Morgunblaðið - 24.01.2004, Blaðsíða 41

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. JANÚAR 2004 41
ÞAÐ VAR rétt hjá Jóni Baldvini í
Silfri Egils um daginn: Ein helsta for-
senda mannauðs sem nú blasir við hjá
ungu fólki á Íslandi – í
listum, viðskiptum,
verktækni, hönnun,
íþróttum, vísindum – er
Lánasjóður íslenskra
námsmanna.
Það var gæfuspor
þegar jafnaðarmað-
urinn Gylfi Þ. Gíslason
ákvað að beita sér fyrir
þessari skipan á far-
sælum ráðherraferli
sínum, og sem betur
fer hefur sjóðurinn að
grunni til staðið af sér
nær samfellda setu
Sjálfstæðisflokksins í
menntamálaráðuneyt-
inu í tvo áratugi.
Stefna þeirrar
stjórnar sem nú situr
gagnvart námsaðstoð
hefur fyrst og fremst
birst í því að ekki þurfi
að sinna sjóðnum. Með
því að halda gríð-
arháum endur-
greiðslum, með því að vísa byrj-
endum á bankana fyrsta árið, og með
undarlegri framfærsluviðmiðun hef-
ur dregið úr stuðningi sjóðsins við
menntun í landinu og niður drabbast
það aðal sjóðsins að tryggja öllum
námsmöguleika án tillits til efnahags
og fjölskylduaðstæðna.
Nýr ráðherra
Nú er kominn nýr menntamálaráð-
herra og fer mikinn í yfirreið sinni um
fjölmiðlana. Enn hefur ráðherrann
ekkert tjáð sig um Lánasjóðinn en
nokkurs hlýtur að mega vænast af
honum í þeim efnum því að í stefnu-
yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá í
vor leið gleymdist sjóðurinn ekki með
öllu. Um hann er sagt að hann „gegni
áfram því hlutverki að tryggja öllum
tækifæri til náms. Hugað verði að því
að lækka endurgreiðslubyrði náms-
lána og lög um sjóðinn endurskoðuð.“
Samfylkingin er tilbúin að styðja
hinn nýja ráðherra með ráðum og dáð
við að ná fram þessum stefnumiðum
stjórnarinnar. Við leggjum áherslu á
fjóra þætti í því verki.
Í fyrsta lagi þarf að endurskoða
framfærslugrunn námslánanna og
setja þær forsendur í tengsl við veru-
leikann. Hér er ekki verið að tala um
stórkostlegar kjarabætur heldur
fyrst og fremst að opna augun fyrir
staðreyndunum í næsta stórmarkaði.
Samhliða þarf að auka svigrúm til
eigin tekjuöflunar.
Í öðru lagi er löngu
kominn tími til að leggja
af ábyrgðarmannakerf-
ið. Samningur náms-
manns og samfélags um
námsaðstoð byggist á
þeim sameiginlegu
hagsmunum að fjárfesta
í menntun, og ábyrgð-
armannaskipanin hæfir
illa þeim samningi. Það
hefði óverulegar fjár-
hagslegar afleiðingar að
leggja þetta niður en
mundi hins vegar skipta
miklu fyrir þá náms-
menn sem nú eiga í erf-
iðleikum af þessum sök-
um.
Í þriðja lagi þarf að
athuga betur í hverju
námsaðstoðin felst
hverju sinni. Aðstoðin
sem sjóðurinn veitir er
að mestum hluta lán
sem menn greiða til
baka að námi loknu en að hluta til
styrkur, meðal annars vegna þess að
vextir eru niðurgreiddir. Það er nú
nokkuð tilviljunarkennt hvað hver og
einn fær sem lán og hvað sem styrk.
Vel má hugsa sér að endurskoða þetta
hlutfall miðað við áherslur í mennta-
málum, til dæmis þannig að lang-
skólamenn fengju styrk á síðari hluta
námsferils síns, þegar jafnaldrar
þeirra eru flestir komnir í launavinnu
og algengast er að fjölskyldulíf sé
komið í blóma. Á hinn bóginn væri
eðlilegt að styrkja til náms fólk sem
ella sækti sér ekki menntun, til dæmis
ungar einstæðar mæður (og feður) í
fátæktargildru sem mörgum reynist
illt að hafa sig úr. Þar er menntun oft
besta aðstoðin.
Því má hins vegar ekki gleyma að
framlag Lánasjóðsins hefur ekki síst
notið sín í samfélaginu vegna þess að
hann hefur haft blessunarlega litla
tilburði til að stjórna mönnum í nám.
Reglan hefur verið sú að námsmað-
urinn velur sjálfur hvað hann ætlar
sér, innan marka lánshæfis að sjálf-
sögðu, og menn standa jafnt að vígi
gagnvart sjóðnum hvort sem þeir
vilja verða fiskifræðingar, verð-
bréfamiðlarar eða stunda gjörn-
ingalist.
