Morgunblaðið - 17.10.2004, Blaðsíða 20

20 SUNDAY 17. OCTOBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þegar hér er gripið niður í sögu
hafa nasistar hafið brottflutninga
úr gyðingahverfinu og fjölskylda
Szpilmans bíður ásamt fleiri gyð-
ingum örlaga sinna á Umschlag-
platz.
Flutningamiðstöðin varstaðsett við jaðar gyð-ingahverfisins. Að hennilá net skítugra gatna ogöngstræta. Þar höfðu
verið, þrátt fyrir skuggalegt útlit,
miklir fjársjóðir fyrir stríð. Þang-
að komu vörur alls staðar að úr
heiminum eftir hliðarbrautarspor-
unum. Þarna stunduðu gyðinga-
kaupmenn sitt prang og síðar af-
greiddu þeir vörur frá vöruhúsum
sínum í Nalewkigötu og Simon-
undirgöngunum í búðir í Varsjá.
Stöðin var afarstór og sporöskju-
laga. Að hluta var hún umkringd
húsum en annars staðar grind-
verki. Að henni lágu nokkrar hlið-
argötur sem tengdu hana á þægi-
legan hátt við borgina. Svæðinu
hafði verið lokað þar sem göturnar
lágu að því og þar komust átta
þúsund manns fyrir.
Þegar við komum þangað var
þar enn þá fámennt. Fólk hljóp
fram og aftur og leitaði árangurs-
laust að vatni. Þennan síðsumar-
dag var veðrið afar gott og hlýtt.
Himinninn var blágrár eins og
hægt væri að hugsa sér að hann
hefði breyst í ösku frá rjúkandi
jörðinni og veggjum húsanna.
Brennandi sólin kreisti síðustu
svitadropana úr örþreyttum líköm-
unum.
Þar sem ein gatan lá að stöðinni
var ekki lifandi mann að sjá. Allir
héldu sig eins langt frá og þeir
gátu, stönsuðu ekki en litu þó
þangað með hryllingi. Þar lágu lík
þeirra sem höfðu verið myrtir deg-
inum áður fyrir ýmis brot, jafnvel
fyrir að reyna að flýja. Innan um
lík karlmanna lágu einnig lík ungr-
ar konu og tveggja stúlkna með
mölbrotin höfuð. Á veggnum sem
líkin lágu við sáust greinilega blóð-
flekkir og heilaslettur. Telpurnar
höfðu verið drepnar með vinsælli
aðferð Þjóðverjanna: Gripið var
um fætur þeirra og höfði þeirra
slegið við vegginn. Stórar, svartar
flugur skriðu yfir líkin og svöml-
uðu í blóðpollunum. Greinilega
mátti sjá hvar rotnandi líkin
bólgnuðu upp í hitanum.
Við höfðum komið okkur sem
þægilegast fyrir meðan við biðum
eftir lest. Móðir okkar sat á pinkl-
unum með eigum okkar. Regína
kraup á jörðinni við hlið hennar,
ég stóð en faðir okkar gekk óró-
legur fram og aftur með hendur
fyrir aftan bak, fjögur skref í eina
áttina og fjögur skref til baka. Það
var ekki fyrr en nú, í blindandi sól-
skininu, þegar engin ástæða var
lengur til að úthugsa ráð okkur til
bjargar, að mér gafst tími til að
virða móður mína nákvæmlega
fyrir mér. Þrátt fyrir að hún virt-
ist í góðu jafnvægi leit hún hræði-
lega út. Gránandi hár hennar, sem
hún hafði ekkert reynt að fela en
hafði alltaf verið svo fallegt og vel
hirt, féll nú í litlausum lufsum yfir
örþreytt, hrukkótt andlitið. Það
var eins og slökkt á dökkum,
tindrandi augum hennar og frá
hægra gagnauganu niður að
munnviki kipptist andlit hennar
ósjálfrátt við. Þessu hafði ég aldrei
tekið eftir áður. Það sýndi hve
miklar áhyggjur hún hafði af okk-
ur. Regína grét með andlitið hulið
í höndum sér, svo tárin runnu
gegnum greipar henni.
