Morgunblaðið - 24.02.2005, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 24. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
SJÓN Á VIT ÆVINTÝRANNA
Sjón er sjötti íslenski rithöfundurinntil þess að hljóta Bókmenntaverð-laun Norðurlandaráðs. Verðlaunin
voru fyrst veitt árið 1962. Þá hlaut Norð-
maðurinn Eyvind Johnson þau fyrir bók-
ina Hans nådes tid en það ár var Halldór
Laxness tilnefndur til verðlaunanna fyrir
skáldsöguna Paradísarheimt. Ólafur Jó-
hann Sigurðarson var fyrstur Íslendinga
til að hljóta verðlaunin árið 1976 fyrir
ljóðasafnið Að brunnum en önnur íslensk
skáld sem hafa hlotið þau eru Snorri
Hjartarson 1981, Thor Vilhjálmsson
1988, Fríða Á. Sigurðardóttir 1992, Ein-
ar Már Guðmundsson 1995 og nú tíu ár-
um síðar Sjón.
Menn þurfa ekki að þekkja mikið til
Sjóns til að koma auga á að þar fer
óvenjulegt skáld sem hefur flutt erindi
sitt af meiri elju en gengur og gerist. Allt
frá því að fyrsta bók Sjóns, Sýnir, kom út
árið 1978 hefur rödd hans skorið sig úr í
íslenskum bókmenntum. Hann var þá að-
eins sextán ára og vakti þegar athygli
fyrir ævintýralegt myndmál sem síðar
hefur oft verið kennt við súrrealisma,
absúrdisma eða fantasíu. Árið 1979 var
hann meðal nokkurra ungmenna í Fjöl-
brautaskólanum í Breiðholti sem stofn-
uðu Medúsuhópinn sem fyrst og fremst
var kenndur við súrrealisma og gerði
ýmsar merkilegar tilraunir á sviði bók-
mennta, myndlistar og tónlistar. Undir
merkjum þess hóps gaf Sjón út sex ljóða-
bækur. Í allt hefur hann sent frá sér á
annan tug ljóðabóka, fimm skáldsögur,
leikrit, barnabækur, þýðingar auk þess
að hafa komið að kvikmyndum og texta-
gerð eins og frægt hefur orðið.
Fyrir utan frumlega og fjöruga mynd-
skynjun einkennist skáldskapur Sjóns
ekki síst af sterkri bókmenntasögulegri
vitund. Verðlaunabókin Skugga-Baldur
er gott dæmi um þetta. Hún gerist á
nítjándu öld og er á titilsíðu kölluð þjóð-
saga enda nýtir Sjón sér það bókmennta-
form en bókin er reyndar einnig saga um
þjóð. Bókin hefst á tófuskyttiríi Baldurs
prests sem fer illa. Baldur er venjulegur
íslenskur ruddi, eins og skáldið komst
sjálft að orði í viðtali í Lesbók Morgun-
blaðsins við útkomu bókarinnar, en það
fylgir þessari þjóð að dýrka slíka menn
að mati Sjóns. Það kemur í ljós að Baldur
er sannkallaður úlfur í sauðargæru.
Meginhluti bókarinnar segir frá stúlku
með Downs-heilkenni sem er hafnað af
samfélagi sínu, lætur lífið og er grafin í
óvígðri mold. Baldur er örlagavaldur í lífi
stúlkunnar en þriðja aðalpersóna bókar-
innar, Friðrik B. Friðjónsson, sem á ým-
islegt sameiginlegt með höfundinum Sig-
urjóni B. Sigurðssyni, tekur hana að sér
eftir að hafa komið heim frá sukksamri
en lærdómsríkri námsdvöl í Kaupmanna-
höfn. Í fyrrnefndu viðtali sagði Sjón að
bókin fjallaði um það að lítið samfélag
eins og Ísland ætti tvo möguleika þegar
hið veika knýr dyra, að taka því vel eða
illa. „Bókin er eiginlega ákall um heims-
mennsku og upprifjun á því að það þurfti
hreint og beint að kenna Íslendingum
mannúð. Í öllum samfélögum er væntan-
lega einhver innbyggð mannúð en saga
okkar sýnir að við þurftum að læra að
vera góð hvert við annað. Mannúðin kom
að utan.“
Skugga-Baldur er í senn ákaflega vel
heppnuð tilraun um samræðu við eldra
bókmenntaform og hárbeitt ádeila á
ríkjandi gildismat í samtímanum sem
einkennist af líkamsdýrkun og trú á ein-
föld svör og vísindalegar lausnir. Í henni
mætast og takast á hið rammþjóðlega í
ýmsum myndum og hið heimsmannslega;
í einföldu, þjóðlegu formi er glímt við
flóknar spurningar sem hvíla á heiminum
um gott og vont, sakleysi og spillingu,
náttúru og ónáttúru, og svörin eru langt
frá því að vera einföld. Þegar upp er stað-
ið situr lesandinn eftir með óþægilega
spurningu: Erum við virkilega svona?