Að námi loknu:
Borga, borga, borga
Í fjórða lagi þarf að endurskipuleggja
endurgreiðslur af námslánum. Byrð-
in af endurgreiðslunum er einfaldlega
of mikil, sérstaklega fyrstu árin eftir
að menn byrja að borga. Ungt fólk
nýkomið úr námi þarf að berjast á
mörgum vígstöðvum í senn. Á þeim
aldri er oft orðin til lítil fjölskylda
með tilheyrandi útgjöldum og um-
svifum – barni fylgir til dæmis oftast
bíll. Eftir námsárin er yfirleitt næst á
dagskrá að gangast undir íslensku
manndómsvígsluna og koma sér upp
húsnæði. Og svo þarf að hefja endur-
greiðslur af námslánunum. En tekjur
geta verið afar misjafnar hjá fólki
sem er að hefja störf, og tími ungra
barnafjölskyldna til aukalegrar vinnu
er takmarkaður og á að vera það.
Við höfum stigið mikilvægt skref á
síðustu árum við aðbúnað barnafólks
með betra fæðingarorlofi. Eitt af
næsta skrefum verður að vera að
létta þessar byrðar ungs fólks sem er
nýkomið úr námi. Hér má hugsa sér
ýmsar leiðir, en að því sem að náms-
lánunum snýr er í senn rökréttast og
átakaminnst fyrir hag Lánasjóðsins
að gera hluta endurgreiðslnannna
frádráttarbæran frá skatti.
Þetta er meðal þess sem við höfum
verið að kynna undanfarið á Samfylk-
ingardögum í Háskóla Íslands og ætl-
um að kynna í öðrum háskólum á
næsunni.
Pass?
Jájá, þetta kostar allt saman peninga.
En staðan er núna einmitt sú að við
eigum að verja meira fé til mennta-
mála. Samfylkingin – sem er ábyrgur
stjórnmálaflokkur og aðhaldssamur í
fjármálum – er reiðubúinn að beita
sér fyrir slíkum útgjöldum vegna
þess að við vitum að það fé ber margs
konar arð, bæði í samfélagslegum
skilningi og í sjálfu lífi einstakling-
anna og fjölskyldnanna. Að tíma
þessu ekki jafngildir hins vegar því að
segja pass við grundvallarspurn-
ingum um líf Íslendinga og hagsæld í
framtíðinni.
Við erum til, Þorgerður Katrín. En
þú?
Námslánin, Þorgerður
Katrín og Samfylkingin
Mörður Árnason skrifar
um lánamál stúdenta
’Nú er kominnnýr mennta-
málaráðherra
og fer mikinn í
yfirreið sinni um
fjölmiðlana.‘
Mörður Árnason
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar og starfar í
menntamálanefnd.
VIÐ þessari spurningu er ekki til
neitt einfalt svar. Læknavísindin
hafa ekki ennþá fundið orsakirnar
og ekki lækninguna. Ákveðnar vís-
bendingar eru þó til staðar og ýmis
úrræði hafa verið
reynd með nokkrum
eða verulegum ár-
angri.
Eyrnasuð hefur
verið skilgreint sem
upplifun hljóðs. Upp-
runi hljóðsins kemur
þó ekki úr umhverfinu
og ekki er hægt að
benda á hljóðgjafann.
Hljóðið hlýtur sam-
kvæmt þessu að eiga
uppruna sinn innan
líkama þess er hljóðið
heyrir. Eitthvert
innra hljóð skynjast sem hávaði fyr-
ir þennan ákveðna einstakling.
Þolendur lýsa hljóðinu á mismun-
andi vegu. Sumir tala um vægt suð
eða són. Aðrir um sterkan hávaða
eða hvin. Fólk líkir hljóðinu við suð,
píp, hringingar eða eins og foss sé í
nánd eða jafnvel hávaðasamur mót-
or.
Hver svo sem orsökin er og
hvernig svo sem hljóðið er tilkomið
er þetta grafalvarlegt mál fyrir
þann sem hefur þessi hljóð syngj-
andi í höfðinu allan daginn. Eyrna-
suð er heilsufarsvandamál sem rýrir
mjög lífsgæði og oft starfsgetu
þeirra sem meinið hrjáir.
Það er jafnvel deilt um hvort
þetta sé sjúkdómur eða
„bara“ hvimleitt ein-
kenni óþekkts eða
þekkts sjúkdóms. Hver
svo sem niðurstaða
þeirra umræðna verður
er það alveg ljóst að sá
sem líður þarf úrræði
og velferðarríkið Ísland
ætti að geta veitt þau
úrræði sem nágranna-
löndin bjóða upp á.