Að hliði flutningamiðstöðvarinn-
ar óku vagnar öðru hverju og fólk
sem átti að flytja burt var rekið
upp í þá. Aðkomufólkið leyndi ekki
örvæntingu sinni: Karlmennirnir
töluðu æstum rómi en konurnar,
sem búið var að skilja frá börn-
unum, grétu með sárum ekka og
tárum. En sinnuleysið og drunginn
sem ríkti á stöðinni náði brátt tök-
um á þeim. Fólkið þagnaði og bara
á einstöku stað braust út ofsa-
hræðsla í stutta stund þegar ein-
hverjum aðvífandi stormsveitar-
manni datt í hug að skjóta á
einhvern sem var ekki nógu fljótur
til að víkja fyrir honum eða sýndi
ekki nógu mikla auðmýkt.
Eins og lömb til slátrunar
Sífellt fjölgar fólkinu á flutn-
ingamiðstöðinni og örvæntingin
eykst.
Því fleiri sem streymdu að því
meiri urðu þrengslin og maður
þurfti að sneiða fram hjá hópum
standandi eða liggjandi fólks. Allir
töluðu um það sama: Hvert yrði
farið með okkur og hvort við yrð-
um í raun sett í vinnubúðir eins og
gyðingalögreglan reyndi að sann-
færa okkur um.
Hópur gamals fólks, konur og
karlar, sem áreiðanlega hafði verið
fluttur burt af elliheimili, lá á jörð-
inni þarna á flutningamiðstöðinni.
Fólkið var grindhorað, örmagna af
hungrinu og hitanum og greinilega
komið að fótum fram. Sumt lá með
augun lygnd aftur og ekki var
hægt að sjá hvort það var látið eða
að dauða komið. Hvað átti að gera
við þetta gamla fólk ef senda átti
okkur í vinnubúðir?
Konur með börn í fanginu reik-
uðu milli hópa og grátbáðu um
dropa af vatni. En Þjóðverjarnir
höfðu skrúfað fyrir vatnið af
ásettu ráði þarna á stöðinni. Börn-
in voru með stjörf, hálflokuð augu
og höfuðið tinaði á grönnum hálsi
þeirra. Munnurinn gapti líkt og á
fiski á þurru landi.
Þegar ég sneri aftur til fjöl-
skyldu minnar var hún ekki ein.
Góð vinkona móður minnar hafði
sest hjá henni og hjá föður mínum
stóð eiginmaður hennar, sem áður
hafði átt stóra búð. Hjá þeim stóð
enn einn sameiginlegur kunningi,
tannlæknir sem hafði haft stofu
sína nálægt húsinu okkar á Sliska-
götu. Kaupmaðurinn var sæmilega
hress en tannlæknirinn var aftur á
móti mjög svartsýnn. Hann var
taugaóstyrkur og bitur.
– Þetta er skammarlegt. Þetta
niðurlægir okkur öll, öskraði hann
næstum því. – Við látum leiða okk-
ur til aftöku eins og lömb til slátr-
unar. Ef við réðumst á Þjóðverj-
ana, hálf milljón okkar, gætum við
brotist út úr gyðingahverfinu og
dáið með sæmd en ekki orðið eins
og smánarblettur í heimssögunni!
Faðir minn hlustaði á þetta. Það
var eins og hann skammaðist sín
að nokkru leyti en samt brosti
hann góðlátlega, yppti öxlum og
sagði:
– Hvernig getið þér verið þess
fullviss að þeir ætli að senda okkur
í dauðann?
Tannlæknirinn neri saman
höndum:
– Auðvitað veit ég það ekki með
vissu. Hvernig ætti ég að vita það?
Eins og þeir hefðu sagt mér það?
En ég get sagt með níutíu pró-
sentna vissu að þeir ætla að út-
rýma okkur öllum.
