Morgunblaðið - 16.11.2004, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. NÓVEMBER 2004 25
MENNING
MAÐUR á miðjum aldri horfir yfir
æviveg sinn og spyr tilvistarlegra
spurninga um sekt og sakleysi, lífs-
blekkingu og sannleika. Þetta er
ekki nýtt þema í verkum Ólafs Jó-
hanns Ólafssonar. Mörg verka hans
snúast um slíkar spurningar og er
skemmst að minnast Hallar minn-
inganna. Svipaður tónn er nú sleginn
í nýjustu bók hans, Sakleysingj-
arnir.
Aðalpersónur í sögum Ólafs eru
sjaldnast líklegar til að breyta sög-
unni. Þær eru heldur ekki jað-
arpersónur. Dagur Alfreð Hunt-
ingfield er fæddur af íslenskri
móður sem lifir ekki af fæðingu
hans. En faðir hans er enskur. Eftir
bernskuár á Íslandi flytur dreng-
urinn til föður síns á Englandi og
konu hans og dóttur þar sem hann
elst upp. Sagan berst síðan um víðan
völl og segja má að sögusviðið sé
býsna vítt, England heimsveldisins
og blaðamennsku, Indland ný-
lendustefnunnar, blekkinganna og
dulsæisins, Þýskaland hressing-
arhælanna, Bandaríkin utanrík-
isþjónustunnar og Ísland blað-
mennskunnar og lokauppgjörsins.
Eins og fyrri daginn byggir Ólaf-
ur sögu sína á sögum persóna sem
voru til þó að nöfnum og aðstæðum
sé breytt. En höfundur gætir þess
að skaða engan í mannlýsingum sín-
um. Saga Dags Alfreðs er saga út-
lagans sem alls staðar kennir fram-
andleik eða erlendis en er þó virkur
og gegn samfélagsþegn. Smávægi-
legar blekkingar, sektarkennd, rofin
sjálfsmynd og þung-
lyndi eru birting-
armyndir áfalla og rót-
leysis æskuáranna.
Hann upplifir sig fyrst
og fremst í gegnum
aðra og fyrir aðra en
ekki í gegnum sjálfan
sig eða fyrir sjálfan sig.
Bók Ólafs er skrifuð
í húmanískum og krít-
ískum raunsæisanda
þar sem reynt er að
kafa í sálarlíf aðal-
persónunnar og í leið-
inni að sýna okkur inn í
ýmsa kima samfélags-
ins. Þetta er mikil bók
að vöxtum sem heldur lesanda
föngnum. Frásögnin er ekki eins
heilsteypt og í síðustu skáldsögu
höfundar, Höll minninganna. Það
mótast þó fremur af frásagnarefninu
sem er margbrotnara en í þeirri bók
en lausum tökum höfundar.
Bókin er á vissan hátt þroskasaga
sem skríður út fyrir ramma slíkra
frásagna og verður breið samfélags-
mynd út frá tvíþættu sjónarhorni.
Það sjónarhorn túlkar tvenns konar
sjónarmið, annað byggir á þjóð-
félagsstöðu aðalpersónunnar í Eng-
landi Samveldistímans og hitt á
stöðu höfundarins sem heimsborg-
ara í fjölþjóðlegu umhverfi. Þetta
gefur bókinni alþjóðlega skírskotun.
Faðir Dags Alfreðs er millistétt-
armaður, kaupmaður og blekking-
armeistari sem flytur inn vörur frá
Indlandi og hverfur þar í stríðslok. Í
stórum hluta skáldsögunnar er
greint frá leit Dags Alfreðs að föður
sínum. Þessi þáttur sögunnar kallast
á við engilsaxneska skáldsagnahefð
sem á síðari árum hefur verið kennd
við Orientalisma. Litið er á þriðja
heims ríkið út frá stöðu heimsveld-
issinnaðrar, enskrar
millistéttar og í augum
hennar verður nýlend-
an eins konar alter ego
– hinn hlutinn á heims-
veldinu; frumstæður,
framandi, annars veg-
ar bernskur og hins
vegar fullur með und-
irferli. Það er því eðli-
legt að slík viðhorf
móti sýn Dags Alfreðs.
