Pressan - 15.10.1992, Blaðsíða 22

22
FIMMTUDAGUR PRESSAN 15. OKTÓBER 1992
Menn spyrja sig eðlilega hvort aukning hafi orðið á misindisverkum íþjóðfé-
laginu og hvort ógœfumönnum hafifjölgaðfráþvísem áður var. Svarið er
neitandi. Þráttfyrir að eðli afbrota hafi breyst að nokkru og harkafœrst í leik-
inn hefurþeim ekkifjölgað hlutfallslega, gagnstœttþvísem margirálíta, og
jafnvel orðið fœkkun í tölu kærumála vegna ofbeldis.
Ofbeldis- og óhæfuverk dynja
yfir landsmenn að því er virðist
með reglulegu millibili. Yfirbragð
Reykjavíkur verður stöðugt meira
í anda stórborgar eftir því sem
fleiri alvarlegir og grófir glæpir eru
framdir og fólk er felmtri slegið.
Nýjustu dæmin eru viðskipti lög-
reglunnar við sölumenn fíkniefiia
og atburður sem átti sér stað um
síðustu helgi þegar ungur maður
nam telpu á brott af heimili sínu
um miðja nótt. önnur alvarleg
brot sem menn rekur minni til eru
vopnað rán við Landsbanka fs-
lands, rán og mannsmorð á bens-
ínstöðinni við Stóragerði, hrotta-
leg nauðgun hettukiædds manns
við Smiðjuveg, manndráp við
unglingaskemmtistaðinn Villta
trylita Villa auk fjölda ofbeldis-
mála sem framin hafa verið innan
veggja heimilisins svo og auðgun-
arbrot, sem virðast vera daglegt
brauð. Spilavíti, sem tekin hafa
verið til skoðunar nú að undan-
förnu, eru talin endanleg sönnun
þess að ómenning sé orðin viðvar-
andiíborginni.
Menn spyrja sig eðlilega hvort
aukning hafi orðið á misindis-
verkum í þjóðfélaginu og hvort
ógæfumönnum hafi (jölgað frá því
Einar Gylfi Jónsson, forstjóri
Unglingaheimilis ríkisins: „Um-
ræðan um afbrotaunglinga var
afar áberandi fyrir tíu til fimm-
tán árum, rénaði síðan en kom
upp aftur fyrir um fimm árum.
Ekki er að fullu Ijóst að hve
miklu leyti umræðan og athygl-
in ýta undir sveiflurnar og er
þarna líklega um einhverja
keðjuverkun að ræða."
sem áður var. Svarið er neitandi.
Þrátt fyrir að eðli afbrota hafi
breyst að nokkru og harka færst í
leikinn hefur þeim ekki fjölgað
hlutfallslega, gagnstætt því sem
margir álíta, og jafnvel orðið
fækkun í tölu kærumála vegna of-
beldis. Málin endurspegla þó ekki
endilega eiginlega tíðni þeirra og
fjöldamörg afbrot eru framin án
þess að þau komi nokkurn tíma
inn á borð yfirvaldsins og þaðan
af síður að þau komi ffam í opin-
berum skýrslugerðum eða talna-
dæmum.
SVEIFLUR í MISINDIS-
MÁLUM
UNGLINGA
Þegar ijölgun glæpamála ber á
góma verður mörgum hugsað tii
unglinga og talað er um hversu illa
sé komið fyrir þeim. Um vand-
ræðaunglinga var fyrst farið að
tala á stríðsárunum og þá voru
það ástandsstúlkurnar svokölluðu
sem féllu undir þá skilgreiningu.
Áherslubreyting hefur orðið á
umræðunni um þessa yngri þjóð-
félagsþegna og nú er einkum talað
um vímuefnaneyslu unglinga og
afbrot henni tengd. Það er þó ekki
sjálfgefið að þarna séu orsaka-
Erlendur Baldursson, deildar-
stjóri hjá Fangelsismálastofnun:
„Það hefur orðið álíka breyting
á eðli afbrota og á þjóðfélaginu
sjálfu. Menningu fylgir ómenn-
ing. Ég get hins vegar ekki séð
að breytingar hafi orðið í of-
beldis- og líkamsárásarmálum
og ef notað er það sem hand-
bært er virðast engin váleg tíð-
indi hafa orðið."
tengsl og margt annað sem getur
leitt ungling af réttri braut; upplag
hans, tilfinningaleg vanlíðan, erf-
iðar félagsaðstæður og sumir hafa
sjálfir orðið fyrir ofbeldi eða ann-
arri misbeitingu í æsku.