Það er mikilvægt að
benda á það hér, að í
nútíma þjóðfélagi virð-
ist eyrnasuð vaxandi
vandamál. Böndin berast að hávaða-
mengun, þ.e. meira eða minna
óþörfum hávaða, sem er í umhverfi
okkar. Vissa er fyrir því að hávaða-
skemmdir geta orsakað eyrnasuð.
Því ber hver og einn ábyrgð á því að
láta ekki misbjóða heyrn sinni. Há-
vaði á tónleikum og skemmtunum
hefur sannanlega skemmt heyrn og
valdið eyrnasuði. Ég hvet því unga
sem aldna til að vera á varðbergi og
láta ekki bjóða sér of mikinn hávaða
í skjóli þess að það sé eðlilegt, sjálf-
sagt og eftirsóknarvert.
Félagið Heyrnarhjálp, sem er fé-
lag heyrnarskertra á Íslandi og
þeirra sem þjást af eyrnasuði og
öðrum vandamálum er lúta að
heyrn, hefur oftsinnis tekið málið
upp við heilbrigðisyfirvöld. Um ára-
mót 2001–2 var að beiðni Heyrn-
arhjálpar stofnaður starfshópur til
að skoða mál eyrnasuðsþolenda og
þjónustu við þá. Þessi starfshópur
var skipaður sérfræðingum og full-
trúa þolenda og lauk hann störfum á
miðju sl. sumri með því að leggja
fram hugmyndir að þverfaglegri
þjónustu við fólk með suð í eyrum.
Til að fylgja þessari vinnu eftir er
nú boðið til ráðstefnu, þar sem mál
eyrnasuðsþolenda verða rædd út frá
ýmsum sjónarhornum. Félagið
Heyrnarhjálp og Landlæknisemb-
ættið standa saman að þessari ráð-
stefnu, en markmið hennar er að
veita fræðslu til fagfólks, þolenda og
almennings og efla gagnkvæmt upp-
lýsingaflæði og skoðanaskipti milli
þessara aðila.
Ráðstefnan verður haldin föstu-
daginn 30 janúar nk. og er öllum op-
in. Heyrnarhjálp leggur metnað
sinn í að halda ráðstefnur sem hafa
aðgengi fyrir alla. Auk góðrar að-
stöðu fyrir hreyfihamlaða verður
tónmöskvi í salnum, sem tryggir
hljóðgæði fyrir heyrnartækjanot-
endur, rittúlkun og táknmálstúlkun
verður á öllu efni ráðstefnunnar og
erlendur fyrirlesari verður túlkaður
yfir á íslensku.
Hliðstæða þessarar ráðstefnu
hefur ekki verið í boði hér á landi
áður. Þarna verður yfirgripsmikil
fræðsla og umræða um málefni sem
sjaldan er rætt opinberlega. Við
hvetjum alla er málið varðar, leik-
menn, fagfólk og ráðamenn í stjórn-
og heilbrigðiskerfi til að nýta sér
þetta tilboð.
Félagið Heyrnarhjálp væntir
þess að heilbrigðisráðuneyti og ráð-
herra láti tillögur starfshóps um
þverfaglega þjónustu við eyrnas-
uðsþolendur verða að veruleika nú
þegar. Slíkt þjónustuúrræði er
löngu orðið tímabært og það er
þjóðhagslega hagkvæmt. Hagnaður-
inn skilar sér í færri veikindadögum
og bættum lífsgæðum þeirra er um
ræðir.
Eyrnasuð, hvað er það?
Málfríður Gunnarsdóttir
skrifar um suð fyrir eyrum
Málfríður
Gunnarsdóttir
’Heyrnarhjálp leggurmetnað sinn í að halda
ráðstefnur sem hafa
aðgengi fyrir alla.‘
Höfundur er framkvæmdastjóri
Heyrnarhjálpar.
ÉG FAGNA grein Jóhannesar
Geirs Sigurgeirssonar, stjórnarfor-
manns Landsvirkjunar, sem birtist í
Morgunblaðinu 11. des-
ember þar sem hann
bregst við grein minni í
sama blaði 8. desember.
Ég mun hér víkja að
fimm atriðum í grein
Jóhannesar.
Í fyrsta lagi bregst
stjórnarformaðurinn
ekki við hugmynd
minni um fjárhagslegt
framlag Landsvirkj-
unar og Alcoa til Vatna-
jökulsþjóðgarðs. Ég
átti von á efnislegum
viðbrögðum við tillögu
minni um að fyrirtækin
leggi fram 2.000 millj-
ónir króna til stofnunar
og reksturs Vatnajök-
ulsþjóðgarðs á næstu
20 árum, með 50 milljón
króna upphafsframlagi.
