Morgunblaðið - 23.08.2005, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 23. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Þorsteinn Gylfa-son fæddist í
Reykjavík 12. ágúst
1942. Hann andað-
ist á Landspítalan-
um - háskólasjúkra-
húsi 16. ágúst
síðastliðinn. For-
eldrar hans eru
hjónin dr. Gylfi Þ.
Gíslason, prófessor
og ráðherra, sem
lést árið 2004, og
Guðrún Vilmundar-
dóttir húsmóðir.
Bræður Þorsteins
eru Vilmundur alþingismaður,
sem lést árið 1983, og Þorvaldur
prófessor við HÍ. Börn Vilmundar
eru Guðrún og Baldur Hrafn.
Börn Guðrúnar eru Gylfi Þor-
steinn og Eyja Sigríður Gunn-
laugsbörn.
Þorsteinn lauk stúdentsprófi
frá MR árið 1961 og BA-prófi í
heimspeki frá Harvard-háskóla
árið 1965. Hann stundaði nám í ís-
óperunnar 1980–1998 og átti sæti
í siðanefnd Blaðamannafélags Ís-
lands frá 1980 og var formaður
hennar í tíu ár frá 1993. Þá var
Þorsteinn forstöðumaður Heim-
spekistofnunar HÍ frá 1982 til
1991 og ritstjóri Lærdómsrita
Bókmenntafélagsins 1970-1997 og
ritraðarinnar Íslensk heimspeki
1982-1997.
Þorsteinn var afkastamikill við
ritstörf á fræðasviði sínu og á
sviði lista og var einnig mikilvirk-
ur ljóðaþýðandi. Hann birti fjölda
ritgerða í innlendum og erlendum
bókum og tímaritum. Eftir hann
liggja margar bækur, þ.á.m. þrjú
ritgerðasöfn og tvö söfn ljóðaþýð-
inga, Sprek af reka (1993) og
Söngfugl að sunnan (2000).
Þorsteinn hlaut ýmsar viður-
kenningar fyrir störf sín, m.a. stíl-
verðlaun Þórbergs Þórðarsonar
og Íslensku bókmenntaverðlaunin
árið 1997. Hann var kjörinn heið-
ursfélagi Félags áhugamanna um
heimspeki 2004. Forseti Íslands
sæmdi Þorstein riddarakrossi
Hinnar íslensku fálkaorðu árið
1994.
Þorsteinn verður jarðsunginn
frá Dómkirkjunni í dag og hefst
athöfnin klukkan 16.
lenskum fræðum við
HÍ 1962–1963 og í
heimspeki við Há-
skólann í München
1967. Lagði Þor-
steinn stund á fram-
haldsnám og rann-
sóknir í heimspeki
við Magdalen Col-
lege í Oxford á ár-
unum 1965–1971.
Þorsteinn var
kennari í heimspeki
við HÍ frá 1971, hann
var skipaður lektor
árið 1973, dósent
1983 og var prófessor við Háskól-
ann frá árinu 1989. Þorsteinn
vann um langt árabil að vexti og
viðgangi heimspekinnar með rit-
störfum, útgáfu, þýðingum, fyr-
irlestrum og kennslu. Hann lét sig
einnig varða margvísleg önnur
málefni og gegndi fjölmörgum
trúnaðarstörfum. Hann var m.a.
formaður tónleikanefndar HÍ
1974–1976, ritari í stjórn Íslensku
Þorsteinn Gylfason var óvenjuleg-
ur maður. Margir munu vitna um
það.
Óvenjulegur fyrir mig vegna þess
hvað hann var venjulegur og yndis-
legur. Hann veiktist og fór síðan frá
okkur ellefu dögum síðar. Þá sáum
við að þursabitið í sumar var ekki
þetta venjulega þursabit og flensan
ekki heldur. Á þessum ellefu dögum
gekk hann frá því sem hann taldi mik-
ilvægast, kallaði til sín vini sína, hélt
upp á sextíu og þriggja ára afmælið
og var eins og hann var flottastur.
Það eru einhver ár síðan, ekki
mörg þó, að hann sagði við mig að
hann kallaði mig alltaf mágkonu sína
og kannski væri það ekki alveg rétt
samkvæmt skilgreiningunni, en hann
ætlaði ekki að fletta því upp, fátt hef-
ur glatt mig meira en að eiga hann að
mági hvað sem skilgreiningum leið.
