Morgunblaðið - 26.06.2005, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Srebrenica | Þeir fengu það sem þeir báðu um.
Þeir áttu það skilið.“ Þessi orð mælir Radivoje
Bibic, áætlunarbílstjóri, þar sem hann stendur
í þorpinu Bibici og horfir niður dalinn til
Srebrenica um múslímska meðbræður sína,
sem létust í fjöldamorðinu 1995. Tíu árum eftir
að versti stríðsglæpur í Evrópu síðan 1945 var
framinn logar hatrið enn í fögrum hæðum og
dölum Austur-Bosníu.
11. júlí munu frammámenn alls staðar að úr
heiminum safnast hér saman til að minnast
þess að tíu ár verða liðin frá fjöldamorðinu þar
sem allt að átta þúsund karlar og drengir úr
röðum Bosníu-múslíma voru myrtir. Þeir
munu krefjast þess að slíkt gerist aldrei aftur
og hvetja til sátta. Nokkrum klukkustundum
síðar verða þeir svo horfnir á braut og eymdin
og hatrið taka við á ný í Srebrenica.
Kaffihúsin eru full í Sarajevo og Banja
Luka, höfuðborg serbíska hluta Bosníu, og
göturnar iða af lífi. Tíu árum eftir lok stríðsins
gengur lífið sinn vanagang á ný. Boris Kel-
ecevic, yfirmaður Rauða krossins í Banja
Luka, varar hins vegar við því að yfirborðið
geti blekkt. Ef djúpt er grafið, segir hann,
finnst fyrir „mikil beiskja“. Hafi hann á réttu
að standa um ástandið í borgum Bosníu er það
þúsund sinnum verra í bænum Srebrenica og
serbneskum og múslímskum grannþorpum
hans.
Griðasvæðið fellur
37.500 manns bjuggu í Srebrenica þegar
herir Bosníu-Serba hófu umsátrið um bæinn,
sem stóð frá 1992–95. Þriðjungur íbúanna var
Bosníu-Serbar og tveir þriðju múslímar. Serb-
arnir flúðu á brott úr bænum og nærliggjandi
þorpum, en múslímarnir söfnuðust saman á
svæði þar sem setið var um þá og sulturinn
svarf að. Árið 1993 lýstu Sameinuðu þjóðirnar
yfir því að Srebrenica væri griðasvæði undir
þeirra vernd.
Í júlí árið 1995 féll Srebrenica í hendur
sveita Bosníu-Serba undir stjórn Ratkos Mlad-
ic. Í skelfingu söfnuðust mörg þúsund manns
fyrir utan búðir hollensku friðargæsluliðanna í
Potocari, rétt utan bæjarins. Liðsmenn Mladic
skildu karla og drengi frá og sendu til aftöku,
en þeir íbúar, sem eftir voru, voru fluttir í rút-
um á landsvæði í höndum Bosníu-múslíma.
Um leið og þessu fór fram reyndu um 15.000
manns að komast undan með því að flýja yfir
landsvæði í höndum Serba. Mörg þúsund
þeirra náðust eða gáfust upp og voru teknir af
lífi. Aðrir létu lífið þegar setið var fyrir þeim og
voru langflestir óvopnaðir. Srebrenica var
mannauður bær. Í nokkra daga var ekki hræðu
að finna í þessum iðnaðar- og námabæ, sem áð-
ur iðaði af lífi.
„Nú er Srebrenica dauður bær,“ segir
Ahmed Begovic, sem fyrir stríðið hafði umsjón
með flutningum í einni af verksmiðjum
Srebrenica og býr nú í gamla sumarbústaðn-
um sínum í Potocari. Begovic lifði af og sneri
aftur. Þegar griðasvæðið féll ákváðu hann og
vinir hans að taka þátt í flóttanum, sem nú
kallast „fjöldaganga hinna dauðu“, yfir land-
svæðið í höndum Bosníu-Serba.
