Morgunblaðið - 26.06.2005, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
S
krifari lauk fyrri pistli
með því að vísa til vel-
gengni sígildra miðla í
myndlist um þessar
mundir, þar með er
hann þó síður en svo
að gefa í skyn að
markaðshyggja skipti máli í sköp-
unarferli myndverka. Allt annað mál
að opið gagnsætt framboð hefur
drjúgu hlutverki að gegna um miðlun
og útbreiðslu hvers konar framsæk-
innar myndlistar, skoðanaskipta og
skoðanamyndana. Mikilvægt að að-
gengi áhugasamra sem og almennings
sé sem skilvirkast, þannig að hverjum
og einum gagnist sem best má verða
til aukins sjónræns þroska. Heims-
borgirnar leggja og mikinn metnað í
að rækta þetta sem best má verða og
gefa fólki fjölþætta valmöguleika.
Listahátíð 2005 vekur upp margar
áleitnar hugleiðingar um stöðu mynd-
listar hér á landi, jafnframt raun-
sönnu aðgengi almennings að öllum
hliðum hennar, vangaveltur sem eiga
ekki að liggja í þagnargildi né vera
einsleit samræða undir rós.
Þrennt má vera mikilvægast um
heilbrigða döngun markaðsins; hlut-
lægni, stuðningur og uppörvun. Inni
ber að dreifa öllum tegundum gildrar
listsköpunar út í þjóðfélagið, styðja
einarðlega við bakið á metnaðarfullri
listsköpun, loks umbuna gerendum að
verðleikum. Alla einsleitni og ein-
angrun ber að forðast, listin er hvorki
eign né einkamál fárra, sveigjanleiki
og fjölbreytni er það sem gildir ásamt
réttinum til að velja og/eða hafna.
Alþjóðahyggja markast ekki af að
liggja á fjórum fótum fyrir fjar-
stýrðum listastefnum stóru og ríku
listhúsanna úti í heimi, ei heldur ut-
angarðslist og þjóðfélagshyggju. Svo
komið er aðferðafræði listhúsanna ná-
kvæmlega hin sama og tískuhúsanna í
París, London og New York, og eins
og margur veit úreldist ekkert hraðar
en tískan. Markaðsrisunum í hag að
nýtt eldist með hraði og skapi um leið
þörf á snöggum og reglubundnum
umskiptum. En langt fram á síðustu
öld hverfðist hins vegar kjarni þess
sem á endurreisnartímanum var skil-
greint sem list um traust og varanleg
gildi, og þannig séð og skoðað er allt
markvert og safaríkt sköpunarferli
tímalaust. Helstur styrkur þess á al-
þjóðagrunni öðru fremur er að það sé
í góðum samhljómi við staðbundna
fjölbreytni mannlífsins og sköp-
unarverksins allt um kring.
Líkt og margur veit eru nátt-
úrusköpin harður húsbóndi og það er
listin líka. Höfuðskepnurnar eiga það
til að bregða á óformlegan leik ynd-
isþokkafullan sem nöturlegan og lista-
menn draga gjarnan dám af hvoru-
tveggja í vinnubrögðum sínum. Á
stundum er talað á hástemmdum nót-
um um þann vitsmunalega þroska
sem maðurinn hafi fram yfir önnur
dýr jarðar sem og náttúruna, en þá er
spurn hvort ekki leynist nokkrir
óáþreifanlegir vitsmunir í sjálfri raf-
magnaðri verundinni, og hvar mað-
urinn væri staddur án þeirra? Naum-
ast er mannskepnan afsprengi
heimsku, þótt ýmsir telji hana hálf-
gerðan moldarklump, að hún kunni
sig ekki í sköpunarverkinu, sé óæski-
legur og hættulegur hliðarvöxtur sem
ógni öllu lífi á jörðinni. Tilgangslausa
sjálfseyðingarhvöt skortir hana ber-
sýnilega ekki, þvert á móti ríkulegar
gædd henni en flestar aðrar dýrateg-
undir, við offjölgun eyða þær sér sum-
ar til hags viðgangi stofnsins ef nátt-
úran sjálf hefur gleymt þeim þætti
þróunarkeðjunnar og ber vott um eðl-
isbundna framsýni. Anganvangurinn
græni svo ekki skynlaust fyrirbæri
heldur mettuð heild grómagna og
margþættra dulinna afla og skynjana,
sem aftur hreyfa ríkulega við skyn-
færum og vitsmunum okkar sjálfra,
hvorutveggja ósýnileg en býsna
áhugaverð fyrirbæri.
