanir eru raunar svo
alvarlegar, að stjórnmálamenn hljóta að hugsa
sig afar vandlega um áður en þeir láta þær út
úr sér.
Að sjálfsögðu fagna samtök öryrkja þessum
dómi, rétt eins og þau fögnuðu hinum fyrri
hæstaréttardómi. Öryrkjar hafa staðið í mikilli
baráttu fyrir bættum kjörum og um það er
varla deilt að full ástæða er til að leita leiða til
að bæta hag örorkulífeyrisþega. Auðvitað fagna
samtök öryrkja hverju skrefi í þá átt. Í baráttu,
þar sem öryrkjar hafa oft haldið því fram að
ekki sé hlustað á röksemdir þeirra, skiptir það
auðvitað miklu máli að æðsti dómstóll landsins
taki einum rómi undir kröfu þeirra, jafnvel þótt
það sé aðeins að hluta til.
Tekjutenging
er heimil
Hinn nýi hæstarétt-
ardómur fjallar um
lögin, sem sett voru í
janúar 2001 í fram-
haldi af fyrri dómnum. Þrjú meginatriði þess-
ara laga koma við sögu í dómnum; í fyrsta lagi
sú spurning, hvort Alþingi hafi yfirhöfuð mátt
skerða tekjutryggingu öryrkja vegna tekna
maka, að fyrri hæstaréttardómnum gengnum, í
öðru lagi ákvæðin um fyrningu krafna örorku-
lífeyrisþega vegna áranna 1994–1996, og í
þriðja lagi ákvæðin um að skerða endurgreiðsl-
una vegna áranna 1999 og 2000 til samræmis
við hina nýju skerðingarreglu laganna.
Í umræðum um lagafrumvarp ríkisstjórn-
arinnar á Alþingi í janúar 2001 stóðu megindeil-
urnar um fyrsta atriðið. Stjórnarandstaðan hélt
því mjög eindregið fram að dómur Hæstaréttar
þýddi, að slík skerðing væri óheimil. Þetta
kemur skýrt fram t.d. í ræðu Össurar Skarp-
héðinssonar, formanns Samfylkingarinnar, sem
sagði: „Í fyrsta lagi felst í [frumvarpinu] áfram-
haldandi heimild til að skerða tekjutryggingu
vegna tekna maka. Dómur Hæstaréttar segir
hins vegar fortakslaust að það sé óheimilt og
þetta standist ekki hin nýlegu mannréttinda-
ákvæði stjórnarskrárinnar. Með þessu [frum-
varpi] er enn verið að skerða það sem Hæsti-
réttur hefur úrskurðað að séu stjórnar-
skrárvarin, einstaklingsbundin réttindi öryrkj-
anna.“
Seinna í sömu ræðu sagði Össur: „Þeir lesa
dóminn eins og skrattinn les Biblíuna og halda
því blákalt fram að meining meirihlutans hafi
verið þveröfug við það sem kemur fram. En
það eru hvergi í forsendum dómsins, sem er að-
allega að finna í IV. og V. kafla, vísbendingar
um að Hæstiréttur telji tengingu bóta við
tekjur maka vera í lagi. Aftur á móti finn ég
þar fjölmargar vísbendingar, fjölmargar yrð-
ingar sem sýna ótvírætt fram á hið gagnstæða.“
Steingrímur J. Sigfússon, formaður Vinstri-
hreyfingarinnar – græns framboðs, tók undir
þessa skoðun og taldi það stjórnarskrárbrot að
„framlengja áfram þá skerðingu tekjutrygg-
ingar vegna tekna maka sem Hæstiréttur hefur
að mínu mati dæmt ólöglega“.
Um þetta atriði urðu svo harðar deilur, að
forseti Alþingis, Halldór Blöndal, sá sig knúinn
til óvenjulegra bréfaskrifta við Garðar Gíslason,
forseta Hæstaréttar. Halldór spurði í bréfi sínu
hvort dómur Hæstaréttar þýddi að „almennt sé
andstætt stjórnarskránni að kveða í lögum á
um slíka tekjutengingu“. Frá Garðari barst
bréf, þar sem fram kom að svarið við spurning-
unni væri nei, í dóminum væri „aðeins tekin af-
staða til þess, hvort slík tekjutenging eins og
nú er mælt fyrir um í lögum sé andstæð stjórn-
arskránni“.
Í rökstuðningi Ragnars Aðalsteinssonar
hæstaréttarlögmanns fyrir kröfu öryrkja fyrir
dómi í seinna málinu, sem hér um ræðir, var
lögð megináherzla á að skerðingin með tilliti til
tekna maka væri andstæð stjórnarskránni. Nið-
urstöðu Hæstaréttar frá árinu 2000 yrði aðeins
breytt með því að breyta stjórnarskránni. Í hin-
um nýuppkveðna hæstaréttardómi kemur hins
vegar afdráttarlaust fram sú afstaða, að sú
túlkun eigi ekki rétt á sér. Í forsendum dóms-
ins segir þannig: „Alþingi fer með fjárstjórnar-
valdið samkvæmt 41. gr. stjórnarskrárinnar,
sem mælir fyrir um það, að ekkert gjald megi
greiða af hendi nema heimild sé til þess í fjár-
lögum eða fjáraukalögum. Þannig er það verk-
efni löggjafans að ákveða, hvernig háttað skuli
þeirri opinberu aðstoð, sem öryrkjum er látin í
té. Svigrúmi löggjafans í þessu efni eru sett
þau takmörk, að dómstólar eru bærir til að
meta, hvort lagasetning um þau málefni sam-
rýmist grundvallarreglum stjórnarskrárinnar. Í
áðurnefndum dómi Hæstaréttar var því slegið
föstu, að skerðing tekjutryggingar örorkulífeyr-
isþega í hjúskap frá 1. janúar 1999 samkvæmt
5. mgr. 17. gr. laga nr. 117/1993, sbr. 1. gr. laga
nr. 149/1998, hefði brotið í bága við stjórnar-
skrárvarinn rétt þeirra til félagslegrar aðstoð-
ar. Þessari tilteknu skerðingu varð því ekki við
komið. Þótt dómsorð hafi verið samhljóða
kröfugerð Öryrkjabandalags Íslands í málinu
ber að túlka það í ljósi forsendna dómsins
sjálfs. Ekkert í þeim veitir tilefni til þeirrar
ályktunar, að löggjafanum sé óheimilt að láta
tekjur maka hafa áhrif á tekjutryggingu ör-
yrkja til skerðingar, en því valdi eru þó settar
þær skorður, sem að framan er lýst.“
Þetta verður í raun að teljast merkilegasta
STAÐA ALÞINGIS
Þegar lýðveldi var stofnað á Ís-landi 1944 var þjóðarbúskapur-inn afar veikburða og stofnanir
lýðveldisins voru vanmáttugar á marg-
an hátt. Þetta var skiljanlegt. Íslend-
ingar voru fátæk þjóð á þessum árum.
