Morgunblaðið - 26.06.2005, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Leiðir okkar Jóhönnu Jó-hannsdóttur í Haga hafalegið saman í fimmtíu ár ogenda þótt hún sé níræð erhún svo skemmtileg að það
er alltaf tilhlökkunarefni að hitta
hana. Ég hringdi í hana á sumardag-
inn fyrsta; kvaðst vera á leiðinni í
Þjórsárdalinn og mundi líklega líta
inn hjá henni. Það líkaði henni vel,
„kaffið verður á könnunni og búið að
flagga“, sagði hún. Það stóð allt
heima.
Hekla var snækrýnd niður í rætur,
en landið fölt yfirlitum og sá fölvi átti
eftir að haldast í tvo mánuði á óvenju
þurru og óhagstæðu vori hvað gróður
áhrærir. Það var samt fallegt þennan
vordag í Haga; útsýnið mikilfenglegt
til Heklu og suður yfir Þjórsá,
Skarðsfjall og efsta hluta Land-
sveitar.
Hagi er í Eystrihrepp, sem oft er
nefndur svo, en hét líka Gnúpverja-
hreppur þar til fyrir skömmu að
Gnúpverjar og Skeiðamenn gengu í
eina sæng í sveitarstjórnarmálum.
Bæjarstæðið í Haga er frábærlega
fallegt; bærinn stendur undir vel gró-
inni hlíð Hagafjalls, enda valdi land-
námsmaðurinn, Þorbjörn laxakarl,
einmitt að byggja landnámsbæinn í
Haga.
Býr ein í risíbúð
Bærinn er eins og sæmir á land-
námsjörð; glæsilegur húsakostur, og
búið að flagga eins og til stóð á sum-
ardaginn fyrsta. Ég tók líka eftir því,
sem er frekar óvenjulegt, að hvergi
var rusl að sjá, spýtnahrúgur, gamlar
búvélar og slíkt. Við komum síðar að
ástæðunni fyrir því.
Búendur á jörðinni eru hjónin
Kristmundur Sigurðsson og Sigrún
Guðlaugsdóttir. Þau eiga fjögur börn
og búa í reisulegu steinhúsi, sem Jó-
hanna og Haraldur Georgsson, bóndi
hennar, byggðu 1958. Svo rammlega
var frá öllu gengið að engar skemmd-
ir urðu á húsinu í jarðskjálftunum
sumarið 2000. Í risinu er séríbúð með
tveim stórum kvistum og gluggum til
allra átta. Þar býr Jóhanna ein og hef-
ur búið þar síðan Haraldur féll frá ár-
ið 1992. Hún segir ekkert betra til en
að geta verið sjálfstæð og búið ein án
aðstoðar. En það er fólk í húsinu ef
með þarf og í því er öryggistilfinning.
Haraldur Georgsson í Haga var
Reykvíkingur að uppruna; glæsi-
menni og einn af brautryðjendunum í
bílaútgerð. Hafði hann með höndum
sérleyfið austur að Ásólfsstöðum í
Þjórsárdal, þar sem þá var rekið gisti-
hús og síðar bætti hann við vörubíla-
útgerð vegna vikurflutninga. Með
fyrri konu sinni, Guðrúnu, átti Har-
aldur fjórar dætur, en hún dó frá
þeirri fjórðu. Haraldur var á bezta
aldri orðinn ekkill með dæturnar og
tengdamóður sína, sem þar var einnig
til heimilis.
Með tíð og tíma stofnaði hann til
sambands við þrítuga stúlku á næst-
næsta bæ, Hamarsheiði. Þar er kom-
in til sögunnar sú Jóhanna í Haga,
sem við erum að heimsækja. Ótíma-
bær dauði kom aftur við í Haga síðar,
þegar dætur Haraldar, Jóhanna Mar-
grét og Ragnheiður létust á bezta
aldri; sú síðarnefnda frá eiginmanni
og börnum. Raunar bjó Ragnheiður í
Melhaga, nýbýli frá Haga. Dóttir
hennar er Sigrún Guðlaugsdóttir, nú
húsfreyja í Haga, svo sem áður var
nefnt.
Þau Haraldur Georgsson og Jó-
hanna Jóhannsdóttir frá Hamarsheiði
giftu sig og Jóhanna fluttist úr for-
eldrahúsum að Haga 9. júní 1945.
Þann dag í ár hélt hún hátíðlegt að
hafa búið í 60 ár í Haga.
Sauðabúskapur og súrmeti
Foreldrar Jóhönnu, hjónin á Ham-
arsheiði, voru Jóhann Kolbeinsson,
bóndi og fjallkóngur, og Þorbjörg Er-
lendsdóttir. Jóhanna átti þrjú eldri
systkini og tvö yngri. Hún fæddist
1914; árið sem fyrri heimsstyrjöldin
hófst og fyrsta endurminning hennar
er líklega um Kötlugosið 1918. Jó-
hann á Hamarsheiði var eftirminni-
legur maður, stórvaxinn og karl-
mannlegur með dæmigert 19. aldar
yfirskegg og oft með barðastóran
hatt. Eins og eðlilegt má telja var Jó-
hann eftirsóttur af ljósmyndurum í
Skaftholtsréttum, þar var hann kóng-
ur í ríki sínu.