Ekki meira um slíkan orða-vaðal né heimspeki, en égtel rétt að minna á þettaallt í ljósi þessa einangraða
fyrirbæris sem nefnist hugmynda-
fræðileg list og fer víða mikinn nú um
stundir. Um er að ræða eins konar
uppvakning frá ný-dada áttunda ára-
tugarins, í lok hans voru mörg heims-
þekkt listhús beggja vegna Atlantsála
á barmi gjaldþrots. Áhrifamiklir
kenningasmiðir, áttavilltir af blindri
þráhyggju ásamt viðhengjum þeirra
töldu sig engu að síður vera með nafla
heimsins í lúkunum, bólusett og heila-
þvegin kynslóð fylgdi grandlaus í kjöl-
farið. Einangruðu og eignuðu sér
fljótlega hugtakið samtímalist, þótt
það liggi í augum uppi að kórrétt skil-
greining hlýtur að marka alla lífræna
nýsköpun í samtímanum án tillits til
vinnuferlis eða þeirra efnisþátta sem
gerendur hafa hverju sinni handa á
millum. Þá er fráleitt að mögulegt sé
að útiloka tjámiðla til hags fyrir aðra í
þeim mæli sem menn höfðu tilhneig-
ingu til að gera. Sækir að stórum
hluta fyrirmynd í niðurrif skynlauss
múgs á menningarverðmætum for-
tíðar í nafni almannaheilla í Sovétríkj-
unum, löngu seinna menningarbylt-
ingarinnar í Kína. Í báðum tilvikum
með hörmulegum afleiðingum sem
með ári hverju koma skýrar upp á yf-
irborðið. Hin svonefnda 68-kynslóð,
líka nefnd sjálfhverfa kynslóðin, sótti
mikið til fyrirmynd sína til
menningarbyltingarinnar og rauða
kvers Maós sem út kom 1966. Eins og
í austrinu tók hún að rústa viðteknum
þjóðfélagslegum gildum í vesturheimi,
einkum menntakerfinu, þá ekki síst í
listaháskólum og listakademíum.
Þetta vita þeir sem vita vilja, og alveg
rétt að margt mátti stokka upp á tíma-
skeiðinu, umtalsverðar hræringarnar
raunar merkjanlegar áratug áður,
hafi þær ekki staðið í aðskiljanlegri
mynd frá stríðslokum. Til að mynda
reglulegum uppstokkunum listgilda
allan sjötta og sjöunda áratuginn þó
án múgæsinga og skemmdarverka
fram til 1968. Einkennandi fyrir þessi
hvörf í listum; abstraktið, óformlega
málverkið, strangflatalistina, atburð-
arrásarmálverkið (action painting),
flúxus og poppið, er að í kringum þau
og aðra hliðargeira mynduðust
ákveðnir harðir kjarnar. Mismikið bar
á þeim í heimslistaborgunum, þar eitt
og annað framúrstefnulegt samtímis á
döfinni. Þróunin var hins vegar til
muna altækari í smærri samfélögum,
einkum ef einn geiri varð ráðandi og
þrýsti öðrum niður, aldrei af hinu
góða þegar eitthvað afmarkað er gert
að stórasannleik, allt utan hans van-
metið og lítilsvirt, verður eðlilega
hemill á opna og heilbrigða fram-
vindu. Áralangar deilur um óhlutlæga
og hlutlæga list reyndust er fram liðu
stundir léttvægar enda reistar á röng-
um forsendum, voru þó í takt við tíð-
arandann, lífið sjálft nefnilega mikið
til abstrakt og þó í hlutvöktum bún-
ingi.
Veruleikinn er afstæður; sitji mað-
ur til að mynda í lest æðir jörðin neð-
an gluggans með ofsahraða í gagn-
stæða átt, beini maður sjónum lengra
frá sér til landlagsins hægir til muna á
hraðanum, merkilegast þó að litið til
sjónhringsins fylgir hann í sömu átt!
Hér er komið skýrt dæmi um sjón-
rænt afstæði tímans í rýminu og til-
verunnar um leið – vitundin um
þrenninguna; tímann, rýmið og til-
veruna, aflið sem knúði þekkingarleit
áfram í mannheimi frá fyrstu menn-
ingarskeiðum.
Einkennandi fyrir áhangendur hins
harða geira samtímalista er sjálfhverf
vissan, sem berlega kom fram á nýaf-
staðinni listahátíð, undanskilið er þó
lífsverk Dieters Roth þrátt fyrir alla
naflaskoðun í þeim ranni, Ólafur
Elíasson og Finnbogi Pétursson hvor
á sinn hátt sér á báti. Dieter Roth var
barn síns tíma og sjálfum sér sam-
kvæmur til hins síðasta, ryksuga á nú-
listir og nýhugmyndir samtímans.
Hins vegar vandast málið þegar kem-
ur að sporgöngumönnunum, verk
þeirra virka tíðum sem lúnar óupplif-
Meira kringum Listahátíð
Dieter Roth: Miðlægt sólarlag 1968,
sósa á pappír í plastumbúðum,
27 9/16 x 27 11/16.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
aðar endurtekningar dada og ný dada
hvað sem öllum samruna listgreina og
viðbótum nýtæknimiðla viðvíkur.
