Morgunblaðið - 19.10.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 2003 33
niðurstaða hins nýja hæstaréttardóms, því að
með henni eru tekin af öll tvímæli um túlkun
hins fyrri dóms að þessu leyti. Margir töldu
einmitt að mestu tímamótin, sem fælust í þeim
dómi, væru þau að Hæstiréttur legðist gegn
tengingunni við tekjur maka yfirleitt og sneri
þannig við þeirri hugsun, sem verið hefur
ríkjandi allt frá upphafi almannatrygginga hér
á landi, að ástæðulaust væri að greiða peninga
úr opinberum sjóðum til þeirra, sem ekki
þyrftu sannanlega á þeim að halda til að kom-
ast af. Þetta hefur m.a. verið stefna Morgun-
blaðsins, og þá m.a. með þeim rökum, að þá
peninga, sem þannig væri hægt að spara, ætti
að nota til að hækka bætur til hinna, sem á
þeim þyrftu að halda.
Í ljósi þessarar niðurstöðu hljóta menn líka
að verða að skoða þau stóru orð, sem féllu á Al-
þingi á föstudag, einkum og sér í lagi í ræðu
Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur, um að rík-
isstjórnin hafi vitandi vits reynt að brjóta
stjórnarskrána aftur og sýnt „einbeittan brota-
vilja“.
Aðvaranir
um brot á
eignarrétti?
Um fyrningu krafna
öryrkja er Hæstirétt-
ur sammála ríkis-
stjórninni. Stjórnar-
andstöðuþingmenn
héldu því aldrei fram
í umræðunum 2001 að sá þáttur laganna færi í
bága við stjórnarskrá. Þar hafði stjórnarand-
staðan fremur uppi sanngirnisrök en lögfræði-
leg rök.
Loks er það spurningin um lögmæti þess að
gera hina nýju skerðingarreglu laganna aft-
urvirka í tvö ár. Þar telur Hæstiréttur að lögin
hafi brotið eignarréttarákvæði stjórnarskrár-
innar. Það er hins vegar í bezta falli misminni
hjá Össuri Skarphéðinssyni þegar hann segir í
Morgunblaðinu í dag, laugardag, að þetta hafi
verið eitt aðalatriðið í málflutningi stjórnarand-
stöðunnar á sínum tíma. Þegar lesið er í gegn-
um þingtíðindin frá þessum tíma fer ekki á milli
mála að það var aukaatriði, þótt bæði Össur og
Steingrímur J. Sigfússon töluðu um afturvirkni
laga. Í stjórnarskránni er raunar aðeins talað
um skattalög varðandi afturvirkni, enda styðst
Hæstiréttur ekki við þá grein stjórnarskrár-
innar, heldur ákvæðið um friðhelgi eignarrétt-
arins.
Þannig sagði Össur: „Í öðru lagi, og það er
mál sem skiptir verulega miklu en hefur fengið
ótrúlega litla umræðu, þá er eitt af því sem hér
er að gerast sú staðreynd að verið er að leggja
fyrir [frumvarp] sem hefur í för með sér aft-
urvirkni, þ.e. með frv. ríkisstjórnarinnar er lagt
til að þegar menn fara að greiða öryrkjum bæt-
ur aftur í tímann verði fyrstu tvö árin, þ.e. frá
núverandi dagsetningu til byrjunar ársins 1999,
beitt þeirri skertu tekjutryggingu sem er að
finna í frv. hérna. Og, herra forseti, síðan hve-
nær hefur [Sjálfstæðisflokkurinn] verið sér-
staklega talsmaður þess að beita afturvirkni
með þessum hætti?
Þetta er eitt af því sem við höfum fært inn í
umræðuna. Ég hef spurt [háttvirta þingmenn
Sjálfstæðisflokksins] um það hvernig á því
standi að þeir treysti sér til að flytja þetta fram
og ég hef engin svör fengið.