Hann upplifir Indland
á þennan hátt í leit
sinni að föðurnum. En
þessi viðhorf móta
einnig sýn hans á Ís-
land þegar hann kemur
til landsins sem blaðamaður í leit að
frétt. Hann finnur þannig kjarna
þjóðar sinnar í „shantibænum“,
braggahverfinu þar sem hann leitar
fanga í blaðagrein. Einnig hún er
hans samfélagslega alter ego. Hann
þrífst ekki með henni til lengdar þó
að hann vinni þar um stund, finni
þar ástina og eignist dóttur og því
hverfur hann út í hinn fjölþjóðlega
heim.
Það liggur líka beint við að tengja
þessa sýn sjálfsmyndarskynjun höf-
undarins sem hefur haldið sig fjarri
föðurlandinu í fjölþjóðlegri heims-
mennsku og velur þá leið að segja
dús við þjóð sína með bókum eins og
þessari sem fjalla meira og minna
um sjálfvalda útlegð.
Sakleysingjarnir eru enn eitt stór-
virki Ólafs Jóhanns. Þetta er yf-
irgripsmikil skáldsaga sem tekur til
umræðu framandleika mannsins í
samfélagi er kallar fram útlegð hans
og erlendi. En verkið kemur einnig
með ný sjónarmið inn í íslenskar
bókmenntir.
Lífsblekking og framandleiki
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Ólaf Jóhann Ólafsson. 554 bls.Vaka-
Helgafell. 2004
Sakleysingjarnir
Skafti Þ. Halldórsson
Ólafur Jóhann Ólafsson
HVERS konar þjóðfélag er það þar
sem foreldrar, sem vilja bjarga lífi
dóttur sinnar úr klóm eiturefnasala,
leita á náðir dómskerfis og löggæslu í
örvæntingu sinni, en grípa í tómt?
Hvers konar þjóðfélag er það, þar
sem faðir, sem hefur mátt þola hót-
anir um limlestingar og líflát frá sam-
viskulausum glæpamönnum, vegna
tilrauna föðurins til að vernda líf og
limi dóttur sinnar, leitar verndar hjá
þeim, sem eiga að halda uppi lögum
og rétti, en grípur í tómt?
Hvers konar þjóðfélag er það, þar
sem óbreyttir borgarar sem hafa orð-
ið fyrir limlestingum og líflát-
stilraunum glæpamanna, þora ekki
að kæra ofbeldið til lögreglu, af því að
þeir þykjast vita, af eigin reynslu og
annarra, að það sé þýðingarlaust?
Að það sé þýðingarlaust að kæra,
af því að það vanti vitni; eða að
glæpamaðurinn gengur laus, meðan
beðið er eftir dómtöku, þótt fórn-
arlömb hafi þorað að bera vitni og
málið teljist upplýst. Og svo breytist
vitnisburðurinn, af því að glæpamað-
urinn hefur haft nægan tíma til að
kúga fórnarlambið frá því að bera
vitni.
Hvers konar þjóðfélag er það, þar
sem glæpamenn geta óáreittir og
óhræddir við löggæslu og dómstóla
fengið að stunda iðju sína, á sama
tíma og fórnarlömbin njóta engrar
réttarverndar og missa aleiguna – og
stundum lífið – í þessum ójafna leik?
Hvers konar þjóðfélag er þetta?
Þetta er Ísland í dag.
Nýútkomin bók, Sigur í hörðum
heimi, eftir Guðmund Sesar Magn-
ússon og Þórunni Hrefnu Sigurjóns-
dóttur, segir þessa sögu: Sögu föður,
sem lagði allt í sölurnar fyrir dóttur
sína.