Samruninn hefur fátt gert raunhæfar
en að fjarlægjast upprunaleg grund-
vallaratriði myndlistarinnar og í þeim
mæli að hann hefur framkallað nýjan
afmarkaðan listgeira; fjöltækni. Skilin
á milli eru á stundum jafn alger og
hvað varðar fagurbókmenntir og
djassballett.
Ristir grunnt að halda því fram, að
allir þeir sem hugnast síður þessi þró-
un séu á móti hinum nýju viðhorfum,
heimalningar í heimslistinni. Við blas-
ir einfaldlega að stefnumörkin sækja
stöðugt minna til myndlistar, fjar-
lægjast upphaflega hugtakið. Væri
allt eins hægt að kalla þetta flótta og
uppgjöf fólks sem hefur ekki tilfinn-
ingu fyrir litum, línum og formrænni
mótun; málverki, höggmyndum, riss-
um sem og hliðargeirum miðlanna.
Málið líka að myndlistarmenn fylgj-
ast margir hverjir fordómalaust og af
stakri athygli með framvindunni,
meðan hinir snúa baki við gömlu að-
ferðunum, loka að sér og láta ekki sjá
sig á söfnum og sýningum nema þar
sé eitthvað uppi sem varðar þá sjálfa,
viðhorfin virðast jafnvel orðin
kennslugrein í listaskólum, hér gildir
að vera „trendy“. Úreldist þó seint að
takast á við gömlu tjámiðlana, upp í
hugann kemur framslátturinn marg-
frægi: Fígúran er dauð, allir viðlíka
sleggjudómar sannanlega dæmdir til
að lifa sig. Hinn hreini og ómengaði
myndheimur býr yfir óþrjótandi
möguleikum (til að); fanga sinnið og
minnið og hverja æð, – tíminn glitrar
og draumurinn er þekking, svo vitnað
sé í ljóðlínur tveggja skálda; Einars
Benediktssonar og Paul Valerys, í
samhengi til hliðar. Myndheimurinn í
blæbrigðaríkidómi sínum ígildi tón-
listar fyrir augað á líkan hátt og tón-
list er víðáttumikill heimur hljóm-
rænna fyrirbæra, í báðum tilvikum er
höfðað til þroskaðs skynheims njót-
andans, síður vitsmuna.
Og svo minnst sé á tónlistinavar hún enn einu sinni sig-urvegari Listahátíðar bæðihvað varðar athygli al-
mennings og fjölbreytni. Táknrænt
að listahátíð endaði með tónleikum
Önnu Sofie von Otter, einstefnunni
ekki fyrir að fara hjá þeirri dívu. Að
baki hvorki grunnfært gaman, flipp,
hipp né hopp, heldur gífurleg vinna,
takmarkalaus metnaður og atorka.
Hugmyndafræðileg einstefna ein-
kenndi hins vegar „myndlist“ á
Listahátíð 2005, sem spegla skyldi nú-
viðhorf um þessar mundir. Við slíkum
vinnubrögðum snýr jafnt áhugamað-
urinn sem almenningur baki. Marg-
reynt í útlandinu og virðist bersýni-
lega vera að gerast hér þrátt fyrir
litríka markaðssetningu hvar lófa-
klappið var ekki sparað, einangraðist
þó aðallega við framkvæmdaaðila og
viðhlæjendur þeirra. Markaðs-
setningin þannig aldrei meiri ef ekki
hatramari en að þessu sinni, var líkast
sem öll fyrri viðleitni um miðlun
myndlistar til almennings hafi verið
harla léttvæg, naumast til. Áherslu-
þunginn slíkur að til að mynda var á
óþyrmdarlegan hátt litið framhjá
framlagi fyrrum ritstjóra Lesbókar
sem allt frá upphafi Listahátíðar 1970
og til loka starfsferils síns var jafn-
aðarlega í viðbragðsstöðu um skil-
virkni hvað myndlistina snerti. Að
öllu samalögðu lítur þannig út fyrir að
skoðanalegt trúboð hafi verið meg-
inveigurinn að þessu sinni, öllu tjald-
að í nafni alþjóðavæðingar. Sjálfsagt
óumdeilt að mikil þörf er á markaðs-
væðingu íslenskrar myndlistar sem
gerist helst með innrás, að menn líti í
eigin barm og styrki hinar veiku
grunnstoðir heima fyrir.
– Að öllu samanlögðu eru tilburð-
irnir þannig helgaðir útrás íslenzkra
núlista á heimsmarkað undir mörgum
formerkjum teiknum og erlendri leið-
sögn, hér á ferð einangrað fyrirbæri
sem helst mætti nefna „Samtímalist
Group“.
Ber að sjálfsögðu að óska hópnum
velfarnaðar, en minna um leið á að
Palli var ekki einn í heiminum, sömu-
leiðis ár og dagar síðan heita vatnið
var fundið upp.