Ég hef bent á það í umræðunni, herra for-
seti, að einmitt á Þingvöllum 1994 lofuðum við
breytingum á stjórnarskránni sem við upp-
fylltum síðan 1995 og þar inni eru einmitt
ákvæði um afturvirk lög. Ég spyr, herra for-
seti: Hvernig stendur á því að Sjálfstfl. reynir
ekki einu sinni, aðspurður, að útskýra hvernig
hann treystir sér til þess að gera þetta?“
Steingrímur J. Sigfússon sagði: „Ég er þeirr-
ar skoðunar að frv. sé stjórnarskrárbrot líklega
á þrennan hátt. Í fyrsta lagi að framlengja
áfram þá skerðingu tekjutryggingar vegna
tekna maka sem Hæstiréttur hefur að mínu
mati dæmt ólöglega. Í öðru lagi að hafa íþyngj-
andi lagaákvæði afturvirk. Og í þriðja lagi lít ég
svo á að verið sé að gera eign öryrkjanna upp-
tæka með því að bera við fyrningu á fjár-
munum sem ranglega og sannanlega og með
lögleysu hafa verið af þeim teknir. Allt eru
þetta stjórnarskrárbrot. Það að taka eign
manna án þess að almannahagsmunir krefjist,
og það á ekki við hér, er stjórnarskrárbrot. Lög
eiga ekki að vera afturvirk með íþyngjandi
hætti.“
Þannig má segja að stjórnarandstaðan hafi
varað ríkisstjórnina við að hún kynni að fara á
svig við stjórnarskrána í þessu efni, en sú við-
vörun var hvorki aðalatriði né sett fram með
skýrum hætti. Ríkisstjórnin og meirihluti Al-
þingis byggði auðvitað m.a. á ráðgjöf færustu
lögfræðinga, sem töldu að lögin stæðust stjórn-
arskrána í þessu atriði eins og öðrum. Raunar
verður ekki séð af samtölum við lögfræðinga,
sem birtast í Morgunblaðinu í dag, laugardag,
að það hafi legið í augum uppi að Hæstiréttur
myndi dæma með þessum hætti, heldur kemur
dómurinn þeim fremur á óvart.
Styrking
félagslegra
réttinda?
Bæði Össur Skarp-
héðinsson og Ragnar
Aðalsteinsson, lög-
maður Öryrkjabanda-
lagsins, hafa talið
nýja hæstaréttardóm-
inn styrkja hin svokölluðu efnahagslegu og fé-
lagslegu mannréttindi. Ragnar sagði í Morgun-
blaðinu í gær, föstudag: „Frá mínum bæjar-
dyrum séð sem sérstaks áhugamanns um að
koma því á framfæri að efnahagsleg og fé-
lagsleg mannréttindi eru jafngild pólitískum og
borgaralegum réttindum, þá er þetta auðvitað
mjög merkilegur dómur og skref í þá átt að
þvinga Alþingi og framkvæmdavaldið til að
skilja að við getum ekki flokkað mannréttindi í
fyrsta, annan og þriðja flokk eins og kjöt-
skrokka.“ Össur sagði í þinginu í gær, föstudag:
„[Dómurinn] staðfestir nefnilega að félagsleg
réttindi njóti verndar eignarréttarákvæðis
stjórnarskrárinnar.“
Þetta verða að teljast hæpnar ályktanir.
Dómurinn verður ekki skilinn öðruvísi en svo,
að með fyrri dómi Hæstaréttar hafi orðið til
ákveðin kröfuréttindi, sem ekki megi skerða, og
verður þá ekki séð að það skipti öllu máli
hvernig þau kröfuréttindi urðu til, enda vísar
Hæstiréttur ekki til ákvæða stjórnarskrárinnar
um félagsleg réttindi í þessu efni, heldur til
verndar eignarréttarins, sem telst til hinna
klassísku frelsisréttinda í stjórnarskrá.
Þvert á móti virðist Hæstiréttur nú í raun-
inni hægja á sér á þeirri braut, sem hann lagði
út á með fyrri dómnum, þ.e. að dæma út frá
hinum félags- og efnahagslegu réttindum. Ef
rétturinn hefði staðfest þá túlkun á fyrri dómn-
um, að ekki mætti skerða tekjutryggingu ör-
yrkja með tilliti til tekna maka, hefði Alþingi
væntanlega talið sig hafa mun minna svigrúm
til að ákveða hvernig félagslegri aðstoð við til-
tekna hópa yrði háttað í framtíðinni hvað þetta
varðar. Nú segir Hæstiréttur hins vegar skýrt,
að þingið fari með fjárstjórnarvaldið og það sé
löggjafans að ákveða, hvernig hátta eigi þeirri
opinberu aðstoð, sem öryrkjum sé látin í té.
Hins vegar má skilja á dómnum, sé hann skoð-
aður í samhengi við fyrri dóminn, að svigrúmi
þingsins séu sett þau takmörk, að bætur megi
ekki skerða svo mikið vegna tekna maka að
bótaþeginn verði algerlega upp á maka sinn
kominn fjárhagslega.
Þessi niðurstaða er í betra samræmi við sjón-
armið þeirra, sem hafa viljað gera greinarmun
á pólitískum og borgaralegum réttindum ann-
ars vegar og efnahags- og félagslegum rétt-
indum hins vegar, en sú túlkun á fyrri dómn-
um, sem stjórnarandstöðuflokkarnir, Ragnar
Aðalsteinsson og fleiri hafa haldið á lofti vel á
þriðja ár. Hún er sömuleiðis í betra samræmi
við það viðhorf, sem enn má teljast hefðbundið í
vestrænum lýðræðisríkjum, að það sé löggjaf-
ans að ráða því hvernig verknaðarskyldum rík-
isvaldsins sé fullnægt, m.a. hvernig eigi að upp-
fylla félagslegar og efnahagslegar þarfir, en
dómstóla að standa vörð um frelsisréttindi í
stjórnarskránni, s.s. tjáningarfrelsi og eignar-
rétt, og tryggja að ríkisvaldið gæti taumhalds-
skyldna sinna með því að ganga ekki á þessi
réttindi einstaklinganna.
