Morgunblaðið - 07.11.2004, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
6. nóvember 1994: „Tölur, sem
birtust í baksíðufrétt Morg-
unblaðsins á föstudag, um
fjölgun þeirra, sem fá fram-
færslutekjur sínar að mestu
leyti frá ríkinu undanfarin tíu
ár, eru alvarleg áminning um
að þjóðfélagsþróunin hefur
verið á rangri braut.
Í fréttinni kemur fram að
um 40.000 manns, eða 15%
þjóðarinnar, fái meirihluta
framfærslu sinnar frá ríkinu í
formi velferðarbóta eða
námslána. Þessi hópur hefur
stækkað um 55% frá árinu
1984. Ríkisstarfsmenn eru
þar að auki um 24.000 og hef-
ur þeim fjölgað ört und-
anfarna áratugi. Samtals fá
um 55.000 manns, eða 20%
þjóðarinnar, framfærslu-
tekjur sínar að mestu leyti frá
ríkinu.
Tala örorkubótaþega hefur
tvöfaldazt, svo dæmi sé nefnt,
og allir aðrir hópar þiggjenda
bóta almannatrygginga hafa
farið hratt vaxandi.
Tölurnar um fjölgun bóta-
þega sýna í hnotskurn vanda
velferðarkerfisins. Annars
vegar fjölgar þeim, sem eiga
rétt á bótum af almannafé, til
dæmis öldruðum, og hins veg-
ar hafa sífellt verið búin til ný
„réttindi“ til ýmiss konar bóta
í kerfinu, oft án þess að hafa
afleiðingarnar fyrir fjárhag
ríkissjóðs í huga. Þetta er
helzta undirrót þeirrar sjálf-
virku útþenslu ríkisútgjalda,
sem núverandi ríkisstjórn
hefur reynt að glíma við.“
. . . . . . . . . .
7. nóvember 1984: „Samn-
ingar hafa nú tekist milli rík-
isstjórnar Íslands og Alu-
suisse, eiganda álversins í
Straumsvík, um nýtt raf-
orkuverð, stækkun álversins,
endurskoðun á skattareglum
og breytta eignaraðild að ál-
verinu. Auk þess hefur verið
ritað undir sáttagerðarsamn-
ing um þau deilumál sem risið
hafa vegna framkvæmdar á
samningum aðila til þessa.
Með því að rita undir samn-
inginn hafa þeir Sverrir Her-
mannsson, iðnaðarráðherra,
og dr. Jóhannes Nordal, for-
maður íslensku samninga-
nefndarinnar, bundið enda á
deilu sem borið hefur hátt í
stjórnmálaumræðum und-
anfarin fjögur ár.“
. . . . . . . . . .
7. nóvember 1974: „Megin
verkefni núverandi rík-
isstjórnar er að koma efna-
hags- og atvinnulífi þjóð-
arinnar á réttan kjöl á nýjan
leik. Engin ríkisstjórn hefur
fengið jafn erfitt viðfangsefni
um áratugaskeið. Verðbólgu-
vandinn er nú hrikalegri en
dæmi eru til um í sögu þjóð-
arinnar og stofnar atvinnu-
öryggi og afkomu lands-
manna í hættu. Engir ábyrgir
stjórnmálamenn eða leiðtogar
hagsmunahópa geta lokað
augunum fyrir því, að við slík-
ar aðstæður er óhjá-
kvæmilegt að grípa til alvar-
legra aðgerða til þess að
stöðva þessa óheillaþróun.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
A
tlantshafið breikkar til
muna, var fyrirsögn grein-
ar í Financial Times fyrr í
vikunni, eftir kosningasig-
ur George W. Bush í
Bandaríkjunum. Þessi orð
endurspegla vel þær
áhyggjur, sem margir Evr-
ópumenn – og reyndar margir Bandaríkjamenn
líka – hafa af því að sigur Bush muni enn auka á
togstreitu og deilur milli Bandaríkjanna og hefð-
bundinna bandamanna þeirra í Evrópu. Sú tog-
streita gengur ekki aðeins út á mismunandi skoð-
anir á utanríkismálum og hvernig eigi að fást við
hinar nýju ógnanir við öryggi Vesturlanda. Hún
felur einnig í sér annan og jafnvel djúpstæðari
ágreining um lífsgildi; kreddufestu eða umburð-
arlyndi. Flestir eru á því að Bush hafi unnið
kosningarnar á tveimur málum, annars vegar á
því að hann væri sá maður, sem mætti treysta til
að verja öryggi Bandaríkjanna með kjafti og
klóm og hins vegar á því að hann væri maður
hinna hefðbundnu lífsgilda í bandarísku þjóðlífi.
