Morgunblaðið - 21.11.2003, Blaðsíða 4

FRÉTTIR
4 FÖSTUDAGUR 21. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
„Heillandi verk ... alvarlegur
undirtónn um eftirsjá og
óhugna› tvinna›ist vel saman
vi› fallegar og myndrænar
l‡singar og svo hljó›látan
húmor e›a léttleika sem
smeyg›i sér lymskulega inná
milli, svona sorg me› húmor“
– Sólveig Gu›mundsdóttir, Kastljósi›
„Bækur Gyr›is eru aldrei
minna en meiriháttar ... einn
af okkar albestu núlifandi
rithöfundum.“
– Úlfhildur Dagsdóttir,
bokmenntir.is
„Aldrei minna
en meiriháttar“
edda.is
Þ
etta er í senn saga mik-
ils frumkvöðuls og saga
Morgunblaðsins á mikl-
um átakatímum í sögu
þjóðarinnar,“ segir
Jakob F. Ásgeirsson, stjórnmála-
fræðingur og rithöfundur, um ævi-
sögu sína um Valtý Stefánsson, rit-
stjóra Morgunblaðsins í nærri fjóra
áratugi, 1924–1963. Þessi nýja bók
Jakobs heitir Valtýr Stefánsson –
ritstjóri Morgunblaðsins og kom út
í gær hjá Almenna bókafélaginu.
Þetta er mikil bók að vöxtum, 598
bls., auk 80 myndasíðna. Bjarni
Þorsteinsson, útgáfustjóri AB, seg-
ir bókina í flokki vandaðra ævi-
sagna sem farið hafa að koma út á
síðari árum.
Jakob F. Ásgeirsson er spurður
um tilefni útgáfunnar. „Það er í
sjálfu sér tilviljun að bókin kemur
út núna á 90. afmælisári Morg-
unblaðsins en þegar 100 ár voru lið-
in frá fæðingu Valtýs, 26. janúar
1993, ákvað stjórn Árvakurs, út-
gáfufélags Morgunblaðsins, að
kosta ritun ævisögu Valtýs. Ég
valdist síðan til verksins og hófst
handa árið 1999,“ segir Jakob.
Hann lýsir Valtý í stuttu máli sem
föður íslenskrar blaðamennsku á
20. öld. „Valtýr tók upp merki Vil-
hjálms Finsens, fyrsta ritstjóra
Morgunblaðsins og festi blaðið í
sessi sem helsta fréttamiðil þjóð-
arinnar. Valtýr kom að Morg-
unblaðinu í lægð, áskrifendur voru
þá aðeins tvö til þrjú þúsund, en
þegar hann skildi við blaðið nærri
40 árum síðar var það orðið að blaði
allra landsmanna með yfir 30 þús-
und áskrifendur,“ segir Jakob.
Hann rifjar upp að Jón Kjart-
ansson hafi verið ráðinn með Valtý
sem ritstjóri að blaðinu árið 1924,
en þeir hafi snemma skipt svo með
sér verkum að Jón hafi að miklu
leyti sinnt stjórnmálaskrifum en
Valtýr séð um ritstjórn blaðsins að
öðru leyti.
Nam búvísindi í Danmörku
Valtýr lærði búfræði að Hólum í
Hjaltadal eftir stúdentspróf og fór
síðan til framhaldsnáms í Kaup-
mannahöfn. Tók hann háskólapróf
þaðan í landrækt og áveitufræðum.
Starfaði hann við fag sitt í Dan-
mörku um skeið og síðar hjá Bún-
aðarfélagi Íslands og var einnig rit-
stjóri bændablaðsins Freys. Segir
Jakob hann hafa ferðast mikið um
landið og kynnst fjölda fólks í þess-
um störfum. Á heimsstyrjaldarár-
unum fyrri sendi Valtýr fréttir frá
Danmörku til Ísafoldar og Tímans
og segir Jakob hann því hafa haft
talsverða reynslu af skriftum og
fréttaritstjórn.
„Valtýr las líka dönsku stór-
blöðin á hverjum degi í mörg ár og
lærði af þeim. Hann nálgaðist rit-
stjórn sína á Morgunblaðinu fyrst
og fremst sem fréttablaðamaður en
á öðrum íslenskum blöðum á þeim
árum var áherslan á stjórnmála-
blaðamennsku. Grundvöllurinn að
velgengni Morgunblaðsins var
áreiðanlegur og traustur frétta-
flutningur. Fljótlega í tíð Valtýs
urðu ritstjórnarskrifstofur Morg-
unblaðsins í Austurstræti 8 að eins
konar fréttamiðstöð bæjarbúa.