Sjón er vel að þessari viðurkenningu
kominn, hann hefur sýnt að hann er ein-
arður, einlægur, vandvirkur, leitandi,
spyrjandi, teygjandi sig í allar áttir. Von-
andi verða þessi verðlaun honum hvatn-
ing til að leita enn á vit ævintýranna.
OFBELDI GEGN KONUM
Samtök um Kvennaathvarf birtu ífyrradag óhugnanlegar tölur um
fjölda kvenna, sem leitað hefur í athvarf-
ið vegna ofbeldis. Árið 2004 var samtals
skráð 531 heimsókn í Kvennaathvarfið,
en 388 árið 2003. Alls leituðu 254 konur
þangað á liðnu ári og dvöldu þar af 88
konur og 55 börn í athvarfinu. Í árs-
skýrslu samtakanna segir að kærum
vegna ofbeldis hafi fjölgað. Alls hafi 12%
þeirra, sem leituðu til athvarfsins í fyrra
kært, en 7% árið 2003. Eins og fram
kemur í frétt Morgunblaðsins í gær telja
forsvarskonur Kvennaathvarfsins að
þetta bendi til þess að fleiri konur þekki
rétt sinn en áður og líti á ofbeldi gegn sér
sem glæp.
Í skýrslu samtakanna kemur fram að í
fyrra voru ofbeldismennirnir í 42% til-
vika eiginmenn eða sambýlismenn þeirra
kvenna, sem leita til athvarfsins. 35%
eru fyrrverandi eiginmenn eða sambýlis-
menn.
Heimilisofbeldi er svartur blettur á ís-
lensku samfélagi.
Skilgreining Samtaka um Kvennaat-
hvarf á heimilisofbeldi birtist í skýrsl-
unni: „Heimilisofbeldi er þegar einn fjöl-
skyldumeðlimur kúgar annan í skjóli
friðhelgi heimilisins og tilfinningalegrar,
félagslegrar og fjárhagslegrar binding-
ar.“ Orðið heimilisofbeldi kemur hins
vegar hvergi fyrir við leit í lagasafninu.
Samkvæmt breskum tölum verður
fjórða hver kona fyrir því einhvern tím-
ann á lífsleiðinni að vera beitt ofbeldi á
heimilinu. Í breska tímaritinu The Lanc-
et sagði fyrr í vetur að hlutfallið væri
svipað og víðast hvar annars staðar, en
sums staðar væri það þó jafnvel hærra.
Einna hæst hefur hlutfall kvenna, sem
beittar eru ofbeldi á heimilinu, verið á
Spáni. Þar myrtu núverandi eða fyrrver-
andi eiginmenn eða elskhugar 67 konur í
fyrra og á fyrstu þremur vikum þessa árs
voru fjórar konur myrtar. Ný ríkisstjórn
sósíalista hefur skorið upp herör gegn
þessum vanda. Bæði hafa refsingar verið
hertar og skilnaður auðveldaður þannig
að nú tekur hálft ár að fá skilnað í stað
tveggja áður. Einnig hefur mikið fé verið
lagt í að þjálfa lækna, sálfræðinga og
dómara til að fjalla um heimilisofbeldi og
blásið til kynningarherferðar til að
fræða almenning. Starfsfólk í heilsu-
gæslu á Spáni hefur löngum leitt heim-
ilisofbeldi hjá sér og á tímum Francos
var litið á heimilisofbeldi sem ástríðu-
glæp í dómskerfinu. Nýlegur héraðs-
dómur hér á landi ber því vitni að enn
eimi eftir af þeim hugsunarhætti hér á
landi.
Ofbeldi gegn konum á ekki að líða. Of-
beldi á heimilum liggur eins og mara á
fjölskyldum og bitnar þegar til langs
tíma er litið verst á börnunum. Þau vita
mæta vel hvað er á seyði og jafna sig
jafnvel aldrei. Heimilisofbeldi er vanda-
mál þjóðfélagsins alls og kominn tími til
að á því verði tekið í samræmi við það.