Að vísu komst þjóðin í mikla peninga í
stríðinu en nokkrum árum eftir stríð
sóttu miklar efnahagsþrengingar að. Á
þessum árum skipti miklu að menn
sneru bökum saman en því miður varð
kalda stríðið til þess að þjóðin skiptist í
tvær stríðandi fylkingar og átök þeirra
mótuðu íslenzk stjórnmál að verulegu
leyti næstu 50 árin á eftir.
Á þessum tíma voru nærtækari við-
fangsefni en þau að ígrunda verka-
skiptingu á milli Alþingis og fram-
kvæmdavalds. Völd og áhrif voru í
höndum tiltölulega fárra manna, helztu
forystumanna stjórnmálaflokkanna.
Það skipti engu, hvort um pólitísk mál
var að ræða eða málefni atvinnu- og
viðskiptalífs. Stjórnmálamenn voru
allsráðandi til sjós og lands.
Líklegt má telja, að fyrsti íslenzki
ráðherrann, sem tók við völdum fyrir
tæpum eitt hundrað árum hafi notið
mikillar virðingar meðal landsmanna
og að töluverð áherzla hafi verið lögð á
að efla stöðu hans. Og ekki ósennilegt
að áhrifa þeirra viðhorfa hafi enn gætt
gagnvart ríkisstjórn og ráðherrum,
þegar komið var fram að lýðveldis-
stofnun fjörutíu árum seinna.
Nú erum við Íslendingar meðal rík-
ustu þjóða heims og höfum stöðugt sótt
fram undanfarna áratugi. Eins og eðli-
legt má teljast hefur athyglin jafn-
framt beinzt að öðrum viðfangsefnum,
sem skipta sköpum fyrir þjóðfélag okk-
ar eins og t.d. samskipti Alþingis og
framkvæmdavalds, sem Sverrir Her-
mannsson, fyrrverandi alþingismaður,
hefur gert að umtalsefni hér í blaðinu
að undanförnu. Þeim umræðum af hans
hálfu ber að fagna enda um að ræða
einn af grundvallarþáttum lýðveldis-
ins.
Í grein hér í blaðinu sl. fimmtudag
segir Sverrir Hermannsson í tilefni af
forystugrein í Morgunblaðinu um
þetta mál sl. sunnudag: „Að halda því
fram, að Alþingi hafi verið sniðgengið á
fyrstu áratugum lýðveldisins umfram
það, sem gerzt hefur síðari árin, eins og
Morgunblaðið gerir, er sama og að
segja, að Ólafur Thors og Bjarni Bene-
diktsson hafi verið minni þingræðis-
sinnar en núverandi ofstjórnarmenn!“
Það mun áreiðanlega hlýja mörgum
sjálfstæðismönnum af Viðreisnarskól-
anum um hjartarætur að Sverrir Her-
mannsson skuli með þessum hætti telja
sig knúinn til að taka upp hanzkann
fyrir Ólaf og Bjarna, sína gömlu for-
ystumenn, þótt leiðir hans og flokks
þeirra hafi skilið löngu seinna.
Hins vegar er ljóst að það var ríkur
þáttur í lífsstarfi bæði Ólafs Thors og
Bjarna Benediktssonar að draga úr því
gífurlega valdi, sem safnazt hafði á
hendur stjórnmálamanna í þeirra tíð
og þar með til framkvæmdavaldsins og
þeim varð töluvert ágengt.
Það var einmitt undir lok Viðreisn-
aráranna, sem umræður um stöðu Al-
þingis gagnvart framkvæmdavaldinu
hófust að ráði og í þeim efnum má ekki
gleyma hlut Eysteins Jónssonar, sem
verið hafði formaður Framsóknar-
flokksins en var forseti Sameinaðs Al-
þingis á árunum 1971–1974. Þeir sem
fylgdust með störfum Alþingis á síðari
hluta Viðreisnaráranna muna eftir
merkum umræðum á milli Bjarna og
Eysteins um stöðu Alþingis og störf á
þeim árum. Þeir voru ekki sammála um
leiðir til þess að styrkja stöðu þingsins
en þeir voru sammála um þau mark-
mið.
Í þessum umræðum hefur Morgun-
blaðið leyft sér að fjalla um þróun þess-
ara mála út frá sjónarhóli nokkurra
áratuga. Sverrir Hermannsson hefur
meira tekið mið af pólitískri baráttu
líðandi stundar. Kannski er skoðana-
munur hans og blaðsins fyrst og fremst
fólginn í þessari ólíku nálgun að um-
ræðuefninu.