Foreldrar Jóhönnu hófu búskap á
Hamarsheiði 1908 og hún minnist
þess að á fyrri búskaparárum þeirra
hafi þau búið með allmarga sauði. Það
var borðað sauðakjöt og ekki magurt.
Hún kveðst hafa alizt upp við mikið
súrmetisát. Allar sauðaafurðir sem
hægt var að geyma þannig voru sett-
ar í sýru og telur Jóhanna, og ber fyr-
ir sig kenningar úr læknavísindum, að
súrinn hafi brotið niður kólesteról,
sem veldur mörgum fjörtjóni í nútím-
anum.
Á síðustu áratugum hefur verið
haldið á loft kenningum um skaðsemi
feitmetis og jafnframt hefur verið
boðað fagnaðarerindi grænmetis-
neyzlu. Það skýtur dálítið skökku við
þegar andlegt og líkamlegt atgervi
Jóhönnu í Haga er haft í huga, að hún
hefur aldrei hvikað frá því að borða
feitt kjöt, en grænmeti er ekki á
hennar matborði. „Mér finnst magurt
kjöt leiðinlegt,“ segir hún, „og mýki
það þá gjarnan með smjöri“. Heyrðist
þá í Knúti, fyrrum vinnumanni í
Haga: „Ég sá nú ekki betur en hún
smyrði kjötið þó að það væri feitt.“
Því má bæta við að Jóhanna fær sér
ævinlega rjóma út á skyr og grauta,
drekkur mjólk með matnum og þegar
hún býr til kæfu bragðbætir hún hana
með smjöri. En hún kveðst vera lítil
kaffikerling og brennivín hefur hún
leitt hjá sér til þessa.
Á síðastliðnum vetri birtist grein í
Morgunblaðinu eftir konu sem hafði
haft umsjón með mat á elliheimili.
Sagði hún gamla fólkið verða orku-
laust af nýmóðins mat, enda alið upp
við allt annað. Vakti þessi grein mikla
athygli og hefur án efa orðið til þess
að ýmsir eldri borgarar hafa endur-
skoðað fæðisval sitt.
Hreyfing er grundvallaratriði
Annað grundvallaratriði fyrir lík-
amlega hreysti er hreyfing, segir Jó-
hanna. Hún er svo mikill lestrarhest-
ur að hún gæti setið dagana langa og
lesið. En það gerir hún ekki, heldur
rís hún öðru hvoru upp til að hreyfa
sig og bregður sér þá gjarnan út og
fær sér göngusprett. En gangan má
líka gjarnan hafa tilgang, annan en
þann að bæta úthaldið. Hún hefur
þess vegna sérstaka, langa töng með
sér og með henni tínir hún upp sér-
hvert rusl sem sést í nánd við bæinn í
Haga. Annað fólk á bænum er einnig
samtaka í þessu stanzlausa hreinsun-
arátaki. Jóhanna hefur líka staðið í
langri baráttu við að uppræta njól-
ann, sem ekki þykir fallegur, en er
eftir því lífseigur í nánd við gripahús.
Hún kveðst nú langt komin með að út-
rýma honum.
Í marga áratugi var Jóhanna hús-
móðir á mannmörgu og erilsömu
heimili. Þar voru engin rólegheit og
ekki er hægt að grípa til þess að skýra
góða endingu Jóhönnu með því.
Vinnudagurinn var myrkranna á
milli; þau Haraldur voru með fjárbú
og kúabú ásamt bílaútgerðinni og það
voru tíu til tuttugu manns í heimili og
allan daginn verið að útbúa mat
handa einhverjum.
Var hún oft þreytt? Nei, ekki minn-
ist hún þess sérstaklega. Endingin
hefur að flestu leyti verið frábær; að-
eins hefur þurft að skipta út mjaðma-
liðum og láta stál fyrir bein. Haraldur
og Jóhanna eignuðust eina dóttur,
sem heitir líka Jóhanna og býr á Sel-
fossi. Þar á Jóhanna eldri fjögur
barnabörn og raunar þrjú barna-
barnabörn.
Líklega var annríkið of mikið inn-
anbæjar til þess að Jóhanna lærði að
aka bíl. En hún var þeim mun meira á
hestum og hélt því þar til hún fékk
stálkúlurnar. Hún fór að hreyfa sig
markvisst til heilsubótar fljótlega eft-
ir að Haraldur féll frá og alltaf tekur
hún Müllersæfingar eftir bað. Hins
vegar var hún aldrei beint í íþróttum;
það var ekki aðstaða til þess í sveitum
á fyrriparti síðustu aldar.
Körfuboltinn reyndist góð tilbreyting
En hvernig kom körfuboltinn til?
