Morgunblaðið - 14.02.2004, Síða 34

UMRÆÐAN
34 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Það er alkunna að sum orðeru vandmeðfarnari enönnur. Eitt af mörgum‘erfiðum’ orðum í ís-
lensku er sögnin að ljá. Beyging
hennar hefur að vísu breyst
nokkuð í aldanna rás en flestir
munu þó sammála um að í nú-
tímamáli sé beyging hennar eft-
irfarandi:
ljá (ég ljæ, þú ljærð, hann/hún
ljær) - léði - léð, þgf.-þf./ef.
Þannig getum við sagt: einhver
ljær einhverjum vopnin í hendur;
einhver ljær ekki máls á ein-
hverju; guð léði honum/henni
langlífis; honum/henni voru léðir
peningar og ljá einhverju eyra.
Meistari Jón Vídalín segir: Ekki
er lán lengur en léð er, og í fornu
máli má lesa: Engum er alls léð
né alls varnað (‘enginn getur allt
né ekkert’) og Þeir eru sumir er
mikillar hyggjandi (‘mikilla vits-
muna’) er léð. Öll þessi dæmi
samræmast vafalaust vel mál-
kennd flestra en í talmáli gætir
þó tvenns konar breytinga. Ann-
ars vegar bregður nútíðarmynd-
inni ?ljáir fyrir (í stað ljær) og í
lýsingarhætti þátíðar sést hins
vegar myndin ?ljáð (í stað léð)
alloft. Slíka notkun má oft sjá í
orðasambandinu ljá ekki máls á
e-u, t.d.: ?hann ljáir [þ.e. ljær]
ekki máls á að draga sig í hlé og
?Verkalýðshreyfingin hefur ekki
ljáð [þ.e. léð] máls á því að at-
vinnuleysisbætur verði skertar.
Hér er á ferðinni svokölluð
áhrifsbreyting. Sagnir sem eru
svipaðar sögninni ljá að búningi
en ólíkar að beygingu (spá-spáði-
spáð; þrá-þráði-þráð) hafa áhrif á
beyginguna. Þessi breyting er
ekki viðurkennd enda sér hennar
hvergi stað í vönduðu ritmáli.
Notkun og beygingu sagnarinnar
ljá er rækilega lýst í orðabókum,
t.d. í Íslenskri orðabók, og í rit-
málsskrá Orðabókar Háskólans
er að finna fjölmörg dæmi sem
sýna notkun hennar með ótvíræð-
um hætti. Hér ber því allt að
sama brunni og þeir sem skrifa í
fjölmiðla og vilja vanda mál sitt
ættu að nota sögnina að ljá eins
og flestir kjósa að nota hana.
Sögnin að ljá er að því leyti
óregluleg að nútíðarmyndin ljæ
er ‘sterk’ í þeim skilningi að hún
er mynduð eins og nútíð af sum-
um sterkum sögnum (fá-fæ; flá-
flæ; slá-slæ). Það er því skilj-
anlegt að ‘veika’ nútíðarmyndin
?ljáir skuli stundum skjóta upp
kollinum. Stundum er reyndar
farin hin leiðin ef svo má að orði
komast, af sumum veikum sögn-
um er þá mynduð ‘sterk’ nútíð.
Dæmi af þessum toga eru t.d.
??ég skræ mig á námskeiðið og
??ég spæ í þig, þú spærð í mig.
Ég hef merkt þessi dæmi með
tveimur spurningarmerkjum
enda finnst mér breytingin ég
spái > ??ég spæ enn verri en ég
ljæ > ?ég ljái
og auk þess
held ég að hún
sé sjaldgæfari.
Í nokkrum til-
vikum þykist
ég reyndar
hafa orðið
þess var að
menn noti
slíkar orð-
myndir vísvit-
andi, sér og öðrum til ‘skemmt-
unar’, líkt og er búningi fastra
orðasambanda er breytt í sama
tilgangi.
Ég hef lengi haft efasemdir
um það er menn gera sér það að
leik að skrumskæla orðatiltæki
eða snúa út úr þeim og tel að
slíkt geti ruglað málkennd unga
fólksins því að Það læra börnin
sem fyrir þeim er haft. Sem
dæmi um þetta má nefna að fyrir
um 15 árum heyrði ég málhagan
kunningja minn taka svo til orða
að eitthvað væri út í Hróa hött.