S
jón hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs
árið 2005 fyrir skáldsöguna Skugga-Baldur. Í
umsögn dómnefndar segir að Skugga-Baldur
vegi salt milli ljóðs og prósa og að höfundur flétti
saman þáttum úr íslenskum þjóðsögum, róm-
antískri sagnahefð og heillandi sögu, þar sem siðferðileg
vandamál samtímans eru áleitin.
Skugga-Baldur kom út hjá Bjarti haustið 2003 og var til-
nefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna það ár. Verkið
hefur verið selt til útgáfu í Svíþjóð, Ítalíu og Danmörku og
fleiri lönd hafa sýnt því áhuga.
Í ritdómi í Morgunblaðinu 11. nóvember sama ár, segir
Hrund Ólafsdóttir bókmenntagagnrýnandi um Skugga-Bald-
ur: „Með kynngimögnuðu orðfæri þar sem er samofin fögur
ljóðræna, nútímamál og hátíðlegt nítjándu aldar mál, fangar
Sjón andblæ liðins tíma í íslenskum afdal þar sem náttúran
drottnar í ægivaldi sínu og kyrrð í senn. Hann fangar
grimmdina sem hlýst af fáfræði og afdalamennsku en birtir
einnig meðvitund og samúð með lítilmagna aldanna. Vonandi
megum við vænta margra bóka til viðbótar frá þessum frum-
lega og snjalla meistara tungumálsins.“
Sjón, Sigurjón Birgir Sigurðsson, fæddist árið 1962 og hef-
ur samið fjölda skáldverka; ljóðabækur, barnabækur og
skáldsögur, auk þess að semja leikrit, kvikmyndahandrit og
söngtexta. Árið 2001 var hann tilnefndur til Óskarsverðlauna
sem besti textahöfundurinn í söngvamynd Lars Von Trier,
Dancer in the Dark. Hann var einnig höfundur texta lagsins
Oceania sem Björk flutti við opnun Ólympíuleikanna árið
2004.
Skugga-Baldur er rómantísk skáldsaga sem gerist á Ís-
landi um miðja 19. öld. Ungur grasafræðingur og lífs-
nautnamaður hefur snúið baki við skrautlegu líferni í Kaup-
mannahöfn og ákveðið að leita hamingjunnar í íslenskri sveit.
Hann tekur meðal annars að sér vangefna stúlku sem hefur
mátt þola ýmislegt misjafnt á stuttri ævi. Smám saman kem-
ur í ljós að presturinn í sveitinni, Baldur Skuggason, er ekki
aðeins örlagavaldur í lífi stúlkunnar heldur líka úlfur í sauð-
argæru. Í þessu verki þykir Sjón sýna á sér nýjar og óvænta
hliðar sem skáldsagnahöfundur auk þess sem hann vinnur
með skemmtilegum og skapandi hætti úr íslenskri þjóð-
sagnahefð. Skugga-Baldur er fimmta skáldsaga Sjóns en
hann hefur áður sent frá sér bækurnar Stálnótt, sem kom út
árið 1987, Engill, pípuhattur og jarðarber (1989), Augu þín
sáu mig (1994 og Með titrandi tár (2001).
Fannst ég eiga skilið að vera tilnefndur
Þegar fréttin um verðlaunin spurðist út í gærmorgun var
Sjón staddur á heimili sínu á Eyrarbakka, og ekki von á hon-
um til Reykjavíkur fyrr en með rútu uppúr hádegi. Boðað var
til blaðamannafundar hjá útgáfufyrirtæki hans, Bjarti, og þar
beið Sjóns hópur fjölmiðlamanna, þegar hann rann í hlað um
þrjúleytið. Hamingjuóskir og blómvendir streymdu hvaðan-
æva að.
Manstu hvað fór um huga þinn þegar þú fréttir af því á sín-
um tíma að þú hefðir verið tilnefndur til Bókmenntaverð-
launa Norðurlandaráð?
„Ég varð afskaplega glaður og montinn. Mér fannst ein-
mitt að ég ætti það skilið.“
Hvaða væntingar gerðirðu þér þá um að þú myndir hreppa
verðlaunin?
„Ég er það ánægður með bókina, þannig að ég taldi alveg
frá upphafi að hún væri líkleg til að fara í slaginn, og kæmi
sterklega til greina. Það var það langur tími liðinn frá því hún
kom út, að ég þóttist alveg hafa vit á því hvers konar bók
þetta væri. Fyrst eftir að bækur koma út veit maður ekkert
hvað maður hefur skrifað. En eftir tilnefninguna las ég hana
aftur og þótti hún ansi sigurstrangleg. En eftir því sem tím-
inn leið fór ég að skoða betur aðrar bækur sem tilnefndar
voru. Þar var auðvitað Stormur eftir Einar Kárason, og aðrir
frábærir höfundar frá Norðurlöndunum, þannig að það var
við ramman reip að draga.“
Lastu þær bækur?