Ég kynntist honum sextán ára göm-
ul, mamma sagði að elsti bróðirinn,
sem var við nám í Harvard, væri víst
mjög gáfaður, einhverjum áratugum
seinna var hann í einhverri fíflakönn-
un útnefndur gáfaðasti maður lands-
ins. En gáfurnar fólust ekki bara í
heimspekinni, músíkinni, orðsnilld-
inni og öllu því heldur ekki síst því að
hann var alltaf til staðar – og fyrir ei-
lífðarmágkonu var það ákveðinn
sparnaður, hún þurfti ekki orðabæk-
ur eða ensiklópedíur, hún hringdi
bara í Þorstein.
Hann leiðsagði okkur Vimma um
Oxford, hann sýndi mér Berkeley
þegar hann var þar og við fórum í
Napa-dal og vorum yfirmáta flott
þegar við völdum vínið yfir kvöld-
verðinum það kvöldið. Svo heimsótti
hann okkur Kristófer í Brussel, alltaf
jafn yndislegur, auðvitað ekki galla-
laus – sögurnar hans gátu orðið mjög
langar, en nú á ég eftir að sakna
þeirra.
Ég hjó eftir því í fréttum um andlát
hans að hann hefði verið barnlaus.
Það sýnir best hvað skilgreiningar
eru stundum ófullkomnar. Hann átti
kannski engin börn, en mörg börn
áttu hann. Ekki bara frændsystkini
hans, börnin mín og barnabörn, held-
ur miklu fleiri sem ég hef fylgst með í
gegnum tíðina. Það var líklega síð-
asta samtalið okkar að hann sagði
mér að einhver hefði spurt hann af
hverju börn hændust svona að honum
og hann sagði ,,það er bara af því að
ég skipti mér ekkert af þeim“. En af-
skiptaleysið hafði sín áhrif og honum
fannst ekki verra að finna nafna sinn
Gylfa Þorstein, átta ára, sitjandi ein-
an á fremsta bekk á tónleikum í Skál-
holtskirkju fyrir fáeinum vikum,
hann hafði komið seint og hvert sæti
virtist setið og sagt við samferða-
mennina að á fremsta bekk væri aldr-
ei neinn.
Áætlanir hans snerust gjarnan um
rannsóknarleyfi háskólakennarans-
,hans árlegu ársorlof, eins og Helgi
vinur hans orðaði það, en svo þurftu
foreldrar hans á honum að halda.
Hann sagði okkur um páskana að
hann ætlaði gera ævikvöld mömmu
sinnar eins ánægjulegt og mögulegt
væri. Honum tókst það ekki, og þá
verðum við að reyna að gera okkar
besta. Foreldrar sem eiga börn sem
eru eins innréttuð og hann, eru hepp-
ið fólk.
Elsku Þorsteinn, takk fyrir að hafa
verið til.
Guð veri með okkur öllum.
Valgerður Bjarnadóttir.
Nú er uppáhaldsfrændi farinn og
víst er að hann var uppáhaldsmaður
hjá mörgum. Því Þorsteinn Gylfason
heimspekingur og þýðandi var vin-
margur, hann var ávallt gjafmildur;
strangur og stærilátur ef því var að
skipta eða hógvær og blíður þegar
það átti við. Hann þekkti raunir lífs-
ins og ljós þess ekki síður og sagði á
einum stað í þýðingu að eftir kvöl
kæmi alltaf kæti í ljós.
Mér finnst Þorsteinn frændi minn
hafa verið ljóssins maður eins og afi
hans, Þorsteinn Gíslason ritstjóri,
sem orti svona:
Á himni leikur skin við ský,
sko hve heimur nú er fagur;
mararspegli mætast í
morgun, kvöld og nótt og dagur.
Afinn orti líka þekkt kvæði um ljós-
ið sem loftin fyllir, rómantíska vor-
stemmningu, og hann hefur eflaust
einnig skrifað um síðsumar eins og nú
er. Gylfi, faðir Þorsteins, ráðherra og
tónskáld, hefur getað gert það líka.
Fagurkerinn Þorsteinn Gylfason
fór hratt. Hann greindist með ban-
vænan sjúkdóm nýlega, náði að taka
við kveðju sumra vina sinna og
kvaddi svo sjálfur. Móðir hans, Guð-
rún Vilmundardóttir, lifir hann, en til
hennar hripaði Þorsteinn einu sinni í
gamni litla þýðingu á vísu skáldsins
Wessels um smurt brauð og ást. Þá
voru þau mæðginin að fá sér brauð á
Hótel Sögu, kannski hefur Þorsteinn
krotað á servíettuna með fína penn-
anum sínum. Hjá honum var allt frá
smáum atriðum og upp úr úthugsað
með fegurðarskynið ekki síst, að virð-
ist, að leiðarljósi.