Þetta lét alls ekki illa í eyrum í
fyrsta skipti en nú heyri ég oft
talað um að eitthvað sé út í Hróa
og þá finnst mér mesta gyllingin
farin af. Ég býst við að sumir
muni telja þetta bera vott um að
undirritaður sé gjörsneyddur öllu
skopskyni en það er með þetta
eins og margt annað: Of mikið
má að öllu gera.
Úr handraðanum
Í síðasta þætti var vikið að
málshættinum Orð skulu standa.
Hann minnir á ýmis orða-
sambönd er vísa til orðheldni og
getur verið gaman að velta fyrir
sér þeirri hugsun sem þar liggur
að baki. Í fornu máli er t.d.
kunnugt orðasambandið ganga
með orðum sínum en það merkir
‘ganga jafn langt og orð manns
ná’ > ‘standa við orð sín’. Þetta
orðasamband mun dáið drottni
sínum en í svipaðri merkingu er
nú notað orðasambandið standa
við orð sín ‘efna það sem lofað
hefur verið, halda loforð sitt’.
Elstu dæmi um það eru frá
miðri 18. öld: standa við orð sín/
hvert orð og standa við sama
‘halda fast við fyrri framburð’.
Það á sér samsvörun í dönsku
[stå ved sit (givne) ord]. Í ís-
lensku er þó að finna ýmsar
eldri hliðstæður (frá 17. öld),
t.d.: Út af öllu undanförnu stend
eg þar við, að ... og standa við
framburð sinn. Ekki ósvipað
orðafar er notað til að vísa til
þess er menn standa ekki við orð
sín en hugsunin að baki er tals-
vert önnur. Í þeirri merkingu er
kunnugt í fornu máli orða-
sambandið ganga á bak orðum/
(málum) en það breyttist á 19.
öld í nútímamyndina ganga á
bak orða sinna ‘svíkja það sem
um var samið; standa ekki við
e-ð’. Orðasambandið ganga á bak
e-u merkir hér ‘ganga eftir e-u,
á eftir e-u’, þ.e. ‘ekki jafn langt
og, standa ekki við orð sín’, sbr.:
ganga á bak e-m (‘á eftir e-m’)
og ganga á bak griðum (‘svíkja,
halda ekki’). Eins og áður gat
eru elstu dæmi um nútímamynd-
ina ganga á bak orða sinna frá
19. öld en sem sjá má felst
breytingin í því að á bak e-u > á
bak e-s, þ.e. skilningur manna á
því sem að baki liggur hefur
breyst en merkingin helst.
Í hnotskurn má segja að um
sé að ræða þrjú ferli. (1) ganga
með orðum sínum (‘jafn langt og’
> ‘halda orð sín’); (2) ganga á
bak orða sinna (‘á eftir’ >
‘svíkja’) og (3) standa við orð sín
(‘staðarlegt’ > ‘efna orð sín,
halda í heiðri’).
Þeir sem skrifa
í fjölmiðla og
vilja vanda mál
sitt ættu að
nota sögnina
að ljá eins og
flestir kjósa að
nota hana
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
21. þáttur
MIKIÐ liggur við, en meira
stendur til, enda er nú stand á
Goddastöðum.
Háyfirdómarar og hæstarétt-
arlögmenn fylkja liði til varnar að-
alritara, sem varð það á að gera
aldarafmæli heimastjórnar á Ís-
landi að skrípaleik.
Þeim er með öllu
ofboðið af því að
Ólafur Ragnar
Grímsson tók því
ekki þegjandi að
forsetaembættið
væri niðurlægt á
afmælinu að geð-
þótta aðalritara.
Og auðvitað læt-
ur stórtækasti rit-
þjófur, sem sögur
fara af, ekki á sér
standa þegar skap-
ari hans er í nauð-
um staddur, og
frumsemur grein,
sem birtist í Morg-
unblaðinu í dag,
þriðjudaginn 10.
febrúar. Hann tel-
ur það vel við hæfi að Ólafur
Ragnar sitji á Bessastöðum ,,þar
sem fógetar kóngsins sátu forðum
og geymdu frjálshuga Íslendinga í
dýflissum“.
Flestum blandast ekki hugur um
að forsetadæminu var sýnd ókurt-
eisi og tillitsleysi við undirbúning
og framkvæmd afmælishátíð-
arinnar – af ráðnum hug. Höfuðið
af skömminni var þó bitið þegar
fundur í ríkisráði var boðaður án
þess að gera forseta um það við-
vart. Skiptir í því sambandi engu
máli þótt fundurinn hafi ekki stað-
ið í nema 7 – sjö – mínútur.
(Guðni Ágústsson, sem gætti
skeiðklukkunnar, hefir
raunar látið hafa eftir sér
að fundurinn hafi staðið
sjö mínútur og sautján
sekúndur.)
