Morgunblaðið - 17.10.2004, Blaðsíða 22

22 SUNDAY 17. OCTOBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Á
fallegu tehúsi við
aðaltorgið í
Gdansk sátum við
vinkonurnar, hin
pólska Alicja
Drewnowska,
virtur klínískur
sálfræðingur í
London með sérhæfingu í geðklofa,
og ég, Jónína Benediktsdóttir frá Ís-
landi, áhugakona um áhrif alþjóða-
væðingar á íslenskt hagkerfi. Við
vorum spenntar því við höfðum
fengið grænt ljós á langþráðan fund
með frelsishetjunni og nóbelsverð-
launahafanum Lech Walesa og ætl-
uðum að ræða við hann um alþjóða-
væðinguna og Pólland á 21. öldinni.
Á næsta borði sátu þrír Frakkar
með landakort af Póllandi. Þeir
hringuðu fingur utan um landsvæðin
sem þeir voru að kaupa og ræddu
um mikilvægi þess að láta líta svo út
sem um pólska fjárfesta væri að
ræða. Þeir hlógu kaldhæðnislega og
skipti þá ugglaust engu að Alicja sat
sem lömuð og sannfærðist aftur og
enn um að Pólland hefur enn eina
ferðina verið hernumið. Nú af kapít-
alistum vestrænna ríkja sem ráða
yfir um 90% af fjármagni landsins,
án þess að stjórnvöld fái rönd við
reist.
„Ég flyt heim til Póllands aftur og
reyni að berjast gegn ofríki auð-
hringa,“ sagði Alicja. Við stóðum
upp og hún þurrkaði tár en Íslend-
ingurinn reyndi að setja sig í hennar
spor, að sitja t.d. á Kaffi París og sjá
erlenda fjárfesta setja hringi utan
um Ásbyrgi, Þingvelli og Vatnajök-
ul.
Eftir 300 ára brotthvarf Póllands
af landakortinu og 50 ár í viðjum
kommúnismans og kalda stríðsins,
eftir loforð vestrænna ríkisstjórna
um aðstoð í kjölfar Samstöðu og
hetjudáðir Lech Walesa, hafa nýrík-
ir drengir með aðstoð stjórnvalda
búið til nýjan her. Sá vinnur í skjóli
alþjóðavæðingarinnar og lyga kapít-
alismans. Þessu stríði um hernám
Póllands er reyndar ekki sjónvarpað
því að auðhringarnir sjálfir eiga fjöl-
miðlana. Á meðan neyðast pólskir
fjölskyldufeður enn, 23 árum eftir
frelsunina, til þess að fara til Kól-
umbíu til þess að vinna og senda
peninga heim.
Það skyldi þó ekki vera að Pólland
hefði verið betur statt undir hand-
arkrika kommúnista? Kapítalistarn-
ir eru eins og hrægammar sem ráð-
ast að þeim sem geta ekki varið sig.
Siðleysingjar græðginnar hafa lögin
sín megin. Kapítalistar nútímans
geta eignast fátæk lönd í skjóli laga.
Fundurinn og barnfóstran
Þegar vinur Walesa, presturinn
Jerzy Popieluszko, var drepinn af
rússnesku mafíunni ákvað Walesa
að ættleiða syni hans fjóra. Hann
réð til sín ráðskonuna Caluje sem
hefur haft mikil áhrif á Walesa og
hugsjónir hans í 23 ár. Hún hefur
barist fyrir réttindum Pólverja gegn
erlendum fjárfestum og reynt af
veikum mætti að stöðva innrás auð-
hringa inn í landið. Caluje hefur ver-
ið heiðruð og virt en það hefur ekki
dregið úr henni baráttuandann. Hún
býr í smáholu uppi á fimmtu hæð og
upp stigana hljóp hún 77 ára gömul.