Þegar stórtíðindi gerðust flykktist
fólk að gluggum blaðsins þar sem
blaðmenn þess settu fréttaskeyti
um nýjustu tíðindi út í gluggann –
rétt eins og þegar fólk flykkist nú á
mbl.is á Netinu þegar tíðinda er að
vænta.“
Jakob segir stofnun Lesbókar
Morgunblaðsins haustið 1925 til
marks um áherslur Valtýs í rit-
stjórn hans, en Lesbókin var fyrsta
íslenska helgarblaðið og flutti ein-
vörðungu fróðleiksefni ýmiss kon-
ar, kvæði og sögur, en allri pólitík
var frá upphafi úthýst úr Lesbók-
inni. Jakob segir eftirtektarvert
hversu mikið Valtýr hafi alla tíð
skrifað í blað sitt. Hann hafi skrifað
geysimikið af fréttatengdu efni allt
þar til hann lét af ritstjórninni, auk
þeirra greina sem hann var þekkt-
astur fyrir, samtalsþáttanna fjöl-
mörgu, afmælisgreina, minning-
arorða og hinna vikulegu
Reykjavíkurbréfa sem Valtýr skrif-
aði um aldarfjórðungsskeið.
Fróðlegt verk um
merkan mann
Bjarni Þorsteinsson segir að Al-
menna bókafélaginu hafi verið falin
útgáfa á verkinu og þar hafi mönn-
um strax litist mjög vel á það og
lagt sig fram um að vanda til frá-
gangs þess og bókargerðarinnar
allrar. Hildigunnur Gunnarsdóttir
hannaði útlit bókarinnar og bóka-
kápu og annaðist myndaumsjón.
Hinar fjölmörgu myndir bók-
arinnar eru úr einkasafni erfingja
Valtýs, ljósmyndasafni Ólafs K.
Magnússonar, safni Morgunblaðs-
ins, Þjóðminjasafnsins og frá Ljós-
myndasafni Reykjavíkur. „Við und-
irbúninginn sáum við að þarna var
á ferðinni fróðlegt verk um stór-
merkan mann,“ segir Bjarni, „því
ásamt því sem lesa má um Valtý og
feril hans í bókinni fá lesendur góða
lýsingu á Íslandi á 20. öldinni og
ýmsu því helsta sem þá gerðist.“
Prentvinnsla bókarinnar fór fram í
Odda.
„Ævi Valtýs var mjög fjöl-
breytt,“ segir Jakob. „Blaðamanns-
starfið er vitaskuld mjög lifandi og
Valtýr sagði raunar eitt sinn sjálfur
að blaðamennskan væri lífið sjálft.
Valtýr ólst upp á þjóðfrægu menn-
ingarheimili, Möðruvöllum í Hörg-
árdal og kynntist mörgu merk-
isfólki í æsku sinni. Í landbún-
aðarvafstri sínu kynntist hann náið
landinu og náttúru þess. Þá hafði
Valtýr mikinn áhuga á bók-
menntum og listum, en eiginkona
hans var einn þekktasti listmálari
landsins, Kristín Jónsdóttir. Valtýr
skrifaði mikið um myndlist í blað
sitt og var síðan um fimmtán ára
skeið formaður menntamálaráðs,
1942–1956. Hann hafði mikinn
áhuga á þjóðmálum í víðasta skiln-
ingi og Reykjavíkurbréf hans geta
þjónað sem eins konar efnisyfirlit
um íslensk þjóðmál á árunum 1930–
1955. Valtýr stóð fastur fyrir í
stjórnmálabaráttu samtíma síns og
var alla tíð málsvari frelsis og
einkaframtaks jafnframt því sem
hann vildi stuðla að sátt og sam-
lyndi með þjóð sinni á stormasöm-
um tímum. Þá er enn að nefna
skógræktarástríðu hans, en Valtýr
var einn helsti skógræktarfröm-
uður landsins á 20. öld.“
Jakob segir ennfremur að Valtýr
hafi nokkrum árum eftir að hann
varð ritstjóri eignast stóran hlut í
útgáfufélagi Morgunblaðsins, eða
46,5%, og setið í stjórn Árvakurs á
árunum 1928–1955. Hafi hann lagt
mikið af mörkum við rekstrarupp-
byggingu blaðsins, ekki síst kaup
blaðsins á prentvélum og byggingu
stórhýsisins í Aðalstræti 6.
Jakob segist einkum hafa leitað
heimilda í einkaskjalasafni Valtýs
sem sé mikið að vöxtum og geymi
mikið af einkabréfum, í funda-
gerðabókum Árvakurs sem hann
hafi haft óheftan aðgang að og síð-
an Morgunblaðinu sjálfu á rit-
stjórnarárum Valtýs.
Ekki auðvelt verk
„Það er ekki auðvelt verk að
skrifa ævisögu ritstjóra,“ segir
Jakob, „því mikið af störfum þeirra
fer í dagleg samtöl og samskipti við
fólk sem engar heimildir eru um,
auk þess sem afrakstur starfs
þeirra er blað hvers dags, eða yfir
300 tbl. á ári. En það hjálpaði vissu-
lega hversu mikið Valtýr skrifaði í
blaðið undir eigin nafni.“
Jakob segir að lokum að í hans
huga sé engum blöðum um það að
fletta að Valtýr Stefánsson sé einn
af merkustu mönnum Íslands á 20.