Með djúpum söknuði kveð ég kær-
an frænda en gleðst líka yfir því að
hafa fengið að kynnast honum dálítið.
Gurru og allri fjölskyldunni úr Ara-
götu votta ég samúð. Í þýðingu Þor-
steins, sem áður var vitnað til, á Mira-
beaubrú eftir Apollinaire, segir í
endurteknu stefi:
Komi nótt dynur dvín
dagar hverfa án mín.
Þórunn Þórsdóttir.
Ég reikaði aleinn eins og ský
sem ofar líður dal og hól,
en hrökk þá við, rak augun í
hvar ótal liljur glóðu í sól
við vatn, og atlot andvarans.
Þar undir trjám þær stigu dans.
Sem Vetrarbrautin breiðan var
því bjartri sól hver ein var lík.
Án endimarka þyrptust þar
mörg þúsund blóm að einni vík.
Þau dönsuðu jafnkát sem kið
og gullnir toppar kipptust við.
Þar atti kappi ölduger,
en gerði sér að góðu tap.
Það hlutu öll skáld að skemmta sér
hvert skipti í svona félagsskap.
Ég horfði, og hugsaði ekki neitt
um hvílík feikn mér mundu veitt.
Oft ef ég ligg í leiðslu um nótt
og líður hugur fjær og nær
þær fanga innra augað skjótt
sem einsemd himinsælu ljær.
Af hamingju slær hjarta manns.
Þá hefst þar páskaliljudans.
Þannig þýddi Þorsteinn Gylfason
ljóðið Páskaliljur eftir William
Wordsworth. Hann hafði það fyrir sið
að færa okkur vinum sínum að gjöf
ljóðaþýðingar sínar á afmælisdögum,
og eitt af þeim er þetta. Hann var
sjálfur gjöf hvar sem hann fór, í orð-
ræðu, gleði og skáldskap.
Ég kveð einstakan vin með miklum
trega.
Vigdís Finnbogadóttir.
Þorsteinn Gylfason var töframaður
í lífi og starfi. Við vorum tveir vinir
hans sem störfuðum með honum að
því að hefja heimspekikennslu við
Háskóla Íslands haustið 1972. Það
var mikið ævintýri, ekki síst vegna
þess að við fengum til liðs við okkur
öfluga nemendur sem urðu vinir okk-
ar og samverkamenn á akri heim-
spekinnar og eru enn. Hér var Þor-
steinn eins og ávallt hrókur alls
fagnaðar, hugmyndaríkur og hjálp-
samur, stundum óvæginn en ávallt
velviljaður, metnaðarfullur fyrir
hönd okkar allra en þó umfram allt
manneskjulegur og margbrotinn per-
sónuleiki. Þorsteinn var vinmargur
og nú er mörgum brugðið. Fráfall
hans slær okkur út af laginu, eins og
óvænt, óverðskuldað högg. Veröldin
er ekki söm.
En gleymum ekki töfrum Þor-
steins og töfrabrögðunum sem hann
beitti oft í ræðu og riti. Þau skildi
hann eftir hjá okkur og fas hans allt
og framkoma mun lifa í minningum
allra þeirra sem kynntust honum.
Hann hefur sett svip sinn á íslenskan
samtíma og íslenska menningu.
Töfrar Þorsteins fólust í því að
bregða birtu yfir hversdagslega hluti,
láta okkur sjá þá í nýju ljósi eitt and-
artak, skynja auðlegð tilverunnar í
orðum og tónum sem hefja okkur yfir
stað og stund og gefa okkur hlutdeild
í eilífðinni. Einkenni hans var að
koma á óvart, tefla fram rökum sem
trufla viðtekna hugsun, finna nýja
leiki í stöðum sem ekkert virðist
hagga. En umfram allt var hann hlýr
maður, góður vinur og gefandi í sam-
skiptum sínum við aðra, ávallt
reiðubúinn að rétta hjálparhönd. Við
erum forsjóninni þakklátir fyrir að
hafa átt Þorstein að vini og sam-
starfsmanni um þrjátíu og fimm ára
skeið, þótt við skiljum ekki þá ráð-
stöfun að taka hann frá okkur. Skáld-
ið Matthías Jochumsson ber fram
bæn í eftirfarandi erindi:
Gef mér dag í dauða,
dag yfir alla heima,
sjón er allt það sannar,
sem mig gjörði dreyma;
veröld fulla vizku,
vitund heilla þjóða,
vilja og sál hins sanna,
sjón og heyrn hins góða.