Almenningur þekkir af
margfaldri reynslu að að-
alritari leggur þær stofn-
anir niður sem honum
mislíkar við. Nú er röðin
komin að forsetaembætt-
inu. Eins og
þjóðhagsstofustjóri á sín-
um tíma, hefir forsetinn
ekki talað einsog hans
hágöfgi vill heyra. Fyrr-
um bankastjóri getur líka
borið vitni um hvað það
getur kostað, enda lagði
ritþjófurinn þeim mann-
orðsstuldi líka lið.
Þau ákvæði stjórn-
arskrár, sem mestu varðar að
breyta, eru ekki þau, sem snúa að
forsetaembættinu. Forsætisráð-
herra lætur svo að hann sé
reiðubúinn að ræða breytingar á
stjórnarskránni en nefnir auðvitað
ekki það sem mestu skiptir fyrir
lýðræðið í landinu: Jöfnun kosn-
ingaréttar. Eins og sakir standa
hefir meira en helmingur atkvæð-
isbærra manna aðeins hálfan
kosningarétt á borð við afganginn
af þjóðinni.
Formaður Samfylkingarinnar
segir í Morgunblaðinu í dag að
það sé ,,gamalt baráttumál jafn-
aðarmanna“ að gera landið að
einu kjördæmi. Þegar núgildandi
ákvæði um kjördæmaskipan voru
sett í stjórnarskrána 1999, stóð
reyndar ekki þann veg á fyrir
jafnaðarmönnum. Þeir beittu sér
fyrir ólögunum af mikilli hörku,
undir forystu Guðmundar Árna
Stefánssonar. Það skyldi þó ekki
vera að Samfylkingin væri hér um
bil þríklofin í afstöðu sinni til
þessara mála eins og í velflestum
öðrum?
Undirritaður getur tekið undir
með Össuri Skarphéðinssyni í öll-
um atriðum, sem hann teflir fram
í Morgunblaðsgreininni, og Össuri
þykir nauðsyn til bera að fella í
stjórnarskrá, utan að ákveðin
verði í stjórnarskrá heimild til að
framselja íslenzkt vald til al-
þjóðastofnana. Á slíka firru verð-
ur aldrei fallizt.
Á hinn bóginn sýnist nú sérstök
ástæða til að ákveðið sé í stjórn-
arskrá, að Ísland fari aldrei með
ófriði á hendur öðrum þjóðum.
Goddastaðir
Sverrir Hermannsson skrifar
um aldarafmæli heimastjórnar
Sverrir Hermannsson
’Nú er röðin kom-in að forsetaemb-
ættinu.‘
Höfundur er fv. formaður
Frjálslynda flokksins.
ÉG BENTI á það í smágrein
fyrr í vikunni, að Páll Vilhjálms-
son blaðamaður hefði farið með
rangt mál, þegar hann hafði sagt,
að með lagasetningu um spari-
sjóði á dögunum hefði verið
„komið í veg fyrir að stofnfjár-
eigendur gætu höndlað með eigin
fé sparisjóðanna sem sitt eig-
ið …“. Þetta var pínlegt fyrir Pál
vegna þess, að í grein um þetta
hafði hann verið að saka aðra um
fréttafölsun af þessu máli, en
hallaði svo sjálfur réttu máli svo
harkalega að allt fór úr böndum.
Páll „svarar“ mér í gær. Svar-
ið snertir ekkert umræðuefnið. Í
svarinu segir hann:
1. Að ég sé launaður málsvari
Spron manna. Þetta er rangt. Ég
vinn ekkert fyrir þá. Fyrir einu
og hálfu ári vann ég fyrir svo-
nefnda fimmmenninga. Fyrir þau
störf hef ég fengið greitt fyrir
löngu.
2. Að ég sé ekki nógu hugaður
til að „hjóla í Davíð Oddsson“.
Þetta hefur höfundur talið snilli-
bragð hjá sér, því hann veit af
vinskap mínum við Davíð. Sann-
leikurinn í málinu er sá, að í
blaðagrein hafði ég „hjólað“, svo
notað sé orðalag Páls, í þá al-
þingismenn sem studdu málið,
þar á meðal nokkra sem mér er
heiður af að geta talið til vina
minna. Þar var enginn tekinn út
úr. Athugasemdin segir nokkra
sögu um lágkúru Páls blaða-
manns en enga um mig.