öld. „Það er sannarlega eitt af
mestu afrekum aldarinnar að gera
Morgunblaðið að blaði allra lands-
manna,“ segir Jakob. „Valtýr var
óvenjulega fjölhæfur maður og
geysilega atorkusamur, en hann
var ekki aðeins afreksmaður heldur
líka góður maður. Þess vegna hefur
það verið mannbætandi að skrifa
sögu hans.“
Ævisaga Valtýs Stefánssonar, ritstjóra Morgunblaðsins í áratugi, komin út
Var frumherji í blaða-
mennsku á 20. öldinni
Morgunblaðið/Þorkell
Bjarni Þorsteinsson, útgáfustjóri AB (t.v.), og Jakob F. Ásgeirsson,
höfundur bókarinnar, eru hér með ævisögu Valtýs Stefánssonar.
Morgunblaðið/Ól.K.M
Valtýr Stefánsson, ritstjóri Morgunblaðs-
ins, er hér með blað dagsins í höndunum.
Ævisaga Valtýs Stef-
ánssonar, ritstjóra
Morgunblaðsins, er
einnig aldafarssaga
og saga Morgun-
blaðsins, segir höf-
undurinn, Jakob F.
Ásgeirsson.
HÆSTIRÉTTUR féllst í gær á kröfu
Jón Baldvins Hannibalssonar, sendi-
herra og Bryndísar Schram, eigin-
konu hans, um að ógilda þá ákvörðun
Ríkisendurskoðunar að afhenda fjár-
málaráðuneytinu einkaskjöl úr fórum
hjónanna sem tengdust athugun Rík-
isendurskoðunar á því hvort greiðsla
fyrir veisluföng í afmæli Bryndísar
árið 1988 hefði verið með eðlilegum
hætti.
Jón Baldvin óskaði eftir því við
Ríkisendurskoðun 1989 að kannað
yrði hvort greiðsla fyrir veisluföng í
afmælisveislunni hefði verið með eðli-
legum hætti en Jón Baldvin var fjár-
málaráðherra þegar veislan var hald-
in. Með beiðninni sendi Jón Baldvin
einkaskjöl frá þeim hjónum varðandi
greiðslu veislufanganna. Ríkisendur-
skoðun komst að þeirri niðurstöðu að
ekkert hefði komið fram sem gæfi
ástæðu til að rengja sannleiksgildi
fyrirliggjandi gagna.
Árið 2001 óskaði Jón Steinar
Gunnlaugsson lögmaður eftir því við
Ríkisendurskoðun að hún léti honum
í té ljósrit af gögnunum sem stofn-
unin athugaði. Eftir nokkurn mála-
rekstur komst úrskurðarnefnd um
upplýsingamál að þeirri niðurstöðu
snemma árs 2002 að fjármálaráðu-
neytið ætti að útvega umrædd gögn
hjá Ríkisendurskoðun og afhenda
þau lögmanninum. Jón Baldvin taldi
hins vegar að um væri að ræða einka-
gögn sem hann féllist ekki á að yrðu
afhent fjármálaráðuneyti eða öðrum
óviðkomandi aðila.
Hæstiréttur segir athugun Ríkis-
endurskoðunar hafa lotið að meðferð
risnuheimilda Jóns Baldvins sem
fjármálaráðherra og meðferð opin-
berra fjármuna hjá fjármálaráðu-
neytinu. Ráðherrann hafi sent einka-
skjöl sín með beiðni um rannsóknina
til þess að þau yrðu sérstaklega könn-
uð sem gögn í þeirri athugun. Fallast
verði á að þessi skjöl ráðherrans hafi
beinlínis tengst þessari athugun og
orðið hluti af henni. Hins vegar sé
ljóst að skjölin hafi hvorki stafað frá
utanríkisráðuneyti né fjármálaráðu-
neyti og því tilheyrt hvorugu þeirra
og ekki átt heima í skjalasöfnum
þeirra. Engin lagaheimild sé því fyrir
hendi um að Ríkisendurskoðun af-
hendi fjármálaráðuneytinu þessi
skjöl. Málið dæmdu hæstaréttardóm-
ararnir Markús Sigurbjörnsson,
Garðar Gíslason, Hrafn Bragason,
Ólafur Börkur Þorvaldsson og Hrafn
Bragason. Lögmaður Bryndísar og
Jóns Baldvins var Hörður Einarsson
hrl. og lögmaður Ríkisendurskoðun-
ar Jónatan Sveinsson hrl.
Ráðuneyti fær ekki skjöl-
in frá Ríkisendurskoðun