Morgunblaðið - 16.11.2004, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. NÓVEMBER 2004 27
JÓN Kristjánsson heilbrigð-
isráðherra hefur í samráði við Geir
H. Haarde ráðherra fjármála ákveð-
ið að fela Hagfræðistofnun Háskóla
Íslands að grafast fyrir um ástæður
mikillar fjölgunar öryrkja og end-
urhæfingarlífeyrisþega og skila
skýrslu um málið í janúar 2005.
Öryrkjum fjölgar um nær 700 á
ári. Hefur fjölgað um
40% frá 1998. Mest í
yngri aldurshópum.
Útgjöld vegna öryrkja
eru áætluð 15,8 millj-
arðar næsta ár, þref-
öldun frá 1998.
Hvers vegna
Hagfræðistofnun?
Heilbrigðisráðuneyti
og tryggingastofnun
eru ekki settar í verkið
enda málið skylt. En til
hvers hagfræðistofnun
frekar en t.d. fé-
lagsvísindastofnun?
Er ráðherra eina ferð
enn að kaupa tíma og
framtíð fyrir úr sér
genginn ríksrekstur?
Nóg er til af upplýs-
ingum. Læknar
Tryggingastofnunar,
þeir Sigurður Thorla-
cius dr. med. og Sig-
urjón B. Stefánsson
dr. med., upplýstu í
Læknablaðsgrein (9/
2004) að mest væri
aukningin vegna geð-
raskana ungs fólks.
Þeir leggja áherslu á nauðsyn þess
að sporna við þeirri þróun með því
að greina og meðhöndla geðraskanir
snemma og leggja áherslu á starfs-
endurhæfingu þeirra sem eru að
missa fótfestu á vinnumarkaði. Skýr
svör. Góð ráð.
Flótti til bjargráða
3. október skrifaði Guðbergur
Bergsson rithöfundur: „Eina ráð
margra er að reyna að vera taldir ör-
yrkjar. Þannig flótti til bjargráða er
algengari en menn vilja viðurkenna.
Ætli þetta sé aumingjaskapur eða
uppgjöf gagnvart sjálfum sér og til-
verunni? Nei. Oft er þetta eina ráð
heiðarlegra og veikburða.“ Vel lýst
veruleika sem við þekkjum.
Atvinnuleysi
Formaður Öryrkjabandalagsins tel-
ur stóraukið atvinnuleysi valda
mestu. Atvinnuástand hafi gjör-
breyst. Það bitni mest á þeim sem
minnst starfsþrek hafi. „Fjöldi fatl-
aðra sem áður gátu fengið vinnu fær
ekki vinnu í dag, ástæðan fyrir því
að öryrkjar voru svo fáir á Íslandi
áður var sú að hér var eftirspurn eft-
ir vinnuafli … Með menntun eykst
fjölbreytni þeirra starfa sem fólk
getur unnið þrátt fyrir fötlun, skóla-
menntun getur gjörbreytt mögu-
leikum fólks.“ Formaðurinn leggur
áherslu á menntun og baráttu gegn
atvinnuleysi.
Allir vita að ótrygg vinna og at-
vinnuleysi stuðlar mjög að þung-
lyndi. Leysir úr læðingi veikleika
sem ella hefðu seint haft áhrif á at-
vinnumöguleika. Fjöldi útlendinga
og nýbúa er nú í þeim störfum sem
minnsta menntun þarf til og störf
fyrir ófaglærða flytjast ört til lág-
launalanda. Staðreyndir sem segja
að staða þeirra sem hafa litla mennt-
un eða skerta færni er að þrengjast.
Örorkuhvatar yfirvalda
Fólk festist í örorku. Læknar vita að
það er fremur sjaldgæft að þeir sem
komist hafa á örorku komist af
henni aftur, jafnvel þótt heilsan
batni. Kerfið er gildra. Leiðin inn er
allgreið með stýrandi hvötum. Leið-
in út úr örorku er á brekkuna og
Þrándar í Götunni, ættaðir frá yf-
irvöldum. Verða fjórir taldir.
1. Lágir sjúkradagpeningar
„Skammarlega lágir sjúkradagpen-
ingar“ eru orð tryggingayfirlæknis.
Í veikindum reiða flestir sig á rétt til
launa skv. kjarasamningum. Hann
er misjafn eftir starfsgreinum og
stéttarfélögum. Mörg hafa komið
sér upp ágætum sjúkrasjóðum. En
hafi sjúklingur litla atvinnusögu og
ekki stéttarfélag bak við sig eru
sjúkradagpeningar TR 846 kr. á
dag – 25.380/mán. – lengst eitt ár ef
hann lifir af. Farandverkamenn eru
vantryggðir. Sé heilsan bág og
lækning ekki í augsýn verður eðli-
lega leitað meira ör-
yggis.