3. Að ég hafi oft selt mig til
þjónustu við vafasaman málstað
og sé siðblindur. Erfitt er fyrir
mig að átta mig á þessari ásök-
un, því maðurinn gerir enga nán-
ari grein fyrir henni. Það ætti að
vera eðlileg krafa til þeirra, sem
kjósa að viðhafa svona málflutn-
ing um aðra menn á opinberum
vettvangi, að þeir finni orðum
sínum stað. Mér sýnist að Páll
geri ekki kröfur til sjálfs sín.
Sannleikurinn er sá, að menn
sem geta ekki fjallað um þau
málefni sem ber á góma í þjóð-
félagsumræðum á annan hátt en
þessi maður, ættu að sleppa því
að taka þátt. Þeir vinna bara á
sjálfum sér.
Sparisjóðamálinu má lýsa með
einföldum hætti: Stofnfjáreigend-
um var boðið hærra verð en
nafnverð fyrir hluti sína. Sá sem
kaupa vildi var að bjóða í stofn-
féð með þeim aðildum að ákvörð-
unarvaldi um málefni sparisjóðs-
ins, sem því fylgdi lögum
samkvæmt, meðal annars í því
tilviki að honum yrði breytt í
hlutafélag. Aldrei stóð til að
skerða annað stofnfé sjóðsins.
Þvert á móti átti í leiðinni að
auka verulega við það. Alþingi
breytti forsendum samningsins
eftirá með þeim afleiðingum að
ekkert varð úr honum. Með því
var brotið gegn grundvallar-
reglum sem eiga að gilda í rétt-
arríkjum. Þetta vill Páll Vil-
hjálmsson greinilega ekki skilja.
Svo er að sjá sem hann eigi erfitt
með að sætta sig við að aðrir
menn en hann fái gott verð fyrir
eignir sínar á frjálsum markaði.
Yfir þessar hvatir eru til orð á ís-
lensku sem ekki er ástæða til að
nota hér um hvatir fréttamanns-
ins Páls. Hans pína verður varla
aukin frá því sem felst í því fyrir
hann að sitja uppi með sjálfan
sig.
Jón Steinar Gunnlaugsson
Pínlegt fyrir Pál
Höfundur er hæstarétt-
arlögmaður.
KUNNGJØRING
Forkynning av stevning og innkalling til hovedforhand-
ling i medhold av domstolloven § 181 Oslo tingretts
sak nr. 03-005396 TVI-OTIR/01.
Saksøker: Statens Lånekasse for utdanning
(Lånekassen), postboks 195 Økern, 0511 Oslo.
Prosessfullmektig: Kristine Bøhler Torsen
Saksøkt: Ninir El Mostafa, siste kjente adresse:
Vættaborgir 45, 112 Reykjavik.
Saksøkte er norsk statsborger. Statens Lånekasse for
utdanning har ved stevning av 22. mai 2003 reist nærv-
ærende søksmål med krav om dom for at Ninir El Mo-
stafa tilpliktes å betale til Lånekassen NOK 401 449, 55
med tillegg av renter og saksomkostninger. Hovedkrav-
et gjelder skyldig beløp (inkl. renter pr. 30.04.2003) etter
at saksøkte mottok støtte fra Lånekassen i årene 1990-
1994. Lånet har vært oppsagt til innfrielse i sin helhet fra
01.11.1998.
Da det ikke har lykkes å forkynne stevningen med på-
legg om tilsvar og innkalling til hovedforhandling for
saksøkte Ninir El Mostafa på siste kjente adresse, og
retten forgjeves har forsøkt å finne El Mostafas nåvær-
ende bo- og oppholdsadresse, blir stevningen samt inn-
kalling til hovedforhandlingen å forkynne i medhold av
domstolloven § 181.
Ninir El Mostafa oppfordres herved til å henvende seg til
Oslo tingrett, C.J. Hambros pl. 4, 0164 Oslo, for å få
stevning, pålegg om tilsvar og innkalling til hovedfor-
handling utlevert til seg.
Saksøkte innkalles til hovedforhandling ved Oslo tingrett
tirsdag 1. juni 2004 kl 0900.
Dersom saksøkte uteblir, kan dom (uteblivelsesdom) bli
avsagt på grunnlag av saksøkerens fremstilling av sak-
ens sammenheng.
Forkynnelse etter domstolloven § 181 anses for utført,
når fire uker er gått etter oppslag på rettsstedet, dvs. fra
13. februar 2004, med mindre Ninir El Mostafa som for-
kynnelsen gjelder, melder seg tidligere for retten og tar
imot skriftet.
Oslo tingrett, 12. februar 2004.