Sagan gerist í
Reykjavík og hefst
síðla kvölds haustið
2002 – og er kannski
ekki lokið enn í dag.
Hver er sagan: For-
eldrar komast smám
saman að því sér til
skelfingar, að dóttir
þeirra er lent í eit-
urlyfjum. Það tekur
tíma að átta sig á ein-
kennunum og fyrir for-
eldrana að bregðast
við. En hlutirnir gerast
hratt. Barnið er rekið
úr skóla, án annarra úr-
ræða, enda ekki orðið í
húsum hafandi. Sím-
hringing undir miðnættið frá vinkonu
dótturinnar, beiðni um að sækja
barnið út á götu, þar sem það liggur
fársjúkt fyrir hunda og manna fótum.
Síðan baráttan við kerfið: Að fá
barninu borgið af götunni, úr fé-
lagsskapnum og undan handarjaðri
glæpagengisins, í vistun og meðferð.
Það er löng saga, þar sem segir frá
góðu fólki (Hannes og Hrefna, fóst-
urforeldrar á meðferðarheimili), lög-
reglumönnum í hverfinu, sem eru all-
ir af vilja gerðir að hjálpa, en er
úrræðavant.
En þegar á heildina er litið, er
kerfið fjarlægt, svifaseint og úrræða-
lítið. Það er ekki fyrr en faðirinn
grípur til eigin ráða, sem það vottar
fyrir viðbrögðum. Hann fer á stjá.
Fer um hverfið. Nær tali af öðrum
krökkum úr genginu. Leitar upplýs-
inga um, hverjir selja og reynir að
komast að því, hverjir stýra. Hann
gengur hreint til verks, staðráðinn í
því að koma lögum yfir þetta lið og
bjarga þar með, ekki aðeins sínu eig-
in barni, heldur líka öðrum börnum
og fjölskyldum, sem lent hafa í klóm
glæpahyskisins. Hann kærir til lög-
reglu, en viðbrögðin láta á sér
standa. Í millitíðinni berast honum
hótanir um að hann skuli hafa verra
af. Það er ráðist á hann einu sinni, en
hann er vel að manni – harðsvíraður
togarajaxl – og þeir
hafa verra af. And-
rúmsloftið er þannig, að
hann sefur með hagla-
byssu við rúmstokkinn.
Sjálfsagt af sömu
ástæðum og 90 milljónir
Bandaríkjamanna sofa
með morðvopn undir
rúminu.
Þetta er saga um
venjulega fjölskyldu,
sem lendir í ógæfu.
Þetta er saga um for-
eldra, sem standa ráð-
þrota frammi fyrir þeim
sálarháska að barnið
þeirra er læst í klóm eit-
urlyfjaneyslu. Og þetta
er saga um föður, sem sættir sig ekki
við uppgjöf, heldur býður ofsækj-
endum sínum birginn og reynir til
hins ýtrasta að koma lögum yfir þá
glæpamenn, sem vildu leggja líf dótt-
ur hans og fjölskyldu í rúst.
Að þessu leyti er sagan óvenjuleg,
því að hún lýsir óvenjulegum kjarki
eins manns, sem tekst á við ofurefli.
Hversu margar eru ekki þær fjöl-
skyldur sem hafa gefist upp þegjandi
og hljóðalaust, og enginn veit um?
Þegar föðurnum varð lítt ágengt við
að knýja fram raunhæf viðbrögð yf-
irvalda, leitaði hann til fjórða valds-
ins: Sjónvarps og blaða. Þar sagði
hann sögu sína, svo að athygli vakti.
Það varð til þess, að kerfið rumskaði.
Hann fékk áheyrn hjá ráðherrum og
embættismönnum: Í dóms- og félags-
málaráðuneyti, hjá umboðsmanni
barna, hjá barnaverndarnefnd
Reykjavíkur, hjá Barnaverndarstofu,
Félagsmálastofnun Reykjavíkur og
lögreglu.