„Nei, nei, en ég las mikið um þær. Ég er svo strategískur.
Ég las mér til um allar bækurnar og höfundana og það var í
sjálfu sér ágætis skóli fyrir mig.“
Var eitthvert hinna skáldanna að róa á svipuð mið og þú, í
formi eða efni?
„Nei, það held ég ekki, en mér skilst að eldri bækur mínar
eigi ýmislegt sameiginlegt með því sem Kirsten Hammann
hefur verið að skrifa. Ég hlakka til að lesa hen
kemur út hér hjá Bjarti í haust, og ég er mjög
hana.“
Hvenær fréttirðu svo af því að þú hefðir fen
„Það var hringt í mig í morgun, um leið og b
funda. Klukkan var níu og ég var enn sofandi,
vinna frameftir og sofið frekar órólega. Það va
Birgisdóttir sem hringdi með fréttina og dóm
aði fyrir mér fyrir aftan hana í herberginu. Þe
anlega mjög skemmtilegt og óvænt, vegna þe
fengið þá flugu í höfuðið, að það yrði hringt í v
daginn áður. Þegar ég gekk til náða í gær, var
veginn búinn að afskrifa þetta, en hafði þó sím
herberginu. Ég var fljótur að teygja mig í han
hringdi.“
Þú svafst órólega – var þig að dreyma eitth
„Já, og ekki bara mig – ýmsa í fjölskyldunn
dreyma fyrir þessu.“
Voru þetta þá vonbrigðadraumar, úr því þú
afskrifa möguleikann á að þú fengir verðlauni
„Nei, þeir bentu allir mjög sterklega til þes
verðlaunin. Ég leyfði mér hins vegar ekki að t
voru frábærar bækur í boði til verðlaunanna,
eitthvað af þeim verði gefið út hér.“
Lifði á þjóðsögum átta og níu ára
Skugga-Baldur kom mörgum á óvart, ekki sís
þjóðlega tón sem í henni er. Hvaðan kom hann
„Hann hefur fylgt mér lengi. Ég las þjóðsög
agna þegar ég var barn. Ég og móðir mín bjug
ömmu minni um tíma, og hún átti þjóðsögur J
í fimm binda útgáfu, veglegri og mikilli, og þe
tvö ár, átta og níu ára gamall. Ég held í raunin
ismann og margt annað skringilegt í mínum s
veg eins rekja til þess að barnshugurinn var a
frásagnir af skoffínum, skugga-böldrum og ha
mönnum. Það býr margt í þokunni og þetta he
nálægt mér.
Þetta byrjaði í bókinni Augu þín sáu mig. Þ
annars tilbúin þjóðsaga um prins og tófu og í n
andi tári, byrja ég að skoða það sem er undirli
lenskri þjóðarvitund og úr hverju íslensk þjóð
er búin til – hvað sett var í pottinn árið 1944. Þ
þetta ferðalag mitt fyrir alvöru. Ég hafði viða
miklu af alls konar þjóðlegum fróðleik þegar é
þá bók, að mér fannst ég ætti eitthvað eftir þa
að skrifa allt aðra bók – um dómsmál sem spr
heppnaðri veiði á Katanesdýrinu. Til að undir
þá bók byrjaði ég að lesa mér til um refaskytt
ná mér í andrúmsloft í frásagnir refaskyttna a
greni og byggja upp með þeim frásagnir af þv
maður liggur fyrir Katanesdýrinu. En svo var
heillaður af frásögnum refaskyttnanna – eltin
ins við þetta litla dýr. Ég hef orðið mikill tófuv
hafa skrifað þessa bók.
En smám saman fór efnið að raðast saman,
annað. Ég vissi frá upphafi að sagan yrði í fjór
fyrsti yrði ljós, annar dökkur, sá þriðji ljós og
ur. Þegar ég fór að skoða þetta fjórskipta form
Góðir lesendur er
mætasta sem rith
Sjón var kampakátur í gær
hann kom til Reykjavíkur a
Eyrarbakka, til að fagna þv
gefanda sínum, Bjarti, að ha
Bókmenntaverðlaun Norðu
ráðs í ár. Bergþóra Jónsdót
þó tækifæri til að ræða við s
um verðlaunabókina, Skugg
ur, um skrif, strengjakvarte
úðina og þjóðleg minni.
Það býr margt í þokunni, segir Sjón í samtali við Morgunblaðið, en á myndinni fagnar hann kampakát