Í stað þess fjallar
stjórnarformaður
Landsvirkjunar um
minniháttar framlög
fyrirtækisins til upp-
byggingar aðstöðu á
svæðinu en lítur al-
gjörlega framhjá meg-
inviðfangsefninu sem við blasir. Frá
Alcoa hafa ekki heyrst nein viðbrögð.
Það er áríðandi að kalla eftir við-
brögðum beggja fyrirtækjanna við
ofangreindri hugmynd. Að öðrum
kosti eru fyrirtækin að koma sér
undan samfélagslegri ábyrgð gagn-
vart íslensku þjóðinni.
Í öðru lagi tel ég það nánast skop-
legt að halda því fram að þau mann-
virki sem nú er verið að reisa séu
þannig úr garði gerð að þau lágmarki
umhverfisáhrifin. Allir sem hafa ein-
hvern skilning á vatnakerfum vita að
stíflumannvirki sem beina vatni úr
einum árfarvegi í annan valda óaft-
urkræfum grundvallarbreytingum á
umhverfi beggja ánna og vatnasviða
þeirra. Nýleg skýrsla „World
Comission on Dams“ (Heimsnefndar
um stíflur) dregur þetta fram með af-
ar skýrum hætti. Ég hvet Lands-
virkjun til að stunda ekki málflutning
sem gengur þvert á viðurkennd sjón-
armið sérfræðinga víða í heiminum.
Í þriðja lagi virðist stjórn-
arformaðurinn ekki átta sig á að allur
almenningur hefur réttmætu hlut-
verki að gegna við mat á tillögum um
framkvæmdir og al-
menningur verður jafn-
framt að geta treyst því
að beitt sé fullkomn-
ustu aðferðum til að
tryggja umhverf-
isvernd. Þegar ég vísa
til almennings þá á ég
ekki einungis við íbúa
aðliggjandi svæða held-
ur einnig á öllu Íslandi
og í öðrum löndum.
Fyrirtæki horfa illu
heilli yfirleitt ekki til
mjög langs tíma. Iðu-
lega líta þau fram hjá
því að sjálfbærni verk-
efna sem þau ráðast í
takmarkast ekki við að
endurgreiða lán vegna
þeirra heldur einnig að
endurgreiða samfélag-
inu allan kostnað vegna
umhverfisskaða og
leggja fé til verkefna
sem bæta fyrir þau
gæði sem hafa glatast.
Í fjórða lagi er tíma-
bært að friða vatnasvið
Jökulsár á Fjöllum. Af-
staða Landsvirkjunar
til þessarar hugmyndar, eins og hún
birtist í grein stjórnarformannsins,
er ekki afdráttarlaus. „Engin áform
eru nú uppi um virkjun Jökulsár á
Fjöllum“, ritar stjórnarformaðurinn.
Án þess að saka neinn um áróð-
ursbragð, þá er orðalagið svo opið að
það mætti halda að verið væri að
blekkja fólk. Landsvirkjun ætti, með
óyggjandi hætti, að taka undir raddir
margra, einnig stjórnmálamanna,
sem vilja að Jökulsá á Fjöllum verði
aldrei raskað.
Að lokum. Það má skilja grein
stjórnarformannsins svo að Lands-
virkjun hafi leitað alþjóðlegrar ráð-
gjafar og m.a. fengið leiðsögn frá al-
þjóðlegum sérfræðingum um
verndun svæða. Mér vitandi hefur
Landsvirkjun ekki leitað ráða hjá
sérfræðingum IUCN, Alþjóðlegu
náttúruverndarsamtakanna. Ég vil
hér með bjóða Jóhannesi Geir Sig-
urgeirssyni og samstarfsmönnum
hans að leita ráðgjafar okkar hjá
IUCN.
Landsvirkjun
og Vatnajökuls-
þjóðgarður
Roger Croft svarar stjórnar-
formanni Landsvirkjunar
Roger Croft
’Mér vitandihefur Lands-
virkjun ekki
leitað ráða hjá
sérfræðingum
IUCN, Al-
þjóðlegu
náttúruverndar-
samtakanna.‘
Höfundur er fyrrverandi fram-
kvæmdastjóri Náttúruverndarstofn-
unar Skotlands og situr nú í stjórn
Alþjóðlegu náttúruverndarsamtak-
anna. Hann hefur um langt árabil
starfað sem ráðgjafi um landgræðslu
og náttúruvernd hér á landi.
Laugavegi 54,
sími 552 5201
Útsala
stærðir 36-46
Árshátíðarkjólar
FYRIRTÆKI TIL SÖLU
www.fyrirtaekjasala.is
FYRIRTÆKJASALA
ÍSLANDS
Síðumúla 15 • Sími 588 5160
Gunnar Jón Yngvason
lögg. fasteigna- og fyrirtækjasali