Ójú, það var vegna þess að síðast-
liðinn vetur gerði mikla hálku, svo
hún lagði ekki í að ganga úti. Þá sá
hún þessa aðstöðu í tómri hlöðu, körfu
á vegg og bolta, sem var dálítið nýtt
fyrir hana að handleika. En boltinn
þjálfar samhæfingu og framfarir hafa
orðið verulegar. Í fyrstu kvaðst hún
sjaldan hafa hitt körfuna, en einsetti
sér að hætta ekki fyrr en hún hefði
hitt þrisvar. Nú kemur fyrir að hún
hittir tuttugu sinnum.
Jóhanna fer á fætur fyrir klukkan 8
á morgnana og er komin í rúmið 11–
12, eða fyrir miðnætti. Sefur alltaf vel,
segir hún; engar svefnpillur, en komi
það fyrir að hún verði andvaka þá
bregst ekki að fara með löng kvæði,
sem hún kann utanbókar í nægum
mæli til að fylla bækur. Raunar hefur
hún skrifað upp stórt safn af kvæðum,
stundum jafnvel úr ljóðabókum sem
hún á. En uppáhaldsskáldin hennar
eru þjóðskáldin gömlu, allt frá Jónasi
Hallgrímssyni til Steingríms Thor-
steinssonar, Þorsteins Erlingssonar,
Davíðs frá Fagraskógi og Tómasar
Guðmundssonar. Ljóðmæli Herdísar
og Ólínu Andrésdætra eru líka í uppá-
haldi, svo og ævisögur. En allra mest
metur hún sálma séra Valdimars
Briem á Stóranúpi, svo og sálma séra
Matthíasar Jochumssonar.
Jóhanna hefur ekki notið neinnar
formlegrar skólamenntunar, annarr-
ar en barnaskólans, sem að sjálfsögðu
var Ásaskóli, í göngufæri frá Ham-
arsheiði. Þar lærði hún mörg kvæði
utanbókar og man þau enn. Með
sjálfsnámi hefur hún orðið læs á
Norðurlandamál og finnst skemmti-
legt að lesa norrænar bókmenntir á
frummálinu.
Orgelleikur og ljósmyndatökur
Nokkrum sinnum í viku hverri sezt
hún við meira en aldargamalt orgel,
sem hún hefur hjá sér, og spilar bæði
sálma og Fjárlögin, sem svo voru
nefnd. Kjartan Jóhannsson, orgel-
leikari frá Ásum, kenndi henni á unga
aldri eins og fjölmörgum unglingum
úr Eystrihrepp. Kjartan fór milli
bæja og kenndi, því víða voru til orgel,
en stundum hafði hann orgel með sér.
Fyrir nokkrum árum varð ég var
við að Jóhanna í Haga ljósmyndaði
mikið, einkanlega á ferðalögum inn-
anlands. En hvernig kom það til að
hún byrjaði á þeirri iðju? Það stóð í
sambandi við sjötugsafmæli hennar;
hún fékk þá myndavél í afmælisgjöf
og notar hana enn. Svo skrifar hún
myndatexta með hverri mynd og á 11
albúm full af myndum. Þegar ég vann
að bók minni um sögustaði á Suður-
landi, hafði ég lengi beðið þess að ná
Heklu á mynd án skýja og meðan enn
væri snjór norðan á fjallinu. Jóhanna
tók að sér að vera á vaktinni. Hún
hringdi einu sinni og sagði tindinn
hreinan, en of mikið af ljósum skýjum
á bak við hann. „Ég mundi ekki
mynda Heklu þannig,“ sagði hún, og
enn beið ég og loks kom kallið: Öll
skilyrði sem bezt. Það reyndist rétt.
Það er skemmtilegt að koma að
Haga og ræða við Jóhönnu um lands-
ins gagn og nauðsynjar, svo og hvers
konar menningarmál. Andlegt fjör
hennar er með ólíkindum og tilfinn-
ingin verður sú að viðmælandinn sé
ekki bóndakona á tíræðisaldri með
sáralitla skólamenntun, heldur full-
orðin menntakona.
Níræð í körfubolta
Hagi í Þjórsárdal, Hagafjall rís að baki. Íbúðarhúsið var byggt 1958 og Jóhanna býr í risíbúðinni.
Nú er bara að sjá hvort boltinn hittir körfuna, sem ber við efri brún á steinveggn-
um í hlöðunni. Þarna var æfingastaður Jóhönnu sl. vetur ef hált var utan dyra.
Jóhanna Jóhannsdóttir í
Haga í Þjórsárdal er níræð og
heldur sér í góðu líkamlegu
formi með hreyfingu og
körfubolta, borðar feitmeti
og mýkir kjöt með smjöri.
Skerpa hennar og minni er
eins og framast er hægt að
láta sig dreyma um. Gísli Sig-
urðsson ræddi við Jóhönnu.
Höfundur er rithöfundur og
myndlistarmaður.
Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
Jóhanna í Haga undirbýr atlögu að körfunni með nokkrum æfingum utan við hlöðuvegginn.