Móðir Begovic lést í stórskotahríð 1993 og
faðir hans í Potocari 1995. Hann sneri heim
2003. Hann sá að Serbinn í næsta húsi hafði
stolið hurðunum og gluggunum úr húsinu sínu.
„Ég myndi aldrei biðja hann um að skila
þeim,“ segir hann. „Og ég myndi aldrei tala við
hann og hann talar aldrei við mig.“ Síðan bætir
hann við biturri röddu: „Allir góðu Serbarnir
eru látnir. Þeir hafa hvorki hjarta né sál. Þeir
myndu gera þetta allt saman aftur.“
Skammt frá heimili Bebovic er minnisvarð-
inn, sem hefur verið reistur í minningu þeirra,
sem létu lífið í Potocari. Hér mun minning-
arathöfnin fara fram 11. júlí. Andspænis hon-
um stendur gamla, tóma verksmiðjan, sem áð-
ur var bækistöð hollensku friðargæsluliðanna
hjá Sameinuðu þjóðunum. Meðfram veginum
standa með einni, lítilli undantekningu fleiri
gamlar og ónotaðar verksmiðjur, sem eru
meira eða minna að hruni komnar.
Það er erfitt að ímynda sér aumlegri stað en
Srebrenica. Það eru fáir á ferli og margar
byggingar eru enn brunarústir eða með neglt
fyrir glugga. Reyndar er verið að gera mörg
hús upp að nýju. En þegar kvölda tekur má
finna fyrir hryllingnum, sem hér átti sér stað.
Þótt margar múslímafjölskyldur hafi fengið
hús sín aftur í krafti laganna og endurreist
þau, eru þau nánast öll tóm.
Um leið og stríðinu lauk sneru Serbar frá
þessu svæði aftur. Því næst reyndi Radovan
Karadic, leiðtogi Bosníu-Serba, að „Serba-
væða“ bæinn, sem er á þýðingarmiklum stað,
með því að flytja þangað Serba frá svæðum,
sem samkvæmt Dayton-samkomulaginu, sem
batt enda á stríðið í Bosníu, féllu Bosníu-
múslímum í hlut. Þegar komið var fram á árið
1997 bjuggu sennilega um 15.000 manns í
Srebrenica. Nú eru þessir Serbar nánast allir
farnir.
Á nánast auðu markaðstorginu í miðbænum
er serbnesk kona, sem var flutt þangað eftir
stríðið. Hún vill ekki gefa upp nafn sitt, en seg-
ir viðskiptin lítil. Af hverju? „Vegna þess,“ seg-
ir hún eins og hún sé að tala við bjána, „að það
er enginn hér“.
„Hér er ekkert efnahagslíf og ekkert fólk“
Abdullah Purkovic rekur eina gistihúsið í
bænum. Hann sneri aftur árið 2001 vegna þess
að lífið var of erfitt fyrir hann og fjölskyldu
hans í Tuzla, sem er í um tveggja klukku-
stunda fjarlægð. Hann kveðst vera með gesti
frá júní og fram í ágúst, en frá ágúst og fram í
miðjan maí komi enginn. „Hér er ekkert efna-
hagslíf og ekkert fólk,“ segir hann. Tveir Serb-
ar, sem misstu heimili sín, vinna í eldhúsinu
hjá honum og sjá má að þeim og fjölskyldu
hans kemur vel saman.
Purkovic þraukaði allt stríðið í Srebrenica
og slapp að lokum lífs vegna þess að góðgerð-
arsamtökin Læknar án landamæra, sem hann
vann fyrir, komu honum burt.
Að sögn Purkovic var fjölskylda hans að
mestu andvíg því að hann sneri aftur, en að
lokum spyr hann eins og til útskýringar: „Ef
einhver myrðir barnið mitt, á ég þá að gefa
honum húsið mitt?“
Skammt frá stendur ráðhús bæjarins, sem
hefur verið endurreist af alúð í stíl þess tíma,
sem þetta svæði heyrði undir veldi Austur-
ríkis-Ungverjalands. Bæjarstjórinn og hans
næstráðandi eru múslímar vegna þess að lögin
kveða á um að allir Bosníumenn megi kjósa
annaðhvort á staðnum, sem þeir lifa nú á eða
þar sem þeir bjuggu áður en stríðið hófst. Fyr-
ir vikið kjósa margir múslímar, sem hröktust
frá Srebrenica, þar þótt þeir búi þar ekki leng-
ur.