2. Örorkubætur
„kjarabót“
Miðað við sjúkra-
dagpeninga ríkisins
eru örorkubætur
kostakjör. Lífeyrir
með tekjutryggingu
er um 72 þús./ mán.
eftir skatta. Enginn
ofsæll af því. Hlunn-
indi fylgja þó. Sjúkra-
tryggingarnar snar-
batna. En
sjúklingurinn er þeg-
ar kominn í gildru.
3. Illa hannaðar
sjúkratryggingar
Þróist afkomukvíði
hins óverkfæra eða at-
vinnulausa í svefn-
leysi, streitu, vöðva-
gigt, magasár eða
þunglyndi á hann rétt
á greiðsluþáttöku
sjúkratrygginga. Þar
gildir kröftug verð-
stýring.
Sjúklingar greiða
13%–21% kostnaðar af viðtali við
heimilislækni (kr. 600) en um 63%
kostnaðar af sérfræðiþjónustu (t.d.
kr. 4.504 fyrir 1 klst. geðlækn-
isviðtal).
Afsláttarkort er hægt að fá eftir
18 þús. kr. útgjöld á ári sem lækkar
greiðsluhlutfallið úr 63% niður í
23% til áramóta. Öryrkjar greiða í
ársbyrjun um 23%, fá afsláttarkort
sitt eftir 4.500 kr. útgjöld en síðan
er þjónustan á útsölu (um 7% kostn-
aðar) út árið.
Stýring sjúkratrygginganna er
ósanngjörn og líklega í reynd öllum
óhagkvæm.
Það kerfi að þurfa að borga sig
inn á sínar eigin tryggingar með
háum upphafsgjöldum en eftir það
er útsala eða gjafverð hjálpar eng-
um. Þessi þröskuldur, sem upp-
haflega var settur til að fæla fólk frá
sérfræðiþjónustu, er hár fyrir
marga. Öfugt við kjörorðið „styðj-
um sjúkra til sjálfsbjargar“ gildir
hjá ríkinu „hvetjum flóttann til
tryggingaframfærslu“.
4. Þjónustusvelti
Margra ára niðurskurður á geð-
deildum sjúkrahúsa krefst stórauk-
innar þjónustu utan spítala. En
samtímis er niðurskurður á fjár-
lagastýrðum sjúkratryggingum
sem jafna má við þjófnað yfirvalda.
Geðlæknar er starfa utan ríkisstofn-
ana fá þrönga kvóta og skertar
greiðslur frá Tryggingastofnun og
engar greiðslur fyrir hópmeðferð né
endurhæfingu sem byggist síður á
lyfjameðferð. Þetta allt þrengir
kosti sjúkra. Fólk í lífsvanda þarf
fleira en fjölnotalyfseðla. Það þarf
sérhæfða, vandaða læknismeðferð
og nothæfar sjúkratryggingar.
Samantekt
Orsakir fjölgunar öryrkja eru
margar og auðskildar. Auk þjóð-
félagslegra og atvinnutengdra þátta
eru öflugir örorkuhvatar innbyggðir
í hið ríkisrekna tryggingakerfi sem
jafnframt hindra að fólk komist úr
örorkugildrum. Röng stýring
sjúkratrygginga skerðir möguleika
á sérhæfðri læknisaðstoð snemma í
sjúkdómsferli. Íslendingar eru
hættulega illa sjúkratryggðir uns
þeir verða öryrkjar. Ríkiseinokun
trygginganna er úrelt.
Hvers vegna
fjölgar öryrkjum?
Ingólfur S. Sveinsson fjallar
um styrk til öryrkja
Ingólfur S. Sveinsson
’Öfugt við kjör-orðið „styðjum
sjúkra til sjálfs-
bjargar“ gildir
hjá ríkinu
„hvetjum flótt-
ann til trygg-
ingafram-
færslu“.‘
Höfundur er geðlæknir,
ingolfursv@islandia.is.
HEIMILI og skóli – landssamtök
foreldra, hvetja sveitarstjórnir til
að leita allra leiða til þess að
tryggja að kennarar mæti aftur
til starfa í dag og að þær komi
betur til móts við þær kröfur sem
kennarar lögðu fram á sáttafundi
í fyrrakvöld, en raun varð á, að
því er fram kemur í ályktun sem
send var út í gær.
„Miðað við stöðuna þá þurfa
sveitarfélög að stíga fram og
samþykkja þessar tillögur þannig
að kennsla geti hafist og hægt
verði að halda úti eðlilegu skóla-
starfi,“ segir í ályktuninni.
Upplýsingar verði settar
á heimasíður skólanna
Þá eru skólastjórnendur hvattir
til að setja upplýsingar á vef-
svæði skólanna um fyrirkomulag
kennslu og foreldrar beðnir um
að fylgja börnum sínum í skólana
í dag.