„Það eru sveiflur í því hvaða
vandamál eru mest áberandi
meðal unglinga," segir Einar Gylfi
Jónsson, forstjóri Unglingaheimil-
is ríkisins. „Umræðan um af-
brotaunglinga var afar áberandi
fyrir tíu til fimmtán árum, rénaði
síðan en kom upp aftur fyrir um
fimm árum. Ekki er að fullu ljóst
að hve miklu leyti umræðan og at-
hyglin ýta undir sveiflurnar, en
þarna er líklega um einhverja
keðjuverkun að ræða. Umfjöllun
um ofbeldi eykur verulega líkur á
kærum og þess vegna er erfitt að
meta hvort ofbeldi hefur raun-
verulega aukist, sem ég tel ekki
vera, og veldur því að sveiflurnar
verða tilviljunarkenndar. Ung-
lingar stunda mest hnupl, auðg-
unarbrot, skemmdarverk og
standa að baki minniháttar lík-
amsárásum. Mín tilfinning segir
hins vegar að virkasti afbrotahóp-
urinn sé á aldrinum milli tvítugs
ogþrítugs."
Alltaf er þó til staðar hin klass-
Matthías Halldórsson aðstoðar-
landlæknir: Telur að um fjörutíu
geðveilir einstaklingar gangi
um í reiðileysi. „Okkur vantar
úrræði fyrir þetta fólk fremur en
að því hafi fjölgað frá því sem
áður var."
íska spuming hvort einstaklingur-
inn sé fórnarlamb aðstæðna eða
hvort hann sé sjálfstæður gerandi.
„Gallinn við þessa umræðu er að
fólk aðhyllist annað hvort sjónar-
miðið. Það geta verið bæði per-
sónuiegir ágallar og aðstæður sem
spila saman að því að þróun verð-
ur neikvæð í lífinu. Það má segja
að við séum öll upp að vissu
marki fórnarlömb aðstæðna, en
það er ekki þar með sagt að við
eigum að klappa á öxlina á næsta
manni og segja: „Ósköp áttir þú
erfiða æsku.“ Við verðum að
hjálpa þessum aðilum án þess þó
að firra þá ábyrgð á eigin gerð-
um.“ Hérlendis eru unglingar
undir fimmtán ára aldri taldir
ósakhæfir og fara ber með mál
þeirra sem bamaverndarmál. Má
því ekki dæma þá til fangelsisvist-
ar.
ÁLIKA BREYTING Á EÐLI
AFBROTAOGÁ
ÞJÓÐFÉLAGINU SJÁLFU
Meginbreytingin gagnvart hin-
um almenna borgara felst ef til vill
í því að eðli afbrota hefur breyst
án þess þó að hlutfallslegur ijöldi
þeirra hafi aukist. Áður iyrr héldu
landsfrægir slagsmálahundar til á
Guðmundur Guðjónsson yfir-
lögregluþjónn: „Niðurstöður at-
hugana gefa ekki endilega til-
efni til bjartsýni í framtíðinni og
margt fleira þarf að koma til en
löggæsluleg úrræði, þrátt fyrir
að árangur hafi náðst í barátt-
unni gegn ofbeldisverkum."
sveitaböllum og þeir eyddu tölu-
verðum tíma í að bíða eftir því að
menn fengjust til að beijast við þá.
Þetta vom talin heiðarieg slagsmál
og ekkert sem bannaði mönnum
að ráðast á fólk. Annað viðhorf
ríkir núna og ofbeldi er stundað
án sýnilegrar ástæðu.