„Þið verðið að hjálpa mér, Þjóð-
verjar hafa keypt bankalánin í
sjúkrahúsinu, þeir eru að eignast
sjúkrahúsið þar sem hermönnum
okkar var hjúkrað í stríðinu.“ Við
horfðum á þessa konu og sáum að
henni var alvara, hún hélt að við
gætum komið í veg fyrir að Þjóð-
verjar eignuðust sjúkrahúsið. Svo
kom fyrirlesturinn um hvernig verið
væri að stela öllu steini léttara af
eigum landsins. Það var langt síðan
við höfðum upplifað slíkan eldmóð,
enda eru flest samfélög í dag hug-
sjónageld.
Caluje hafði eiginlega skipað
Lech Walesa að hitta mig og hann
neitaði henni aldrei um greiða. Ég
yfirgaf hana án loforða um að finna
fjárfesta fyrir sjúkrahúsið en lagði
200 slotí á borðið og sagði henni að
kaupa sér eitthvað fyrir veturinn.
Hún reyndi að skila peningunum en
ég lét mig ekki. Hún faðmaði mig og
sýndi mér myndir af Walesa við ým-
is tækifæri. Hann mat hana greini-
lega mikils og mér fannst það þægi-
leg tilhugsun að maðurinn sem ég
átti fundinn með bar virðingu fyrir
konum með hugsjónir. Alicja var
auðvitað spennt, Walesa var fyrir-
mynd hennar í lífinu og nú átti hún
að túlka fyrir mig og um leið að fá að
kynnast honum persónulega.
Við komum með Caluje að skrif-
stofubyggingunni og greinilegt að
Walesa lætur ekki lítið fyrir sér fara
á alþjóðavettvangi. Hann er heiðurs-
doktor í mörgum háskólum og hefur
í kringum sig marga vopnaða líf-
verði.
Við gengum inn á stóra skrifstofu.
Þar sat hann en leit ekki upp strax.
Við settumst í sófa úti í horni. Og
svo stóð hann upp og gekk til okkar.
Ég leit á Alicju og sá hvernig hún
ljómaði þegar hann heilsaði okkur.
Ég þakkaði honum fyrir að vilja
svara spurningum mínum og sagðist
vilja ræða við hann um alþjóðavæð-
ingu og Pólland á 21. öldinni.
Hann horfði á mig undrandi, en
ég fann að hann var þakklátur
áhuga mínum á Póllandi. En Pólland
er í mínum huga skólabókardæmi
um lygar alþjóðasamfélagsins, líkt
og við erum að sjá glitta í á Íslandi í
dag.
Þurfum nýjar aðferðir til
að tala saman á nýrri öld
„Það eru engar slæmar spurning-
ar til, þú getur spurt mig um allt
sem þú vilt. Ekkert sem þú skrifar
um mig mun hjálpa mér og ekkert
mun skaða mig. Ég berst ekki fyrir
orðspori mínu eins og margir stjórn-
málamenn.“
– Mig langar að ræða við þig um
hnattvæðingu og kapítalismann, um
Pólland og hvernig Vesturlöndum
tókst að standa við loforð sín um að-
stoð við landið eftir Samstöðu.
Hann hóf að tala. Þetta var löng
ræða manns sem lagði allt í sölurnar
til þess að frelsa þjóð sína frá kúgun
og niðurlægingu kommúnista, þjóð
sem fékk aðeins hluta af landi sínu
til baka eftir heimsstyrjöldina. Þjóð
sem hefur frá fyrsta degi verið svik-
in af öllum sem þess áttu kost. En
þjóð sem býr yfir auðlindum og fjár-
sjóði í landinu og fólkinu. Fólk sem á
allt betra skilið en þetta.
Ég rifjaði upp í huganum greind
og dugnað þeirra Pólverja sem ég
hafði kynnst – krufningarlækna í
Kanada, fjölskylduvina í Svíþjóð og
nuddara á Íslandi. Ég vissi hins veg-
ar ekki að í Gdansk gat ég fundið
samnefnara þeirra allra. Manninn
sem frelsaði þá og trúði loforðum
vestrænna stjórnvalda um aðstoð
eftir lífshættulega baráttu um frelsi.