Bush og utan-
ríkismálin
Þrátt fyrir veikt um-
boð á fyrra kjörtíma-
bili sínu, að margra
mati, gekk Bush hart
fram í breytingum á utanríkisstefnu Bandaríkj-
anna. Í forsetatíð Bush hafa Bandaríkin í vaxandi
mæli farið sínu fram, án þess að bíða eftir sam-
þykki evrópskra bandamanna sinna, þau hafa
horfið frá alþjóðasamningum, sem stjórn Bills
Clinton hafði hafið viðræður um, t.d. Kyoto-bók-
uninni, þau hafa tekið upp stefnuna um fyrir-
byggjandi stríð. Allt veldur þetta núningi við
hefðbundna bandamenn í Evrópu, ekki sízt
Þýzkaland og Frakkland.
Fyrirsögnin, sem nefnd var hér í upphafi, var á
grein Philips Stephens, aðstoðarritstjóra Fin-
ancial Times, sem fjallar um það hvernig sam-
band Evrópu og Bandaríkjanna hefur breytzt.
„Að hluta til er breytingin vegna náttúrulegrar
veðrunar á hinum gömlu böndum, sem voru
treyst í kalda stríðinu, ekki síður en vegna stefnu
Bandaríkjanna síðastliðin tvö eða þrjú ár. Banda-
ríkin þurfa ekki lengur á Evrópu að halda til að
tryggja sjálfa tilvist sína og ógnanirnar við ör-
yggi Bandaríkjanna liggja lengra í burtu,“ skrif-
ar Stephens. „Stjórnin í Washington sér ekki
lengur neina herfræðilega hagsmuni í að ýta und-
ir samrunaþróunina í Evrópu. Hún lítur á al-
þjóðasamstarf sem hemil á vald Bandaríkjanna
fremur en tækifæri til að efla það. NATO er nú
talið hernaðarlegt verkfæri fremur en birting-
armynd dýpri pólitískrar samstöðu.“
Stephens segir að þetta þýði þó ekki að gamlir
bandamenn verði nú andstæðingar – bæði
Bandaríkin og Evrópa myndu bíða skaða af slíku.
Vaxandi tilfinning fyrir því að Bandaríkin og
Evrópa séu ólík muni hins vegar torvelda þeim
að ná nauðsynlegum samningum og hafa stjórn á
óhjákvæmilegum deilum. Sumir Bandaríkja-
menn segi: Gott og vel, við getum bjargað okkur
upp á eigin spýtur. Og sumir Evrópumenn lýsi
sig sammála því; leyfum Bandaríkjunum að átta
sig á takmörkum eigin valds í borgarastríði í
Írak.
Hér í blaðinu var fyrir nokkrum vikum vitnað
til ummæla Simons Serfaty, þekkts fræðimanns
við The Center for Strategic and International
Studies í Washington, en hann sagði í samtali við
evrópska blaðamenn að forsetakosningarnar nú
væru að mörgu leyti sambærilegar við kosning-
arnar 1948, því að á næstu mánuðum gæti þurft
að taka gífurlega mikilvægar ákvarðanir á borð
við þær, sem biðu Trumans forseta á þeim tíma, í
upphafi kalda stríðsins. Philip Stephens vitnar til
samhljóða ummæla Serfatys á öðrum vettvangi
og segir að í þeim felist „sannfærandi greining á
hættunum framundan“.