Að sögn Ramo Dautbasic varabæjarstjóra,
sem einnig lifði af og sneri aftur, búa nú 10.000
manns hér, 6.000 Serbar, þar á meðal 2.500 frá
öðrum hlutum Bosníu, og 4.000 múslímar, sem
hafa snúið aftur. Hann segir að nú geti aðeins
Serbar fengið vinnu í ríkisreknu fyrirtækj-
unum á staðnum og stjórnvöld í serbneska
hluta Bosníu neiti að veita Srebrenica efna-
hagslega sérstöðu, sem gæti orðið til þess að
lokka viðskipti til staðarins, skapa störf og fá
fólk til að snúa aftur.
Alþjóðlegur embættismaður, sem vildi ekki
láta nafns getið, gerir lítið úr tölum Dautbasic.
Hann segir að þeir einu, sem nú búi í Srebren-
ica, séu „þeir sem bíði eftir að deyja“. Bæði sé
vart starf að finna og fjöldi múslímskra heimila
hafi misst karlana og því telji hann að í mesta
lagi búi 7.500 manns í Srebrenica og þar af séu
aðeins 2.500 múslímar, sem hafi snúið aftur.
Það er hins vegar erfitt að meta tölurnar
vegna þess að margir múslímar eru með fæt-
urna á tveimur stöðum. Þeir búa kannski í
Sarajevo eða Tuzla, en koma um helgar og í
fríum til að yrkja landið. Þeir hafa fundið störf
annars staðar og -–einkum börnin – vilja ekki
snúa aftur til þorpanna í kringum Srebrenica
eða þessa litla bæjar eftir að hafa vanist borg-
arlífinu.
Stríð eftir öðrum leiðum
Þegar Dautbasic er spurður hvers vegna
hann hafi snúið aftur svarar hann að í stríðinu
hafi hann misst tvo bræður sína og föður. „Ég
vil sýna að ég geti búið hér,“ segir hann ein-
faldlega.
Og það er nákvæmlega þess vegna sem
hvarflar ekki að yfirvöldum í Repúblika
Srpska, serbneska hluta Bosníu, að veita
Srebrenica minnstu sérstöðu í efnahagsmálum
og ýta undir það að fyrri íbúar snúi aftur. „Í
okkar huga snýst þetta um strategíu,“ segir
múslímskur embættismaður á staðnum, sem
ekki vill láta nafns getið.
Með öðrum orðum er um að ræða stríð eftir
öðrum leiðum. Múslímar vita að fjöldi múslíma
myndi snúa aftur ef vinnu væri að hafa. Án
vinnu geta þeir það ekki. En yfirvöld Bosníu-
Serba vilja ekki að þeir snúi aftur vegna þess
að verði Bosníu-múslímar í meirihluta á þessu
svæði að nýju mun það þegar fram í sækir
grafa undan öryggi serbneska hlutans. Og
þess vegna vilja yfirvöld múslímska hlutans
vitaskuld að múslímarnir snúi aftur.
Það virðist því vera að yfirvöld Bosníu-
Serba hafi einfaldlega ákveðið að láta þennan
bæ deyja. Í undanförnum árum hafa Serbarnir
á staðnum horfið brott, ýmist til auðugri slóða í
serbneska hluta Bosníu eða til Serbíu sjálfrar.
Nú er staðan sú að í miðbæ Srebrenica búa
að mestu Serbar, en múslímar hafa snúið aftur
til margra nærliggjandi þorpa vegna þess að
jafnvel þótt ekki sé vinnu að hafa er auðveld-
ara að bæta sér upp léleg eftirlaun og pen-
ingasendingar frá fjölskyldunni með því að
rækta sér til matar.