Maðurinn sem einn stóð upp og mót-
mælti, fékk svo aðra með sér úr öll-
um stéttum, fékk kirkjuna til þess
að sýna samfélagsábyrgð, hann
braut upp valdablokkir austurs og
vesturs. Einn rafvirki frá Gdansk
sem, þrátt fyrir Nóbelsverðlaun,
eyðir ekki lífinu í kauphöllum við
gullsöfnun sjálfum sér til handa.
En hann var svikinn. Hjálpin var
verri en engin. Nú eiga Pólverjar
svo til ekkert í Póllandi en Vest-
urlönd raka þar saman auðæfum
landsins og byggja og brenna líkt og
ekkert sé sjálfsagðara. Eftir stendur
Pólland með vestræn fyrirtæki en
glataða sjálfsmynd. Þetta auðuga
land er hernumið, símafyrirtæki,
flutningsfyrirtæki, ferðaþjónusta,
heilsugæslan, leigumarkaðurinn,
tryggingafélög, olíufélög. Allt í eigu
erlendra auðhringa. „Pólskir“
bændur heita Hollendingar. Þeir
ráða yfir svo til öllum landbúnaði og
hafa lokað óarðbærum jörðum,
þannig að fólkið situr eftir atvinnu-
laust og gjaldþrota. Það trúði lof-
orðum um betra líf, en upplogin hag-
sæld er verri en vosbúð.
Það var eins og hann sæi hvað ég
var að hugsa: „Það er skylda okkar
að fylgja sannfæringu okkar og lifa í
samræmi við siðferðisvitund okkar.“
Hann horfði fast á mig og sagði svo:
„Það er þörf á hnattvæðingu og
með tilkomu Netsins og upplýsinga-
öflunar á ljóshraða hefur viðskipta-
umhverfið breyst. Bráðum verða
flugvélar svo stórar að þær geta
ekki stoppað í litlum löndum.“ Hann
glotti: „Ef andstæðingur hnattvæð-
ingar eins og þú,“ ég hló enda hafði
ég ekki kynnt mig sem andstæðing
eins eða neins, „kemur til Gdansk og
verður með mótmæli virkar það
ekki, fólk skilur ekki málið. Upplýs-
ingarnar eru almenningi ekki í hag,
en það gleymist að fólk lifir lífi sem
því annaðhvort líkar eða líkar ekki.
Við þurfum nýjar aðferðir við að tala
saman á nýrri öld.
21. öldin er öldin þegar við útrým-
um kapítalismanum því hann er
hættulegur lýðræðinu.“
Ég sat agndofa, hvernig þorði
hann að segja þetta? Ég var ekki
vön því að forsetar segðu eitthvað
sem máli skipti.
Nú er barist um
upplýsingar og tækni
„Þetta snýst um hið gamla og hið
nýja. Áður fyrr börðumst við um
landareignir en nú berjast menn um
upplýsingar og tækni, sem og að-
gengi að almenningi, fólkinu sem
eyðir peningunum sínum í neyslu.
Nú þarf ekki landareignir heldur
neytendur. Samkeppnin er mikil og
grimm. Þetta eru úlfar! En við þurf-
um samskipti og upplýsingar á
heimsgrundvelli. Tsjernóbíl var við-
vörun um mikilvægi upplýsinga. Og
við verðum að fylgjast með þróun-
inni í Norður-Kóreu. Heimsþróun-
inni er hins vegar ekki stjórnað af
alþjóðaráðum eða Sameinuðu þjóð-
unum, heldur af úlfum, gráðugum
úlfum sem vilja alltaf meira og
meira.
En hvernig getum við gagnrýnt
kapítalismann, hann er að upplifa
sína eigin draumsýn og er það ekki
einmitt það sem stjórnvöld lýðræð-
isríkjanna hafa viljað og boðað? Það
stjórnar enginn úlfum, þeir ná bráð
sinni með öllum tiltækum ráðum, en
þeir eru of fáir í dag. Ef kapítalist-
arnir væru fleiri væri þetta í lagi, því
þá dræpu þeir hver annan, en nú eru
þeir svo fáir að um algjört samráð er
að ræða. Þeir velja sér fórnarlömb í
sameiningu. Þannig vinna þeir í
dag.“
– En er of seint að bregðast við?