Forystumenn Bandaríkjanna og Evrópu
standa með öðrum orðum frammi fyrir álíka
geigvænlegu verkefni og í upphafi kalda stríðs-
ins; að verja Vesturlönd fyrir nýjum ógnum. En
eru þeir jafnsamstiga og þá? Á ýmsum sviðum
virðist lítið tilefni til bjartsýni.
Í Írak bíður augljóslega risavaxið viðfangsefni.
Bandaríkin hafa í nokkrum landshlutum misst
stjórn á eftirleik stríðsins, sem þau unnu á fáein-
um vikum. Í þessum landshlutum ríkir í raun
borgarastríð og óöld; hryðjuverkamenn, sem
studdir eru af al-Qaeda, leika lausum hala. Veru-
leg hætta er á að dragi Bandaríkin, Bretland og
önnur þau ríki, sem sent hafa herlið til Íraks, lið
sitt til baka, verði fullkomin upplausn í Írak, sem
getur breiðzt út til nágrannaríkjanna. Evrópu-
ríkin geta ekki leyft sér að sitja hjá og horfa á
Bandaríkin sökkva dýpra í kviksyndið í Írak. Þau
verða að leggja sitt af mörkum til að koma á stöð-
ugleika í landinu, burtséð frá því hvaða skoðun
þau hafa á innrásinni, sem var gerð til að koma
Saddam Hussein frá völdum. Eigi ríki á borð við
Frakkland og Þýzkaland hins vegar að fást til að
senda herlið til Íraks til að aðstoða Bandaríkja-
menn, verða hinir síðarnefndu að brjóta odd af
oflæti sínu og leyfa Evrópuríkjunum að ráða
meiru um stefnuna gagnvart Írak úr því sem
komið er.
Annað stórmál, sem Bandaríkin og Evrópa
þurfa að takast á við í sameiningu, er útbreiðsla
kjarnorkuvopna, og þá sérstaklega ástandið í Ír-
an og Norður-Kóreu. Evrópuríkin hafa tekið að
sér að reyna að knýja írönsk stjórnvöld til að
leggja fram sannanir fyrir því að kjarnorkuáætl-
un þeirra snúist eingöngu um nýtingu kjarnork-
unnar í friðsamlegum tilgangi. Bandaríkin bíða
átekta, en gera má ráð fyrir að til tíðinda dragi
undir lok mánaðarins; Bandaríkjamenn vilja að
Alþjóðakjarnorkumálastofnunin vísi málinu til
öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna, láti Íranir ekki
undan, og þeir vilja að öryggisráðið hóti þá refsi-
aðgerðum gegn Íran. Nái Bandaríkin og Evrópu-
ríkin ekki saman um stefnuna gagnvart Íran nú í
mánuðinum er hætta á að málið komist á svip-
aðan punkt og málefni Íraks gerðu sumarið 2002,
sem varð upphafið að því ósamkomulagi og deil-
um, sem enn plaga samskipti bandamannanna
beggja vegna Atlantshafsins.
Norður-Kórea er enn sem komið er fjarlægari
ógn, en hættan sem stafar af kjarnorkubrölti
þarlendra stjórnvalda fer þó ekki á milli mála.
Meiri líkur eru á að þar geti náðst samkomulag
um að Norður-Kóreumenn leggi kjarnorkuáætl-
un sína á hilluna gegn því að fá efnahagsaðstoð
frá Vesturlöndum.