Það kallar Sesar að skrifast á við
kerfið. Sem betur fer fyrir lesand-
ann, er þær bréfaskriftir að finna í
eftirmála og trufla því ekki meginmál
frásagnarinnar. Sannleikurinn er sá,
að það er mestan part leið lesning.
Samt er þessi saga engan veginn
sögð til að koma höggi á dauflynda og
viðbragðssljóa embættismenn. Þeim
er meira að segja augljóslega hlíft,
enda ekki nafngreindir. Sagan þjón-
ar allt öðrum og merkilegri tilgangi:
Nefnilega að fá lesandann – og von-
andi verða í þeim hópi ráðamenn
þjóðarinnar – til þess að hugsa: Í
hvers kona þjóðfélagi lifum við eig-
inlega?
Meginmál sögunnar er vel skrifað
og vafningalaust. Sjálfur hlífir höf-
undur sér hvergi. Sjálfur missti hann
föður sinn í sjóinn tveggja ára að
aldri. Og mátti þola ofbeldi og bar-
smíðar stjúpföður síns í bernsku.
Fyrir tilstilli yfirvalda var honum
komið fyrir í vist hjá ókunnugum á
unglingsárunum og missti að mestu
samband við móður sína. Hann var
tilfinningaheftur og mótþróafullur
unglingur sem rakst ekki í skóla.
Svo lá leiðin á sjóinn. Þar tók við
slarksamt líf, hráslagaleg sjómanns-
tilvera og drykkjuslark og vímu-
efnaneysla í landi. Hann lagðist
m.a.s. svo lágt að smygla sjálfur eit-
urlyfjum og selja og dregur ekkert
undan.
Það var á sjónum, um borð í
Snorra Sturlusyni sumarið 1979, sem
leiðir okkar Guðmundar Sesars lágu
saman fyrst. Ég segi frá þeim kynn-
um í „Tilhugalífi“, svo sem verð-
skuldað var, því að þrátt fyrir erfiða
æsku og vosbúð í lífsins ólgusjó,
komst ég að því, að Guðmundur Ses-
ar er í innsta kjarna manndóms-
maður: Harðgreindur, ærlegur og
heiðarlegur frammi fyrir sjálfum sér
og öðrum.
Flestir hefðu í sporum Guðmundar
Sesars gefist upp átakalaust. Það er
hins vegar ekki í hans eðli. Hann
barðist eins og ljón fyrir lífi dóttur
sinnar og fjölskyldu og hafði sigur,
þótt hann stæði einn og óstuddur, og
þótt það kostaði hann að lokum aleig-
una, og meira til. Hann hugleiddi að
flýja land með fjölskylduna en gat
það ekki af fjárhagsástæðum. Eftir
hrottafengna árás glæpagengis, sem
hafði því sem næst gengið af honum
dauðum, ákvað hann að borga það
sem upp var sett: 1.200 þúsund krón-
ur og þar með íbúðina og aleiguna.
En hann bjargaði dóttur sinni. Sjálf-
ur lýsir hann niðurstöðunni með
þessum orðum:
„Mér fannst ég ekkert geta leitað
til þess að biðjast verndar.
Fyrir utan það sem ég hafði sjálfur
upplifað, hafði í fjölmiðlafárinu
hringt í mig ótölulegur fjöldi fólks,
sem allt sagði svipaða sögu. Ekkert
þeirra hafði fengið lausn sinna mála
með því að leita til lögreglunnar. Allir
voru á einu máli um, að það þýddi
ekkert að kæra.
Í hvers konar þjóðfélagi lifum við?