Faðir minn brosti aftur eins og
hann vissi betur.
– Sjáið þér bara, sagði hann og
benti á mannþröngina á Um-
schlagplatz. – Við erum engar
hetjur. Við erum bara venjulegt
fólk og þess vegna viljum við held-
ur taka þessa tíu prósentna
áhættu að við höldum lífi.
Síðasta kvöldmáltíðin
Szpilman gerir tilraun til að fá
bróður sína og systur send aftur
inn í gyðingahverfið en án árang-
urs og æsingurinn á brautarpall-
inum fer stigvaxandi. Jafnvel þessi
síðasta tilraun til að bjarga þó
ekki væri nema hluta fjölskyld-
unnar var til einskis eins og allar
fyrri tilraunir mínar. Ég settist al-
veg niðurbrotinn hjá móður minni.
Þótt klukkan væri orðin fimm
eftir hádegi var enn þá sami hit-
inn, og mannþröngin varð þéttari
með hverjum tímanum sem leið.
Fólk týndist í þrengslunum og
kallaði árangurslaust upp nöfn
hvert annars. Frá næstu götum
heyrðist hávaðinn frá skothríð og
óp frá dæmigerðum mannaveiðum.
Æsingurinn óx þegar von var á
járnbrautarlestinni.
Fjölskyldan deilir með sér síð-
ustu kvöldmáltíðinni á meðan beð-
ið er eftir lestinni.
Allt í einu ruddist strákur gegn-
um mannþröngina í áttina að okk-
ur með sælgætisöskju hangandi í
borða um hálsinn. Hann var að
selja sælgæti á fáránlega háu
verði. Guð einn vissi hvað hann
ætlaði sér að gera við peningana.
Við skröpuðum saman öllum smá-
peningum sem við fundum og
keyptum fyrir þá eina karamellu.
Faðir okkar skipti henni í sex
jafna hluta með vasahnífnum sín-
um. Þetta var síðasta sameiginlega
máltíð okkar.
Um sexleytið ríkti spenna og
órói á stöðinni. Nokkrir bílar komu
Bókarkafli Wladyslaw Szpilman lifði af ofsóknir nasista í gyðingahverfinu í Varsjá í seinni heimsstyrjöldinni en missti alla fjölskyldu sína í helförinni.
Szpilman, sem var mikilsmetinn einleikari og tónskáld í Póllandi, skráði sögu sína strax að stríði loknu. Þar féll hún í gleymsku og dá þar til sonur hans
vakti nýlega athygli á skrifum föður síns. Hér er birt kaflabrot úr bók Szpilmans, Píanóleikarinn, og rætt við son hans, Andrzej Szpilman.
„Þetta fer allt í bræðslu“
Með systkinum sínum þeim Halínu, Regínu og Henryk 1914. Wladyslaw ásamt foreldrum sínum árið 1935.
Wladyslaw Szpilman, mynd úr nafn-
skírteini árið 1942.
„ÉG tel að það hafi aðeins verið ein
leið til að skrifa þessa bók og það var
að skrifa hana strax að stríði loknu,“
segir Andrzej Szpilman sonur Wlad-
yslaws Szpilmans höfundar Píanó-
leikarans. En Andrzej Szpilman hef-
ur á síðustu árum staðið fyrir endur-
útgáfu bókar föður síns sem fengið
hefur góðar viðtökur víða um heim
og einnig verið kvikmynduð.
„Hörmungar helfararinnar voru
enn ljóslifandi í huga föður míns þeg-
ar hann skrifar bókina árið 1945.
