Morgunblaðið - 11.06.2004, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 FÖSTUDAGUR 11. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í
dag fer fram í Wash-
ington í Bandaríkjunum
jarðarför Ronalds Reag-
ans, fyrrum forseta
landsins. Reagan lést í
hárri elli, en hann hafði árum
saman glímt við Alzheimer-veiki.
Og nú er eins og ákveðið minn-
isleysi hafi gripið helstu fjöl-
miðla heims. Undanfarna daga
hefur Reagans verið minnst sem
eins mesta forseta Bandaríkj-
anna á 20. öld. Hann er sagður
hafa náð einstaklega vel til al-
mennings vestra og dregin upp
mynd af gömlum góðum frænda
með glettið bros. Honum hefur
jafnframt verið lýst sem frið-
elskandi manni sem hafi átt
stóran þátt í að ljúka kalda
stríðinu. Umfjöllun meg-
instraums-
fjölmiðla um
Reagan í vik-
unni hefur
satt að segja
borið nokk-
urn Prövdu-
keim og hefur þögn ríkt um
margt af því er einkenndi
stjórnartíð forsetans.
Þegar Reagan hitti Gorbatsj-
ov í Höfða í október 1986 var ég
13 ára. Eins og aðrir sem komn-
ir voru til einhvers vits á þess-
um tíma man ég eftir þeim
kumpánum, íklæddum þykkum
frökkum í haustnæðingnum við
fundarstaðinn.
Sýnt var í sjónvarpinu þegar
Reagan messaði yfir bandarísku
hermönnunum í Keflavík og
hlaut fögnuð og dynjandi lófa-
klapp að launum. Stuttu eftir
þetta mælti hann fleyg orð í
Berlín: „Herra Gorbatsjov, rífðu
niður þennan múr.“ Nokkrum
árum síðar voru Sovétríkin öll.
Líkja má söguskýringum við
konfektmola í skál þar sem hver
getur valið að eigin smekk. Lok
kalda stríðsins eru gott dæmi
um þetta. Menn hafa bent á
Gorbatsjov, páfann og jafnvel
hinn vestræna súpermarkað sem
ástæðu þess að kalda stríðinu
lauk loks. Sú skýring að Reagan
hafi átt stóran þátt að ljúka
stríðinu nýtur hylli margra. Þeir
sem telja hana líklega benda á
að með vopnakapphlaupi því
sem hann efndi til í upphafi ní-
unda áratugarins, hafi hann látið
Sovétmenn finna til tevatnsins
og neytt þá að samningaborðinu.
Með þessu hafi Reagan í raun
„unnið“ kalda stríðið.
En hver skyldi hafa verið
staðan í Sovétríkjunum við upp-
haf valdaferils Reagans? Stað-
reyndin er sú að Sovétríkin voru
risi á brauðfótumá áttunda ára-
tugnum og höfðu lengi verið í
kröggum. Fyrir stuttu heyrði ég
fræðimann halda því fram að há-
skólafólk sem rannsakaði Sov-
étríkin á þessum tíma hefði ver-
ið tregt til að viðurkenna þá
staðreynd að hið sovéska mið-
stýringarkerfi var veikburða og
meingallað og hlaut að líða undir
lok. Sigrar á Ólympíuleikum
dugðu skammt.
Leiða má rök að því að hið
gríðarlega fjármagn sem Reag-
an varði í hernaðaruppbyggingu,
hafi verið til einskis. Afleiðingar
fjárútlátanna voru ýmsar.
Vopnavæðing Bandaríkjanna
styrkti harðlínumenn í Sov-
étríkjunum og gæti í raun hafa
orðið til þess að draga endalok
kalda stríðsins á langinn, fremur
en að flýta fyrir þeim.
Þá hefði fénu sem Reagan
eyddi í hernað sennilega betur
verið varið í að bæta kjör fá-
tækra í Bandaríkjunum. Efna-
hagsstefna forsetans kom sér
hins vegar best fyrir þá sem
þegar stóðu vel að vígi. Skatta-
lækkanir í stjórnartíð hans
runnu mestmegnis til þeirra
1–2% Bandaríkjamanna sem rík-
astir voru. Undir lok níunda ára-
tugarins hafði hlutfall fátækra í
Bandaríkjunum aukist mjög frá
því að Reagan komst til valda. Í
skjallinu um Reagan undanfarna
daga hefur borið mikið á stað-
hæfingum um að hann hafi átt
einkar gott með að ná til al-
mennings. Með hraustlegu, góð-
látlegu útliti hafi hann heillað
bandarískan almúga. Þetta kann
að vera rétt en ekki endilega
gott. Þannig sýndu skoð-
anakannanir fyrir forsetakosn-
ingarnar 1984 að meirihluti þess
fólks sem hugðist kjósa Reagan
var andsnúið stefnumálum hans.