Nú þegar við kveðjum Þorstein
biðjum við honum þessarar bænar og
vonum að almættið muni með sínum
töframætti láta hana rætast.
Móður Þorsteins, bróður, fjöl-
skyldu og vinum hans öllum vottum
við dýpstu samúð.
Páll Skúlason,
Mikael M. Karlsson.
„Menning er að gera hlutina vel.“
Þessi orð Þorsteins Gylfasonar koma
upp í hugann, þegar litið er til lífs-
starfs hans.
Þorsteinn Gylfason varð kennari í
heimspeki við deildina árið 1971 og
starfaði þar óslitið til dauðadags, síð-
ustu 16 árin sem prófessor. Hann tók
virkan þátt í uppbyggingu og vexti
heimspekinnar sem sjálfstæðrar
kennslugreinar, sat í nokkrum nefnd-
um deildarinnar og um tíma í deild-
arráði en umfram allt var hann af-
kastamikill við fræði- og ritstörf.
Fyrirlestrar Þorsteins á þingum
deildarinnar voru ævinlega fjölsóttir
og áheyrendur úr ólíkum áttum.
Hann bjó yfir þeirri fágætu náðar-
gáfu að geta orða hugsanir sínar á ís-
lensku og geta útskýrt heimspekileg
fyrirbæri á þann hátt að hvert
mannsbarn skildi. Oftar en ekki
kveikti hann slíkan áhuga að áheyr-
endur þyrsti í frekari fróðleik.
Tillögur Þorsteins á fundum deild-
arinnar báru afburðagóðri skarp-
skyggni og dómgreind glöggt vitni. Í
háskólastarfi okkar tíma er mikil
áhersla lögð á alþjóðlegt og þverfag-
legt samstarf. Þorsteinn var frá upp-
hafi í samvinnu við fjölda erlendra
heimspekinga sem vegna vináttu við
hann komu til að halda fyrirlestra hér
á landi.
Enda þótt heimspeki væri fræða-
svið Þorsteins lét hann til sín taka á
öðrum sviðum, jafnt innan skóla sem
utan. Hann unni hinu fagra, var máls-
pekingur og þýðandi, rithöfundur og
listamaður. Allt sem hann tók sér fyr-
ir hendur leysti hann með sóma.
Hann gerði hlutina vel. Hann var af-
kastamikill og verk hans sýna agaða
og frjóa hugsun.
Þorsteinn var afar farsæll og sann-
gjarn kennari. Hann gerði kröfur til
sín og nemenda sinna sem hann kom
fram við af einstakri virðingu og
hlýju. Hann miðlaði þeim af visku
sinni og hvatti þá óspart. Með lífs-
starfi sínu auðgaði Þorsteinn íslenskt
mennta-, menningar- og listalíf á svo
fjölþættan hátt að hann skapaði sér
sérstöðu meðal íslenskra mennta-
manna. Við sviplegt fráfall hans er
sár söknuður vina og samstarfsfólks
sem nú hefur misst einn sinn besta
fulltrúa.
Á kveðjustund þakkar hugvísinda-
deild Háskóla Íslands Þorsteini langa
samfylgd, störf hans og vináttu og
vottar aðstandendum innilega samúð.
Oddný G. Sverrisdóttir,
forseti hugvísindadeildar.
Kveðja frá Hinu íslenzka
bókmenntafélagi
Þorsteinn Gylfason markaði stefnu
Lærdómsrita Hins íslenzka bók-
menntafélags og lýsti henni í grein
sem nefnist „Nokkur orð um nýjan
bókaflokk“og birtist í Skírni árið
1969. Í flokknum skyldu birtast lær-
dómsrit, ekki fagurbókmenntir, sam-
tímarit og sígild verk, góðar bækur, í
þeim skilningi að þær hefðu hlotið
skýlaust lof fremstu manna eða væru
tímamótarit í sögu mannlegrar hugs-
unar og sem slíkar hafnar yfir gagn-
rýni. Loks skyldi sérfróður maður
þýða ritið og menn fengnir til að lesa
hverja þýðingu gaumgæfilega. Tak-
markið var að hinn íslenzki búningur
mætti verða hinum erlendu höfund-
um eins samboðinn og aðstæður
leyfðu.
Þorsteinn Gylfason ritstýrði Lær-
dómsritum Bókmenntafélagsins frá
1970-1992, en frá 1986 ásamt Þor-
steini Hilmarssyni, heimspekingi.