Hann skrifaði söguna fyrir sjálfan sig
og því er hún ekki lituð af pólitískri
rétthugsun eða annars konar rit-
skoðun sem kynni að hafa sett svip
sinn á hana ef hann hefði ætlað
hana til birtingar. Hún var reyndar
gefin út í Póllandi árið 1946 þegar
faðir minn var í Svíþjóð en sú útgáfa
var alfarið án hans þátttöku. Einum
vina hans fannst sagan bara það
áhrifamikil að hann fór með hana til
útgefanda. Upplagið var þó ekki
stærra en svo, ein 1.500 eintök, að
þegar að faðir minn kom aftur til Pól-
lands þá var ómögulegt fyrir hann
að eignast eintak.“
Í þessari fyrstu útgáfu Píanóleik-
arans er þýski höfuðsmaðurinn Wilm
Hosenfeld, sem bjargar Szpilman í
stríðslok, hins vegar gerður að Aust-
urríkismanni þar sem það félli í betri
jarðveg undir stjórn Sovétmanna.
Hosenfeld er orðinn þýskur á ný í
nýju útgáfunni sem að auki geymir
valda kafla úr dagbók höfuðsmanns-
ins, sem Szpilman feðgarnir hafa
lagt mikla áherslu á að hefja til vegs
og virðingar.
„Það var ekki fyrr en árið 1950
sem faðir minn komst að nafni þessa
bjargvættar síns. Hann setti sig í
samband við fjölskyldu Hosenfeld
um leið og hann gat, en það varð þó
ekki fyrr en árið 1957 er hann lék á
tónleikum í Þýskalandi. Þá heimsótti
hann frú Hosenfeld í leiðinni og fékk
þær fréttir að höfuðsmaðurinn væri
látinn. Tengslin við fjölskylduna héld-
ust hins vegar og raunar er ég enn í
sambandi við börn Hosenfelds í
dag,“ segir Szpilman.
Fjölskylda Hosenfelds veitti leyfi
fyrir notkun dagbókarkaflanna og
valdi Szpilman úr nokkra þá hluta
sem tengdust frásögninni í Píanist-
anum. „Ég vildi draga fram samhliða
mynd, þar sem frásögn einhvers
annars renndi stoðum undir sögu
föður míns í huga lesandans. Það er
líka ekki síður mikilvægt við skrif
Hosenfelds að þau sýna að Þjóð-
verjar, a.m.k. margir hverjir, vissu vel
hvað var að gerast.“
Fyrir þremur mánuðum var dag-
bók Hosenfelds gefin út í heild sinni í
Þýskalandi.
„Í Þýskalandi eru nú árlega veitt
Szpilman-Hosenfeld verðlaunin fyrir
rannsóknir á mannkynssögunni í
tengslum við mannúðarmál og Þjóð-
verjar eru hægt og rólega að með-
taka Hosenfeld sem hetjuna sem
hann var. Þar í landi voru menn lengi
tregir til að skoða sögu hans í já-
kvæðu ljósi, því menn eins og Hos-
enfeld sem óhlýðnast skipunum yf-
irmanna teljast ekki gott fordæmi í
hernum.“
Að sögn Szpilmans gerði faðir
hans lítið af því að ræða stríðsárin
við börn sín og kveðst hann telja að
hann hafi ekki viljað íþyngja þeim í
æsku með svo ljótri sögu.
„Hann ræddi þennan hluta lífs
síns í raun alls ekki. Að minnsta kosti
ekki þar til ég fór að vinna að því að
fá bókina gefna út, en þá þurfti ég að
afla mér ýmissa ítarlegri upplýsinga.
Ég ákvað þá að ræða við hann fyrir
framan myndavélar og það var
næstum því í fyrsta skipti sem við
ræddum þessi mál,“ segir Szpilman,
en til stendur að vinna heim-
ildamynd úr samtölunum.
„Það virðist vera svolítið ríkt að
meðal fórnarlambanna og barna
þeirra eru þessi mál lítið rædd og
það sama á raunar við um gerend-
urna og afkomendur þeirra. Ég veit
hins vegar að samtöl okkar reyndust
föður mínum ekki síður góð meðferð
en skrif bókarinnar á sínum tíma.
Hann fór að sofa betur eftir þetta og
það var eins og samræðurnar veittu
honum vissa lausn.“
Skrifaði söguna fyrir sjálfan sig
TENGLAR
..................................................
http://www.szpilman.net