Hvor leiðin
er betri?
Ástæða er til að
ítreka þá afstöðu
Morgunblaðsins í
þessu efni, sem kom
fram í Reykjavíkurbréfi, sem skrifað var stuttu
eftir að fyrri hæstaréttardómurinn, sem hér er
til umræðu, féll: „Um afstöðu Morgunblaðsins
til t.d. menntamála, heilbrigðismála og velferð-
arkerfisins almennt ætti ekki að þurfa að fjöl-
yrða. Blaðið hefur alla tíð verið talsmaður sam-
hjálpar og velferðarkerfis sem tryggi að allir
hafi í sig og á, heilbrigðiskerfis sem veiti öllum
góða þjónustu og menntakerfis sem sjái öllum
fyrir góðri menntun.
Um þessi markmið er raunar enginn ágrein-
ingur á Íslandi fremur en í öðrum vestrænum
ríkjum. Hitt er allt annað mál hvort menn vilja
stjórnarskrárbinda réttinn til þessara gæða og
setja þannig í hendur dómstóla að túlka hvern-
ig eigi að uppfylla hann. Það hvort afurðir vel-
ferðarkerfisins, t.d. menntun, fjárhagsaðstoð
við fatlaða og sjúka, heilbrigðisþjónusta eða fé-
lagslegt húsnæði, séu fullnægjandi og svari
þörfum fólks er eilíft skilgreiningaratriði enda
vilja þarfirnar stundum vaxa í takt við viðleitn-
ina til að fullnægja þeim. Um leiðirnar til að
fullnægja þessum þörfum ríkir ágreiningur og
hann er fyrst og fremst pólitísks eðlis. Til þessa
hefur ríkt nokkuð almennt samkomulag á Vest-
urlöndum um að það sé hlutverk stjórnmál-
anna, löggjafans, að skilgreina með hvaða hætti
þessum gæðum sé úthlutað. Það er a.m.k. al-
varlegt umhugsunarefni, hvort ástæða er til að
draga dómstólana inn í þá umræðu.“
Í framhaldi af þessu má velta því fyrir sér,
hversu víðtækt gagn það hafi gert baráttu ör-
yrkja á Íslandi fyrir mannsæmandi kjörum að
þá kjarabaráttu hefur að hluta þurft að heyja
fyrir dómstólum. Ekki ber að gera lítið úr þýð-
ingu þeirra tveggja hæstaréttardóma, sem hér
eru til umræðu, en þegar grannt er skoðað
fjalla þeir í raun um frekar afmarkað efni,
snerta hagsmuni fárra einstaklinga og ekki
þeirra, sem verst eru settir, heldur fremur
þeirra, sem betur komast af. Það blasir raunar
við að Öryrkjabandalagið hefur náð miklu
áþreifanlegri og víðtækari árangri, sem gagnast
miklu fleiri umbjóðendum þess, með samn-
ingnum, sem gerður var við ríkisvaldið í marz
síðastliðnum og kveður á um hækkun grunnlíf-
eyris allra öryrkja frá og með næstu áramótum,
aldurstengingu bóta og aukin tækifæri fyrir ör-
yrkja í atvinnulífinu. Þar er farin hin hefð-
bundna pólitíska leið samninga við fram-
kvæmdavaldið, sem síðan leggur tillögur að
lagabreytingum og auknum fjárveitingum fyrir
löggjafarvaldið. Í slíkum samningum fer vænt-
anlega ekkert á milli mála og ekki þarf að túlka
neina dóma til að komast að niðurstöðu. Meg-
instoð öryrkja í þessum samningum við rík-
isvaldið eru ekki lagakrókar, heldur almenn-
ingsálit, sem er þeim og málstað þeirra
hliðhollt, og þar af leiðandi sú röksemd, sem
stjórnmálamenn taka alla jafna mest mark á;
að ef þeir standa ekki við loforð sín og samn-
inga verða þeir óvinsælir og eiga á hættu að ná
ekki endurkjöri.
Morgunblaðið/Árni Torfason
Krakkar á leið heim úr skólanum á Patreksfirði.
Þvert á móti virðist
Hæstiréttur nú í
rauninni hægja á
sér á þeirri braut,
sem hann lagði út á
með fyrri dómnum,
þ.e. að dæma út frá
hinum félags- og
efnahagslegu rétt-
indum. Ef rétturinn
hefði staðfest þá
túlkun á fyrri dómn-
um, að ekki mætti
skerða tekjutrygg-
ingu öryrkja með
tilliti til tekna maka,
hefði Alþingi vænt-
anlega talið sig hafa
mun minna svigrúm
til að ákveða hvern-
ig félagslegri aðstoð
við tiltekna hópa
yrði háttað í fram-
tíðinni hvað þetta
varðar.
Laugardagur 18. október