Fyrstu ritin birtust í september
1970 og var þeim einstaklega vel tek-
ið, meðal annars birtust ritstjórnar-
greinar um bókaflokkinn í öllum dag-
blöðum sem þá komu út, auk
vikublaða. Var þar sú von látin í ljós
að hér yrði ekki látið staðar numið.
Síðan hefur bókaflokknum verið fram
haldið í meginatriðum í samræmi við
þá stefnu sem upphaflega var mörk-
uð og eru ritin nú orðin 60 talsins, þar
af eru nokkur í tveimur bindum.
Þorsteinn lagði gríðarlega vinnu í
ritstjórn lærdómsritanna; var
óþreytandi við að leiðbeina þýðend-
um og inngangshöfundum, kalla
menn til aðstoðar og leita eftir ráð-
leggingum sérfróðra manna. Með
þessu starfi tel ég að hann hafi mark-
að nokkur tímamót hér á landi um
eðli ritstjórnarstarfs. Í því felst sem
sé annað og meira en að safna efni,
lesa yfir og senda í prentsmiðju.
Þetta hefur smám saman haft heilla-
vænleg áhrif á almennt útgáfustarf í
landinu.
Þótt Þorsteinn léti af ritstjórn
Lærdómsritanna fylgdist hann áfram
með, þýddi rit og ritaði innganga. Má
þar nefna Endurtekninguna eftir Sø-
ren Kierkegaard, sem birtist árið
2000 og Hugleiðingar um frumspeki
eftir Réne Descartes. Inngang ritaði
hann að Bláu bókinni eftir Ludwig
Wittgenstein, sem kom út 1998 og
Orðræðu um aðferð eftir Réne Des-
cartes, sem kom út 2001. Loks var
hann að vinna að þýðingu tveggja rita
þegar hann lézt; þau eru Rætur
skuldbindinga eftir Christine
Korsgaard og Náttúrleg gæði eftir
Philippu Foot.
En hér lét hann ekki staðar numið.
Árið 1982 hratt hann af stað rit-
röðinni Íslenzk heimspeki, í því skyni
að koma á framfæri íslenzkum heim-
spekiritum, fornum og nýjum. Hann
ritstýrði þremur fyrstu bókunum í
þeirri ritröð, en nú eru þær orðnar tíu
talsins.
Aldrei var nein lognmolla í löngu
samstarfi okkar, en þar kynntist ég
vel hinum mörgu góðu kostum hans,
örlæti, góðvild og hjálpsemi.
Með störfum sínum fyrir Hið ís-
lenzka bókmenntafélag verður Þor-
steini skipaður sess meðal þeirra
manna sem dýpst spor hafa markað í
tæplega 200 ára sögu félagsins. Þess
er nú minnzt á kveðjustund og fyrir
það þakkað.
Sigurður Líndal.
Í ljóði um lítinn fugl segir Tómas
Guðmundsson m.a.:
Það vorar fyrir alla þá, sem unna,
og enginn getur sagt, að það sé lítið
sem vorið hefur færst í fang, og skrítið,
hvað fljótt því tekst að safna í blóm og
runna.
Ég þekki líka lind við bláan vog,
lítið og glaðvært skáld, sem daglangt
syngur
og yrkir sínum himni hugljúf kvæði.
Og litlu neðar, einnig út við Sog,
býr óðinshani, lítill heimspekingur,
sem ég þarf helst að hitta í góðu næði.
Og megi gæfan blessa þína byggð
og börnum þínum helga vatnið0 fríða.
fugl eftir fugl og sumar eftir sumar.
Svona hefur ekkert skáld ort nema
Tómas Guðmundsson enda skáld feg-
urðarinnar í íslenskum bókmenntum.
En jafnfætis Tómasi stendur Þor-
steinn Gylfason skáld og fræðimaður
þegar hann snarar Vinje um Vorið og
segir m.a.:
Enn sá ég veturinn víkja á braut fyrir vorinu
góða,
burknann í grjóti, blágresi í laut og rósina rjóða,
enn sá ég leysingar: læki og gil sem lifna og
bruna,
sá hvernig hvernig ljósið og lífið varð til úr frosti
og funa,
tíbrána dansa um hlíðar og hlað og huga minn
fanga,
fiðrildin hvítu sem flykkjast þar að sem fjól-
urnar anga.
Gróandi vorlíf mér gafst enn að sjá og geyma í
minni.
Daprast mér lund: kannski leið það nú hjá í síð-
asta sinni.
Sú kemur tíð að ég sjálfur sný heim og svíf út í
bláinn,
bylti mér syndandi í þytinum þeim. En þá verð
ég dáinn.
ÞORSTEINN
GYLFASON