Samtökin harma að kennarar
hafi ekki mætt í stórum stíl til
vinnu í gær, að því er fram kemur
á vefsíðu samtakanna. Þau skilji
þá erfiðu stöðu sem kennarar eru
í en landslög beri ætíð að virða.
Landslög ber
að virða
UMBOÐSMAÐUR barna beinir
þeim tilmælum til Félags grunn-
skólakennara að „þeir sýni börnum
þessa lands virðingu og mæti þegar
í stað til vinnu sinnar í grunnskólum
eins og lög bjóði,“ að því er fram
kemur í tilmælum umboðsmanns til
grunnskólakennara.
„Börn eru skólaskyld og þau eiga
stjórnarskrárvarinn rétt til mennt-
unar og fræðslu. Virðingarleysi fyr-
ir þessum réttindum barna er eng-
um til sóma,“ segir í tilmælum
umboðsmanns.
Umboðsmaður
barna
Virðingarleysi
sem er engum
til sóma
on skóla-
einungis
mæta til
gar hann
um:
af því að
n í kenn-
að Katla
en maður
jái okkur
ið svona
hann.
ðuðu
menda
ar boðið
. bekk í
ningsfull-
du bekk-
af fyrir
á meðan
æsluna, að
r heima,“
ið hvern-
kennarar
áðstafanir
að bjarga
þau eru í
irði muni
ástandið
ur við en
sé ekki
nægjanlega mannaður sem stend-
ur til þess að halda úti gæslu fyrir
börnin.
Í nógu var að snúast hjá starfs-
fólki í Lækjarskóla í gærmorgun
og bætti ekki úr skák þegar við-
vörunarbjöllur fóru í gang í skól-
anum fyrir hádegi, en þar var
engin hætta á ferðum, að sögn
skólastjóra.
FORELDRAR barna í Stóru-
Vogaskóla á Vatnsleysuströnd eru
tilbúnir að hafa ofan af fyrir nem-
endum skólans í dag mæti kenn-
arar ekki til vinnu. Enginn kenn-
ari mætti til vinnu í gær.
Hópur foreldra gekk í gær-
morgun á fund skólastjórans og
bauð fram krafta sína til að ekki
þyrfti að senda börnin heim í dag.
Að sögn Ólafs E. Ólasonar for-
eldris tók skólastjórinn vel í tilboð
foreldra. Undirskriftalistar voru
látnir liggja frammi víða í Vogum í
gær og skráðu á þriðja tug for-
eldra sig á listann og lýstu því þar
með yfir að þeir væru tilbúnir að
mæta í skólann og hafa ofan af
fyrir börnunum mæti kennarar
ekki til vinnu, annan daginn í röð.
Ólafur sagðist þó hafa heimildir
fyrir því að kennarar ætluðu flest-
ir að mæta. „En við sjáum bara
hvað setur. Við erum alla vegna í
startholunum að sjá um börnin svo
það þurfi ekki að senda þau heim,“
sagði Ólafur við Morgunblaðið í
gærkvöldi.
Foreldrar ætla
að sjá um börn-
in í skólanum
búið sé að
ir nóvem-
ekki vinn-
tarfélagið
á munum
fa náð sér
ðarlæknis
heilsufar
þess að ná
r sem líkir
ðardóttur,
eltjarnar-
mættir af
1 umsjón-
la.
t sig veika
rna sinna.
hlutverk
dir í gær-
æði, enda
síðdegis í
r hygðust
t skólayf-
í gær frá
u
nu
a
ð/Kristinn
a Mar-
i í flestum grunnskólum landsins í gær
Kristín Nielsen, foreldritveggja grunnskólabarnaí Reykjavík, segist hafa
fengið sig fullsadda af kjaradeilu
kennara og hún hafi tekið þá
ákvörðun að senda ekki börn sín í
skólann fyrr en hún fái staðfest-
ingu á því að þau fái kennslu sem
þau eigi rétt á.
Börn Kristínar eru í 8. bekk í
Breiðholtskóla og 6. bekk í
Hamraskóla auk þess sem sam-
býlismaður hennar á tvö börn.
Börnin loka sig inni
„Staðan er afskaplega slæm.
Þau eru send í skólana í viku og
koma aftur heim eftir þessa viku.
Þau eru leið, svekkt og pirruð og
vita ekki hvað þau eiga að gera,“
segir Kristín. Börnin loki sig inni
yfir sjónvarpi og tölvum. Hún
kveðst ósátt við framkomu kenn-
ara sem sé lítilsvirðing við börn-
in.
Dóttirin nýbyrjuð í nýjum
skóla þegar verkfall hófst
„Þetta er algerlega óásættan-
legt og ég tók þá ákvörðun í [í
fyrrakvöld] að senda ekki börnin
í skólann [í gærmorgun].