Ljóst er að í bæjarkjarnanum er að finna
velvild. Finna má dæmi þess að Serbar og
múslímar vinni, borði og drekki saman, en
skelfilegt er að finna hversu djúpt hatrið ristir
um leið og komið er út fyrir kjarnann.
Nú þegar heimurinn er í þann mund að
minnast múslímanna, sem voru myrtir í Potoc-
ari, eru Serbarnir bitrir. Þeir segja að þeir,
sem féllu úr þeirra röðum, séu gleymdir. „Þeir
drápu marga Serba,“ segir Milos Milovanovic,
yfirmaður samtaka hermanna úr röðum Bosn-
íu-Serba á staðnum. Hann kvartar undan því
að útlendingarnir „tali bara um múslímsku
fórnarlömbin“. 12. júlí ætla Serbarnir á staðn-
um að halda sína eigin minningarathöfn í
minningu hinna látnu, einkum hermanna
sinna, sem fórnuðu lífinu til að „frelsa“
Srebrenica.
Frelsunin hefur þó ekki verið dans á rósum
fyrir Milovanovic. Hann var nýlega rekinn úr
starfi sínu í varnarmálaráðuneytinu og finni
hann ekki brátt nýtt starf mun hann þurfa að
halda brott í atvinnuleit til að halda uppi konu
sinni og tveimur börnum. „Á hverjum degi fer
fólk burt,“ segir hann. „Hér er engin framtíð.
Það sér allt eðlilegt fólk.“
Í Srebrenica ríkir kreppa og fátækt. Bærinn
er fangi fortíðar sinnar og því heldur hatrið
áfram að krauma.
Í þorpinu Bibici býr Vukosava Bibic, öldruð
frænka vagnstjórans Radivoje Bibic, sem
missti son sinn á vígvellinum í stríðinu. Um ná-
granna sína, sem hún niðrandi röddu kallar
„Tyrkina“, segir hún: „Það hefði verið betra ef
þeir hefðu drepið okkur öll eða við hefðum
drepið þá alla vegna þess að nú – eftir stríðið –
getum við ekki lifað saman.“
Hennar tilfinningar eru endurgoldnar. Í
Tuzla búa margir múslímar frá Srebrenica.
Hajra Catic er forseti Samtaka kvenna frá
Srebrenica, sem hjálpa fjölskyldum hinna
látnu og þeirra, sem saknað er. Hún bendir á
að margir serbneskir flóttamenn, sem hafi
dvalist í Srebrenica, hafi nú farið til Serbíu og
bætir við: „Ég vildi að Serbía myndi brenna.“
Radivoje Bibic stendur í þorpinu Bibice og
segir að vera alþjóðlegra friðargæsluliða dugi
til að halda í horfinu: „Án þeirra þyrfti ekki
nema einn neista til að við byrjuðum aftur frá
byrjun.“
Í prísund fortíðarinnar
Fjöldamorðin í Srebrenica eru mesti stríðsglæpur, sem framinn hefur verið í Evrópu frá lokum heimsstyrjaldarinnar síðari. Ódæðisverkið var framið fyr-
ir áratug, en hatrið kraumar enn. Tim Judah fór til Srebrenica, bæjar í prísund eigin fortíðar þar sem eymdin ríkir og hatrið kraumar undir niðri.
Ljósmynd/Tim Judah
Mannauðar götur í miðbæ Srebrenica. Áður iðaði bærinn af lífi, en nú er hann sagður deyjandi.
Í þorpinu Kravica, skammt frá Srebrenica, hefur
verið reistur sjö metra hár kross til að minnast
3.500 Serba, sem létu lífið á þessum slóðum í
Bosníustríðinu. Tíu ár eru liðin frá lokum þess,
en hatrið kraumar enn undir niðri.
Höfundur er blaðamaður og höfundur bókarinnar
The Serbs: History, Myth and the Destruction of
Yugoslavia, sem Yale University Press gefur út.
Fyrsta grein af þremur