Persónutöfrar Reagans virðast
hafa heillað bandarísku þjóðina
svo mjög að fólk gleymdi að
huga að því sem raunverulega
skipti máli.
Annað vekur athygli við sam-
skiptaleiðtogann mikla, eins og
Reagan hefur oft verið nefndur.
Hann virtist eiga í erfiðleikum
með að tjá sig um mál sem sner-
ist um líf og dauða tugþúsunda
Bandaríkjamanna. Er hér átt við
alnæmisfaraldurinn, sem fór
eins og eldur í sinu um Banda-
ríkin í valdatíð Reagans. Til-
kynnt var um fyrstu tilfelli al-
næmis árið 1981 en Reagan
fékkst ekki til þess að ræða
sjúkdóminn fyrr en sex árum
síðar. Þá voru um 60.000 manns
í Bandaríkjunum smituð af al-
næmi og um 30.000 fallin í val-
inn af völdum þess. Reagan-
stjórnin var treg til þess að veita
fé í verkefni sem miðuðu að því
að vinna bug á alnæmi. Meðal
ástæðna sem nefndar hafa verið
fyrir þessu, er andúð hinnar
„kristilegu“ hægri stjórnar
Reagans á samkynhneigðum,
sem voru á þessum tíma fjöl-
mennir í hópi smitaðra.
Hér gefst ekki tækifæri til
þess að ræða ýmislegt annað
sem Reagan sýslaði á valdastóli.
Ekki verður í þessum pistli rætt
um Contra-hneykslið, stuðning
Reagans við þjóðarmorð í
Guatemala, hernaðaraðstoð sem
miðaði að því að berja niður
uppreisn almennings í fleiri Mið-
Ameríkuríkjum og stuðning
hans við aðskilnaðarstefnuna í
Suður-Afríku. Að ógleymdri arf-
leifð Reagans, sem er auðvitað
Bush-stjórnin, sem nú situr að
völdum í Washington.
Flestir hljóta lofsamleg eft-
irmæli fremur en last. Menn
hafa tilhneigingu til að fegra
hlutina eftir á og misgjörðir
gleymast gjarnan með tímanum.
Þegar rætt er um fyrrum for-
seta valdamesta ríkis heims og
feril hans, er hins vegar sérlega
mikilvægt að staðreyndir komi
fram.
Reagan og
sagan
Líkja má söguskýringum við konfekt-
mola í skál þar sem hver getur valið
að eigin smekk. Lok kalda stríðsins eru
gott dæmi um þetta.
VIÐHORF
Eftir Elvu Björk
Sverrisdóttur
elva@mbl.is
ÁKVÖRÐUN forseta Íslands
um að synja lögum staðfestingar
er ekki byggð á traustum for-
sendum. Í raun er ekki hægt að
greina ákvörðinina öðruvísi en
sem geðþóttákvörðun.
Hvorki fordæmi né
reglur eru til um hve-
nær beita megi því
valdi sem forsetinn
hefur nú beitt. Þær
forsendur sem forset-
inn lagði til grund-
vallar voru annars
vegar að fjölmiðlar
væru í raun grund-
vallarforsenda lýð-
ræðis og hins vegar
að gjá hefði myndast
milli þings og þjóðar.
Heimdallur hafnar
því að forseti Íslands
hafi verið að tryggja lýðræði í
landinu með ákvörðun sinni. Fjöl-
miðlalögin brjóta gegn lýðræði í
þeim skilningi að þau takmarka
ráð fólksins með ríkisafskiptum.