Ég skil vel að kennarar vilji fá
sín laun og ég veit að þessi stétt
er ekki vel launuð en mér finnst
ekki hægt að þeyta þessum
krakkagreyjum fram og aftur
með misvísandi skilaboð. [...] Ég
mun ekki senda þau í skólann
fyrr en ég fæ staðfestingu á því
að þau fái kennslu eins og þeim
ber,“ segir Kristín.
Að hennar sögn er yngra barn
hennar nýbyrjað í Hamraskóla og
verkfallið hafi bitnað hart á því.
„Hún er milli tveggja póla, gömlu
vinirnir eru í gamla hverfinu og
hún er ekki búinn að festa sig í
sessi þegar verkfall skellur á. Fé-
lagslega er hún afskaplega ein-
mana, hún hefur engan til að vera
með. Hún þarf að taka strætó í
gamla hverfið og þar eru aftur
farnir að myndast vinahópar og
hún er dottin út. Mér finnst þetta
bara óásættanlegt,“ segir Kristín
sem kveðst ekki hafa mótmælt
verkfalli kennara á Austurvelli en
hún hafi núna fengið sig fullsadda
af kjaradeilunni.
„Þetta er algerlega
óásættanlegt“
Móðir tveggja grunnskólabarna hyggst ekki senda
börnin í skólann fyrr en framtíð skólastarfs skýrist
Sigurður Þór Ágústsson, kenn-ari við Mýrahúsaskóla á Sel-tjarnarnesi, er í hópi kenn-
ara sem mætti ekki til vinnu í
gærmorgun.
„Ég talaði við minn skólastjóra [í
fyrrakvöld] og gerði honum grein
fyrir því að ég treysti mér ekki í
kennslu og hann sýndi því skiln-
ing.“ Að sögn Sigurðar var það erf-
ið ákvörðun að mæta ekki til vinnu.
„Maður er sár og reiður og ekki í
jafnvægi til að taka á móti stórum
hópi af börnum og kenna þeim á
þeim forsendum sem þau eiga skil-
ið. Ég treysti mér bara ekki í það og
ég varð að gera það upp við sjálfan
mig hvort að ég ætti að bjóða þeim
upp á eitthvað sem væri þá ekki
kennsla hvort eð var,“ segir hann
„Mér fannst þá heiðarlegra að
koma fram við krakkana og for-
eldra þeirra þannig, að ég treysti
mér ekki til að sinna starfi mínu í
dag.“
Að sögn Sigurðar spilar inn í
ákvörðun hans sú ákvörðun rík-
isstjórnarinnar að setja lög á verk-
fall kennara. Hún hafi verið algert
reiðarslag fyrir kennara og sú
spurning bærist innra með sér
hvort hann eigi að halda áfram
starfi sem kennari. Sigurður segir
að það sé tilfinning sín að búast
ekki við miklu í viðræðum sveitar-
félaga og kennara í vikunni. Deilan
sé í alvarlegum hnút og þrátt fyrir
að kennaraforystan hafi staðið sig
með eindæmum vel og komið með
ný útspil til að liðka fyrir samn-
ingum, virðist sem Launanefnd
sveitarfélaganna sitji „meðvitund-
arlaus hinum megin borðsins“.
Metur líðan sína dag frá degi
Að sögn hans höfðu einhverjir
kennarar „hringt sig saman“ til að
kanna hvernig öðrum kennurum
liði og líðan margra þeirra sé „erf-
ið“ nú um stundir. „Ég tek bara of-
an fyrr þeim kennurum sem treystu
sér í kennslu [í gærmorgun]. Að
mæta kannski kennurum á kenn-
arastofunni, maður getur ímyndað
sér hitann sem hefði myndast þar
og þær umræður sem hefðu farið í
gang, og fara svo að kenna ungum
börnum – mér fannst það ekki boð-
legt.“
Sigurður kvaðst ætla að taka
ákvörðun um það í gærkvöld eða í
morgun hvort hann hygðist mæta
til vinnu í dag.
„Ég tek ákvörðun um það einn
dag í einu hvernig mín líðan er og
hvort maður sé tilbúinn að standa
frammi fyrir þeim einstaklingum
sem maður á að kenna og gera það
með sóma,“ segir Sigurður.
Hann segist ekki geta tjáð sig um
þær fullyrðingar að með því að
mæta ekki til vinnu séu kennarar
að brjóta lög. Hann geti einungis
talað fyrir sjálfan sig og hann hafi
ekki treyst sér að kenna og tjáð
skólastjóra það. Ef hann geri at-
hugasemd við það muni hann mæta
því.
„Sár og reiður og
ekki í jafnvægi“
Segir það erfiða ákvörðun að mæta ekki til vinnu