Þriðji heimshlutinn, sem er púðurtunna og
ógnar alþjóðlegu öryggi en Bandaríkin og Evr-
ópa geta ekki komið sér saman um, er Ísrael og
Palestína. Nú, þegar styttist líklega í valdatíð
Jassers Arafat í Palestínu og Ariel Sharon og
stuðningsmenn hans hafa léð máls á að hörfa frá
Gaza-svæðinu, kunna að skapast ný tækifæri til
að ná friðarsamningum fyrir botni Miðjarðar-
hafs. En til þess að svo megi verða þurfa Banda-
ríkin að beita valdi sínu gagnvart Ísrael með mun
ákveðnari hætti en Bush hefur hingað til verið
reiðubúinn að gera. Innanlandspólitík í Banda-
ríkjunum hefur alla tíð haft áhrif á stefnuna í
málefnum Ísraels. Margir hafa bent á áhrif
bandarískra gyðinga á þennan þátt utanríkis-
stefnunnar, en mönnum hættir til að horfa
framhjá áhrifum bókstafstrúaðra mótmælenda í
Bandaríkjunum, sem margir hverjir líta á Ísr-
aela sem Guðs útvöldu þjóð, ekki síður en gyð-
ingar, og eru jafnvel enn síður reiðubúnir að gera
málamiðlanir, sem þeir telja að þýði afsal á landi,
sem með réttu tilheyri Ísrael. Þessi hópur er
kjarninn í fylgi Bush. Tvær skoðanir eru hins
vegar uppi á því hvort Bush muni hlusta á þessar
raddir á síðara kjörtímabili sínu. Annars vegar
segja sumir að hann eigi þessum hópi kosninga-
sigur sinn að þakka og muni leitast við að laga
stefnu sína að vilja hans. Aðrir benda á að Bush
þurfi nú ekki að hafa áhyggjur af endurkjöri og
geti mótað sjálfstæðari stefnu, sem taki mið af al-
þjóðlegum öryggishagsmunum fremur en banda-
rískri innanlandspólitík.
Enn ein ógnin við öryggi og velsæld Vestur-
landa er loftslagsbreytingarnar, sem geta haft
afdrifaríkar afleiðingar, ekki sízt fyrir búsetu-
skilyrði og lífríki á norðurslóðum eins og fram
kemur í skýrslu, sem unnin hefur verið á vegum
Norðurskautsráðsins og verður birt í heild síðar í
mánuðinum. Evrópa og Bandaríkin hafa hins
vegar ekki getað komið sér saman um viðbrögð
við þessari ógn. Bush hefur talið hinn efnahags-
og félagslega kostnað af aðild Bandaríkjanna að
Kyoto-bókuninni meiri en svo að hægt sé að stað-
festa hana. Ekkert ríki ber hins vegar meiri
ábyrgð á gróðurhúsaáhrifunum en Bandaríkin,
sem blása út u.þ.b. fjórðungi allra gróðurhúsa-
lofttegunda sem verða til í heiminum. Hugsan-
lega eykst þrýstingurinn á Bandaríkin að gera
eitthvað í málinu nú, þegar Rússland hefur stað-
fest Kyoto-bókunina þannig að hún öðlast gildi
að alþjóðalögum. Svo mikið er víst, að heimurinn
hefur ekki efni á að taka áhættuna af því að
áframhaldandi mengun breyti loftslagi og lífs-
skilyrðum á hnettinum.
Þegar horft er á þessi viðfangsefni í samhengi
er greining Simons Serfaty ekki fráleit; að Vest-
urlönd standi nú á svipuðum tímamótum og eftir
forsetakosningarnar 1948. Stóra spurningin er
hvort þau beri gæfu til að taka jafnskynsamlegar
ákvarðanir og þær, sem tryggðu friðinn í Evrópu
hálfa öld þaðan í frá og sem leiddu að lokum til
endaloka kalda stríðsins.