Fólkinu eru settar hömlur. Það
gerir hins vegar rekstur ríkisins á
RÚV einnig. Miðað við málflutn-
ing forsetans og stjórnarandstöð-
unnar um lýðræðishugmyndir
þeirra og gildi fjölmiðla verður að
teljast líklegt að forsetinn myndi
hafna staðfestingu á lögum um
einkavæðingu RÚV. Sé vilji for-
setans að tryggja áhrif og völd
fólksins í landinu ætti hann að
taka efnislega afstöðu gegn frum-
varpinu á þeirri forsendu að það
skerði tækifæri og ráð fólksins í
landinu. Það gerði forsetinn ekki.
Seinni forsenda forsetans gekk
út á að lögin hafi verið umdeild.
Mögulega má einnig túlka af orð-
um Ólafs að lögin snerti við-
kvæman flöt. Alþingi hefur í 60
ára sögu lýðveldisins samþykkt
fjölmörg umdeild lög sem forsetar
Íslands hafa staðfest, þar með tal-
inn núverandi forseti. Forseti Ís-
lands virðist hins vegar ákveða
það nú að séu lög frá
Alþingi umdeild þá sé
honum í sjálfsvald
sett hvort hann stað-
festi lögin eða ekki.
Það að lög séu um-
deild dugar ekki sem
forsenda ein og sér.
Forsetinn tók enga
efnislega afstöðu til
laganna sjálfra.
Mögulega til þess að
koma í veg fyrir að
lenda í dægurþrasinu
sjálfur og fela þá
staðreynd að um geð-
þóttaákvörðun er að
ræða. Slík afstaða var hins vegar
nauðsynleg til þess að skýra nánar
það fordæmi sem hann setur með
ákvörðun sinni, sem og til þess að
kjósendur geti metið grundvöll
ákvörðunar hans.
Þar sem forseti hefur ekki hald-
bær rök fyrir ákvörðun sinni
hljóta menn að leita annarra skýr-
inga í þeim aðstæðum sem nú eru
uppi. Líklegt er að ákvörðun for-
setans litist af stöðu ríkisstjórn-
arinnar og afstöðu hans gagnvart
henni. Tengsl forseta við aðila í
stjórnarandstöðunni eru vel þekkt
sem og við aðra andstæðinga rík-
isstjórna Davíðs Oddssonar.
Benda má á í því sambandi að rök
forsetans varðandi svokallaða gjá
milli þings og þjóðar komu fram
með nákvæmlega sama orðalagi í
andsvari Össurar Skarphéð-
inssonar við ræðu Björns Bjarna-
sonar í umræðum um frumvarpið
sjálft. Ennfremur verða hags-
munatengsl Ólafs Ragnars í þessu
máli að teljast afar óheppileg.
Um það leyti sem Ólafur ákvað
að bjóða sig aftur fram sat hann á
hinum hefðbundna, hlutlausa frið-
arstóli sem forsetar þessa lands
hafa setið á. Eins og venja er orð-
in varðandi framboð til forseta eru
framboð gegn sitjandi forseta
hvorki algeng né raunhæf. Forseti
Íslands hefur nú ákveðið að skella
sér aftur í pólitík rétt fyrir for-
setakosningar. Með þessu hefur
Ólafur mögulega breytt eðli for-
setaembættisins í framkvæmd til
frambúðar. Slík breyting kallar á
umræðu og jafnvel breytingar.
Óheppilegt er að breytingar verði
á grunneiningum íslensks stjórn-
kerfis fyrir tilstilli geðþótta-
ákvörðunar. Verður það að teljast
miður að engum sem mislíkar
ákvörðun forsetans að gera emb-
ættið pólitískt hafi tækifæri til að
bjóða sig fram til embættisins.
E.t.v. er réttast að boða að nýju
til forsetakosninga, vegna breytts
hlutverks og eðli forsetaembætt-
isins, miðað við atburði síðustu
daga.
Vertu velkominn aftur í pólitík,
herra forseti!
Velkominn aftur
í pólitík, herra forseti!
Atli Rafn Björnsson skrifar
um synjun forseta Íslands ’Forseti Íslands hefurnú ákveðið að skella sér
aftur í pólitík rétt fyrir
forsetakosningar.‘
Atli Rafn
Björnsson
Höfundur er formaður Heimdallar.
ÞAU stórtíðindi hafa gerst að for-
seti Íslands hefur hafnað undirskrift
undir hin svokölluðu fjölmiðlalög og
lagt þau í hendur þjóðarinnar eftir
vægast sagt siðlausar og efnislitlar
umræður stjórnarand-
stöðu á Alþingi í
manna minnum.