„Það er skylda okkar að leita
sannleikans og finna hann, annars
eigum við ekkert erindi hér.
Í Póllandi hér áður fyrr höfðum
við bara eitt dagblað og einungis
presturinn las það og hann upplýsti
fólkið um hvað í því stóð. Nú höfum
við mörg blöð, fólk fær að tjá sig og
það er erfiðara að fela spillinguna
fyrir okkur til lengdar. En það er
ekki alltaf sannleikurinn sem í fjöl-
miðlum stendur, reyndar sjaldnast.
Túlkun fjölmiðla tekur mið af þeirra
eigin hagsmunum. Þess vegna er
betra að hafa fleiri hagsmunahópa
en færri. Presturinn gat túlkað hvað
í fjölmiðlum stóð og sagt söfnuðin-
um hverju bæri að trúa og hverju
ekki.
En í dag eru það ekki margir sem
lesa eða leggja eyrun við því sem
máli skiptir, þvert á móti.“
Ég spyr hvernig við gátum mis-
reiknað manninn svona gjörsam-
lega.
„Þjóðareinkenni eru að breytast
og sjóndeildarhringurinn að víkka,
en samt skortir okkur nýtt kerfi sem
tekur mið af hinum alþjóðlegu stór-
fyrirtækjum. Meðan við höfum ekki
þriðju lausnina komumst við ekkert
áfram í baráttunni gegn auðhring-
unum. Gullið gerir menn galna og
þeir sem þjóðum ráða hafa ekki sett
lög og reglur til að hafa taumhald á
galskapnum. Meðan slík lög eru
ekki fyrir hendi erum við varnar-
laus.
Stjórnvöld eyða 90% af tíma sín-
um í að hanna starfsumhverfi sem
hentar stórfyrirtækjunum, en alls
ekki starfsmönnum og almenningi.
Stjórnvöld eru ráðþrota og vilja
ekki ganga gegn kröfum viðskipta-
lífsins, því það gæti kostað þau at-
kvæði og fjárhagslegan stuðning.
Spilling í stjórnmálum er oft ekkert
minni en í viðskiptalífinu. Við þurf-
um fólk sem hefur engu að tapa til
að skapa mótvægi við kapítalistana.
En ég hef engar áhyggjur af þessu
því ég veit að almenningur mun einn
daginn rísa upp og mótmæla kúgun
kapítalismans, því hún er ekkert
betri en kúgun kommúnismans. Hún
er sjúkleg. Þetta eru sjúkir menn!
Trú þeirra er engin og þeir fela trú-
leysi sitt á bak við bankainnstæður.“
Walesa hristir höfuðið og horfir
lengi út í loftið. „Þetta er óskiljan-
legt með öllu, þessir úlfar sem aldrei
fá nóg og hafa selt sálu sína. Lýð-
ræðislega kjörnar ríkisstjórnir
styðja frelsi einstaklinga til aðgerða,
en nýtt lýðræði þarf nýjar reglur og
aðferðir sem fela í sér siðferðilegar
skyldur. Standi menn í viðskiptalíf-
Alþjóðleg Samstaða á
Lech Walesa komst á spjöld sögunnar þegar hann leiddi
Samstöðu gegn stjórn kommúnista í Póllandi og átti sinn
þátt í því að rífa niður járntjaldið. Í kjölfarið varð hann for-
seti Póllands. Nú hampar hann engum embættum, en
hann talar enga tæpitungu um stöðu heimsmálanna. Í við-
tali við Jónínu Benediktsdóttur ræðir hann ógnarítök kap-
ítalismans og lýðræði á fallanda fæti í heiminum.
„Stjórnmálamenn eyða öllum tíma sínum í að skapa þægilegar aðstæður fyrir viðskiptalífið en gleyma öðrum þegnum
sínum,“ segir Lech Walesa og kveður þörf á lýðræði í nýrri mynd á 21. öldinni.
Lech Walesa og Jónína Benediktsdóttir.