Í höfuðborgum Evrópuríkja vonuðust vafa-
laust margir eftir sigri Johns Kerrys í kosning-
unum síðastliðinn þriðjudag og töldu að auðveld-
ara yrði að ná samstöðu með honum en Bush. Nú
BYLTING Í HÚSNÆÐISMÁLUM
Á örfáum mánuðum hefur orð-ið bylting í húsnæðislána-kerfi landsmanna. KB banki
hafði forystu um þá byltingu síðla
sumars, þegar bankinn tilkynnti ný
húsnæðislán til 25 og 40 ára með
lágum vöxtum, sem nú eru 4,2%.
Þar með var sérstaða Íbúðalána-
sjóðs horfin. Aðrir bankar og
sparisjóðir fylgdu svo í kjölfarið.
Nú hefur Íslandsbanki fylgt eftir
með þá nýbreytni að veita 100%
lán til kaupa á húsnæði.
Þessi bylting í húsnæðislána-
kerfinu mun auðvelda fólki lífið og
gera hverjum og einum, sem hefur
fastar tekjur og nægilegar tekjur
kleift að eignast eigið húsnæði.
Sennilega er þetta mesta kjarabót,
sem orðið hefur á Íslandi áratug-
um saman.
Þessar miklu og nánast ótrúlegu
umbætur í húsnæðislánakerfinu
hafa orðið vegna vaxandi styrk-
leika íslenzkra fjármálafyrirtækja.
Stjórnmálamenn hafa ekki tekið
þessar ákvarðanir en þeir hafa
hins vegar skapað það umhverfi,
sem hefur gert fjármálafyrirtækj-
unum kleift að taka þær. Kannski
segir það meiri sögu en flest annað
um þær breytingar, sem orðið hafa
í íslenzku þjóðlífi á seinni árum.
Ef tekið er mið af því húsnæðis-
lánakerfi, sem hér var við lýði
fyrstu áratugi lýðveldisins eru þau
húsnæðislán, sem fólk á nú kost á
bylting. Við erum nú að nálgast
þau kerfi, sem lengi hafa verið til í
nágrannalöndum okkar.
Sú var tíðin að það var gífurlegt
átak fyrir fólk að eignast þak yfir
höfuðið. Nú gerist það allt með
eðlilegri hætti sem verður að telj-
ast til einhverra mestu þjóðfélags-
umbóta, sem hér hafa orðið.
SKEMMTILEGAR HUGMYNDIR
Hugmyndir Ásdísar HölluBragadóttur, bæjarstjóra í
Garðabæ, um háskólasamfélag á
Urriðaholti eru skemmtilegar.
Þær voru kynntar á fundi með íbú-
um Garðabæjar í gær, laugardag.
Bæjarstjórinn segir m.a. í sam-
tali við Morgunblaðið í gær:
„Í tillögunni er gert ráð fyrir, að
þarna verði háskólasamfélag og
þar fari nokkuð stórt svæði undir
háskóla, stúdentagarða og þá þjón-
ustu, sem tengist háskólum.“
Háskólasamfélög af því tagi, sem
Ásdís Halla ræðir um þekkjast
víða erlendis, ekki sízt í Banda-
ríkjunum. En jafnframt má segja
að slíkt háskólasamfélag sé nú
þegar risið á Bifröst í Borgarfirði
sem sett hefur afgerandi svip á
Borgarfjarðarhérað allt nú þegar.
Háskólasamfélag mundi breyta
miklu fyrir Garðabæ. Ímynd sveit-
arfélagsins yrði allt önnur í huga
almennings og reynslan sýnir að
mikil starfsemi verður til í kring-
um háskóla eins og t.d. hefur kom-
ið í ljós á Akureyri.
Háskóli Íslands er ekki lengur
eini háskólinn á höfuðborgarsvæð-
inu og ekkert frá honum tekið þótt
annað háskólasamfélag rísi á þessu
svæði. Hins vegar ber að gæta
þess vel að uppbyggingu Háskóla
Íslands verði haldið áfram, hvað
sem líður framkvæmdum annars
staðar enda mikið óbyggt á því
svæði sem ætlað er undir starf-
semi Háskóla Íslands til frambúð-
ar.