Hér er um lög að
ræða sem varða al-
mannaheill á þann veg
að eignarhald á fjöl-
miðlum skuli ekki vera
óheft og færast á hend-
ur fárra manna, jafnvel
eins manns líkt og hjá
fjölmiðlakónginum
Berlusconi á Ítalíu.
Segja má að brostið
hafi á svokallað „sið-
rof“ hjá stjórnarand-
stöðunni í þessu mik-
ilvæga máli. Fyrst og fremst vegna
þess að foringjar hennar leiddu
þessa umræðu með efnislitlum um-
ræðum og ókvæðisorðum um stjórn-
armeirihlutann..
Eftir fylgdi svo höfuðlaus her
þingmanna stjórnarandstöðunnar á
Alþingi í löngum umræðum, að
stærstum hluta á skjön við fjölmiðla-
málið, að því er virtist til að drepa
málinu á dreif og koma stjórninni
frá; með tilheyrandi fjölmiðlafári.
Ekki er ljóst hverra erinda stjórn-
arandstaðan var að
ganga í umræðunni um
fjölmiðlalögin. Var það
vegna málfrelsis til al-
mannaheilla? Er það
svo að stjórnarand-
staðan telji fjölmiðlana
betur komna á fárra
manna höndum eða
jafnvel eins manns?
Stjórnarandstöðunni
ber siðferðileg skylda
til að koma með skýr
svör í sem stystu máli,
fyrir komandi þjóð-
aratkvæðagreiðslu,
hver efnisleg afstaða
hennar er til umræddra fjölmiðla-
laga.
Í kjölfarið fylgdi svo yfirlýsing
forseta Íslands að hafna undirskrift
fjölmiðlalaganna. Fram þarf að
koma frekari skýring frá forseta Ís-
lands, þegar hann gengur á móti
meirihluta alþingis við ofangreindar
aðstæður. Að öðrum kosti kynni að
skorta þann samhljóm, sem nauð-
synlegur er milli forsetans og þjóð-
arinnar á komandi kjörtímabili hans.
Var forseti Íslands að styðja
stjórnarandstöðuna eða þótti honum
stjórnmálaumræðan og fjölmiðlafár-
ið komið svo úr böndum að hann
teldi þess vegna þjóðaratkvæði
nauðsynlegt?
Aðferð forsetans að blása til
blaðamannafundar til að tilkynna
höfnum undirskriftar sinnar á fjöl-
miðlalögunum er með öllu óskilj-
anleg. Enginn ríkisráðsfundur, ekki
rætt við málsmetandi menn um mál-
ið svo vitað sé, forsætisráðherra
réttkjörinnar ríkisstjórnar látinn
vita í tuttugu sekúndna símaviðtali
og þar með er málið afgreitt.
Undirrituð kaus ekki Ólaf Ragnar
Grímsson til forseta vegna þess að
henni þótti hann of umdeildur
stjórnmálamaður. Hins vega hefur
henni þar til nú fundist forsetinn
hafa leitast við að koma fram sem
friðarhöfðingi og leiðtogi allrar þjóð-
arinnar og þess vegna ætlað sér að
kjósa hann í komandi forsetakosn-
ingum.
Nú hefur skipast veður í lofti. Erf-
itt er að hugsa sér forseta Íslands
með stríðshanska á höndum gegn
réttkjörnum meirihluta alþingis og
ríkisstjórn. Þeir sem kjósa lýðræði
með efnislegri og siðlegri umræðu
hljóta að skila auðu í komandi for-
setakosningum.
Varð „siðrof“ í stjórnmálaum-
ræðunni – um fjölmiðlalögin?
Sigríður Laufey Einarsdóttir
skrifar um fjölmiðlalögin ’Þeir sem kjósa lýðræðimeð efnislegri og sið-
legri umræðu hljóta að
skila auðu í komandi
forsetakosningum. ‘
Sigríður Laufey
Einarsdóttir
Höfundur er BA-guðfræðingur.
www.thjodmenning.is
Klapparstíg 44,
sími 562 3614
Fuglahús
Handunnin frá Bretlandi
Margar tegundir
Verð frá kr. 3.995