Slökkviliðið kemur strax, ef kviknar
í; sjúkrabíllinn kemur strax, ef ein-
hver slasast, og löggan kemur strax,
ef einhver er drepinn. En þegar fólk
lendir í þessari tegund af lífsháska,
þá gerist bara ekki neitt. Stofn-
anirnar sem eiga að sinna þessum
málum, eru ónýtar,“ segir Guð-
mundur Sesar að fenginni reynslu.
Hverjir eru glæpamennirnir, sem
stunda sína iðju óáreittir? Guð-
mundur Sesar nefnir dæmi, sem
hann getur að vísu ekki nafngreint:
Þjóðþekktan athafnamann, sem fjár-
festir í dauðanum (og hirðir fimm-
faldan arð á skömmum tíma); heild-
sala sem sér um innflutning og
dreifingu, en kemur þó hvergi nærri;
og handrukkarann, sem hefur stera-
bólgna ofbeldisseggi í sinni þjónustu
til að sjá um terrorinn, limlesting-
arnar og morðin.
Þetta er Ísland í dag. Hversu mörg
eru fórnarlömbin? Og hvenær ætla
yfirvöld að rumska? Hver trúir því, í
svo örsmáu samfélagi, að það sé
ógerningur að afla sannana og af-
hjúpa þessa glæpamenn, þannig að
draga megi þá fyrir lög og dóm og
hýsa bak við lás og slá, þar sem þeir
eiga heima. Stjórnmálamenn geta
ekki lengur skotið sér á bak við kerf-
ið. Það þarf pólitískan vilja til þess að
hreinsa þessa óværu af þjóðarlík-
amanum. Úrræðin eru til. Vilji er allt
sem þarf.
Lífið að veði
BÆKUR
Sönn frásögn
Þórunn Hrefna Sigurjónsdóttir, Guð-
mundur Sesar Magnússon. 210 bls. Al-
menna bókafélagið 2004.
Sigur í hörðum heimi
Jón Baldvin Hannibalsson
Guðmundur Sesar
Magnússon
HALLDÓR Laxness var viðstaddur
réttarhöldin yfir sovéska stjórnmála-
manninum og hugmyndafræðingnum
Nikolaj Búkarín og félögum hans í
Moskvu 15. mars 1938, eins og sjá má
af meðfylgjandi mynd sem birtist í
bókinni Halldór Laxness – ævisaga
eftir Halldór Guðmundsson sem
kemur út hjá JPV útgáfu í dag.
Halldór sat við réttarhöldin á bekk
ætluðum erlendum blaðamönnum og
gestum og fylgdist með í gegnum
túlk. Hægra megin á myndinni má
sjá Halldór. Hann snýr höfðinu til
hliðar, væntanlega til að fylgjast með
orðum túlksins.
Búkarín var dæmdur til dauða og
líflátinn. Sovésk yfirvöld viðurkenndu
síðar að ákæran hefði verið tilbún-
ingur.
Margrét Tryggvadóttir myndrit-
stjóri bókarinnar kveðst hafa leitað
vítt og breitt í myndabönkum af
myndum frá Moskvuréttarhöldunum
og öðrum myndum frá Sovétríkj-
unum á þessum tíma. „Það var ekki
auðveld leit og lengi vel fannst fátt
annað en uppsettar áróðursmyndir.
Ég var búin að skrifa BBC og öllum
helstu myndabönkunum án árangurs
þegar þessi mynd kom loksins í leit-
irnar hjá litlum myndabanka í Lund-
únum sem heitir Popperfoto. Það er
reyndar nokkuð merkilegt því hann
sérhæfir sig í íþróttamyndum.“
Ekki var vitað til þess að Halldór
hefði náðst á mynd við réttarhöldin
og segir Margrét það hafa verið
óvæntan glaðning þegar svo reyndist
vera.
Halldór Laxness ævisaga er 840
bls., prýdd aragrúa mynda bæði svart
hvítum og litmyndum. Prentsmiðjan
Oddi prentaði.
Laxness við réttar-
höldin yfir Búkarín
Ljósmynd/ Popperfoto