„Það hefur orðið álílca breyting
á eðli afbrota og á þjóðfélaginu
sjálfu. Krítarkortum fylgir til að
mynda krítarkortafölsun. Menn-
ingu fylgir ómenning,“ segir Er-
lendur Baldursson, deildarstjóri
hjá Fangelsismálastofhun. „Ég get
hins vegar ekki séð að breytingar
hafi orðið í ofbeldis- og líkams-
árásarmáium og ef notað er það
sem handbært er virðast engin vá-
leg tíðindi hafa orðið. Eftir því
sem Reykjavík verður líkari stór-
borg verður hún ópersónulegri og
fólk fer að týnast. Nágrannarnir
hætta að líta hver til með öðrum,
sem hefur í för með sér fleiri inn-
brot, og þeir sem brjóta af sér gera
það gegn einhverjum sem þeir
þekkja ekki. Þetta er þó tiltölulega
ömgg stórborg og ennþá er meiri
hætta á að verða fyrir bíl á Hverf-
isgötunni en að verða fyrir óðum
manni.“
Mikið er um dulin brot eða
óskráð, sem ekki eru kærð, allt ffá
búðahnupli til grófra kynferðis-
brota eða líkamsmeiðinga. Brot
þau sem koma til lögreglu hafa
ekki aukist sem nokkm nemur og
hefur tala þeirra jafnan verið
sveiflukennd og enda þótt fleiri
brot séu kærð til lögreglu er ekki
þar með sagt að fleiri brot séu
framin. Umræðuþáttur í sjón-
varpi eða grein í blaði getur þýtt
að fólk finnur sig knúið til kæru-
mála. Sá mælikvarði sem við höf-
um sýnir því aðeins sveiflur, enga
þróun.
HÁTT HLUTFAI.L
GEÐSJÚKRA í ALVAR-
LEGUM OFBELDISVERKUM
Þrátt fyrir að fjöldi kærumála
vegna ofbeldisverka, til að mynda
í miðbænum, hafi hlutfallslega
minnkað það sem af er árinu hef-
ur harka í átökum manna í milli
verið meiri en áður þekktist og
árásir alvarlegri. Guðmundur
Guðjónsson, yfirlögregluþjónn í
Reykjavík, segir sveiflur vera til
staðar og hefur gert nokkrar at-
huganir á tíðni líkamsmeiðinga á
árunum 1989 til 1991.
Einkum em það þrjú atriði sem
vega þungt í ábendingum Guð-
mundar. Ifyrsta lagi bendir hann
á tengsl fíkniefna- og áfengis-
neyslu og segir aukna neyslu þess
leiða af sér fleiri alvarleg ofbeldis-
verk en megi greina í þróun þessa
málaflokks síðustu ár. f öðm lagi
bendir hann á áhrif ofbeldis-
mynda sem geti orðið kveikjan að
.árásum eða öðram óhæfuverkum.
f þriðja lagi bendir hann á að hlut-
ur þeirra, sem eiga við geðræn
vandamál að stríða, í alvarlegri of-
beldisverkum sé stór. Nefhir hann
að á síðasta ári hafi komið upp
fjögur alvarleg líkamsmeiðinga-
mál; stúlka hafi verið myrt á vist-
heimili fyrir fatlaða, kona hafi
myrt eiginmann sinn á heimili
þeirra, maður hafi látist í húsa-
garði við Bankastræti eftir árás
tveggja ungmenna og ungur mað-
ur hafi sært föður sinn alvarlega af
hnífsstungum. Athygli vekur að í
þremur þessara tilvika vom árás-
araðilar dæmdir ósakhæfir.
„Þessar tölur segja lítið annað
en að okkur vantar úrræði fyrir
þetta fólk en ekki að því hafi fjölg-
að frá því sem hefur verið,“ segir
Matthías Halldórsson aðstoðar-
landlæknir. Hann telur að nú
gangi um í reiðileysi um fjörutíu
geðveilir einstaklingar, sem engin
úrræði hafa fundist fyrir enn, og
segir geðdeildir ekki virðast anna
því að taka á móti þeim. Vænleg-
ustu leiðina til að leysa vandann
telur hann að komið verði á fót
einhvers konar meðferðarheimili
með strangri gæslu, en ósakhæfa
er óheimilt að dæma til fangelsis-
vistar. Mái þessara einstaklinga
hafa oftar en ekki lent á milli í
kerfinu þar sem geðlæknar hafa
litið svo á að slík mál væru dóms-
kerfisins að leysa, en landlæknis-
embættið hefur litið svo á að þeir
ósakhæfu væru sjúkir og eðlilegt
að flokka þá undir málaflokk geð-
heilbrigðis. Verulega hefur orðið
ágengt því sá hópur sjúklinga
hefur fengið viðeigandi stofnun að
Sogni.
Guðmundur Guðjónsson yfir-
lögregluþjónn telur niðurstöður
sínar ekki endilega gefa tilefni til
bjartsýni í framtíðinni og margt
fleira þurfi að koma til en lög-
gæsluleg úrræði, þrátt fýrir að ár-
angur hafi náðst í baráttunni gegn
ofbeldisverkum.________________
Telma L Tómasson