Morgunblaðið - 19.10.2005, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 19. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Þ
að er 19. október árið
2035. Ég vippa mér í
bleika kápu og arka
niður Laugaveginn. Á
mislægu gatnamót-
unum við Lækjartorg er umferð-
arteppa. Ég skunda hjá og sveifla
mér inn á Alþingi, svara nokkrum
spurningum blaðamanns hjá fjöl-
miðla- og tónlistarsamsteypunni
356 fiðlum og vind mér í ræðustól.
Haustþing 2035 hefur verið líf-
legt. Ég lít yfir ráðherrahópinn og
velti fyrir mér af hverju í ósköp-
unum ég og hinar konurnar sex í
ríkisstjórninni séum enn kallaðar
ráðherrar? Kvenmenn í stjórninni
eru jafnmargir og karlmenn, samt
erum við öll herrar. Er ég frú ráð-
herra? Sem forsætisráðherra
ákveð ég að setja þetta í nefnd.
Ég gæti reyndar líka haldið al-
þjóðlega samkeppni um málið.
Í mötuneytinu í þinginu eru líf-
legar umræður, sem endranær. Í
dag er í hádegismatinn steiktur
koli með kúskús, sesamfræjum og
sojasósu. „Hva, bara þjóðlegur
matur á borðum?“ segir 12. þing-
maður Frjálslynda Sjálfstæð-
isflokksins kampakátur. Það er
búið að leggja kjördæmakerfið
niður. Ísland er eitt kjördæmi.
„Ja, þetta hefði nú ekki kallast
þjóðlegt hérna um aldamótin,“
segir þrettándi þingmaður flokks-
ins. „Ætli þjóðlegur réttur þá
hefði ekki verið soðin ýsa með
kartöflum? Eða slátur. Ég skildi
annars aldrei af hverju Manneld-
isráð gekk á milli bols og höfuðs á
þeim rammíslenska mat sviðum,
slátri, lundaböggum og bringu-
kollum.“
– Ja, var það ekki vegna þess að
það var svo mikil fita í þessu og
þetta álitið svo óhollt?
– Jú, þjóðin var náttúrlega
komin með alltof hátt kólesteról.
Fimmti þingmaður Grænu fylk-
ingarinnar blandar sér í samræð-
urnar. „Var þetta ekki á svipuðum
tíma og íslenska kvennalandsliðið
vann Evrópumeistaratitilinn í fót-
bolta?“ Hinir jánka. „Já, og leik-
skólar urðu gjaldfrjálsir,“ segja
þeir.
Við setjumst með matarbakk-
ana og ræðum dagskrána á Al-
þjóðlegri kvikmyndahátíð í
Reykjavík. Hún er að hefjast.
Stórstjörnur flykkjast til landsins
og hótel borgarinnar eru full af
blaðamönnum. Hátíðin er árlegur
viðburður og Reykjavík orðin að
Cannes norðursins. Kvikmynda-
leikarar keppast um að fá að
koma til Íslands, eða Píslands
eins og flestir útlendingar kalla
það. Landið er orðið þekkt sem
boðberi friðar. Ég næli mér í soja-
sósuna og rifja upp hvernig ís-
lensk stjórnvöld lögðu höfuðið í
bleyti á sínum tíma og veltu fyrir
sér hvernig þau gætu helst haft
áhrif á alþjóðavettvangi. Nið-
urstaðan var að Ísland beitti sér í
friðarviðræðum í gleymdum átök-
um heimsins og stigi af krafti
fram í baráttunni gegn fátækt.
Með því gæti það haft umtalsvert
meiri áhrif en með því að einblína
á sæti í Öryggisráðinu. Því var
ákveðið á vorþingi það herrans ár
árið 2006 að eyða heldur fénu sem
framboðið og setan hefðu kostað,
tímanum og orkunni, í að enda á
diplómatískan hátt átökin í Norð-
ur-Úganda og koma herstjórninni
í Myanmar, áður Búrma, frá völd-
um. Það tókst eftir að Íslendingar
mynduðu fylkingu margra þjóða
um málið. Þetta vakti heims-
athygli og Íslendingum hljóp
kapp í kinn. Þeir ákváðu að nú
skyldi berklum útrýmt í heim-
inum. Hvaða grín var það að árið
2012 væri fólk enn að látast úr
berklum þegar lyf gegn þeim voru
löngu fundin?
Berklabaráttunni lauk með
sigri og næstu árin heilluðust aðr-
ar þjóðir af markvissu starfi Ís-
lendinga í átt að betri heimi. Þær
fylgdu fordæmi þeirra. Ísland
varð Písland og ferðamennska
þangað stórjókst. Það vildu allir
koma til hinnar velmegandi þjóð-
ar í norðri sem lagði sig í líma við
að bæta lífskjör jarðarbúa. Ferða-
málaráðuneytið tilkynnti 14%
aukningu erlendra ferðamanna
eftir að sögulegur samningur um
bann við vopnasölu var undirrit-
aður í Höfða. Milljónir manna um
allan heim fylgdust með þjóð-
arleiðtogum segja óheftu vopna-
flæði stríð á hendur.
Ég hrekk upp úr hugsunum
mínum yfir fiskinum á Alþingi við
það að gemsinn hringir. Hann er
á stærð við eldspýtnastokk, sem
hægt er að taka í sundur og
breyta bæði í fartölvu og sjón-
varp. Sonur minn er á línunni.
„Mamma, ég á að skrifa heim-
ildaritgerð í sögu um eitthvað
Ipod. Var það ekki raunveruleika-
sjónvarpsþáttur um aldamótin
eða eitthvað álíka?“ spyr hann
óðamála. Þróunarmálaráðherra
heyrir óminn af orðum sonarins.
„Nei, Ipod var vinsælt tæki sem
var notað til að hlusta á tónlist,“
segir hún og spyr hugsandi hvort
það hafi ekki eitthvað verið skylt
Atkins-æðinu.
„Nei, var Atkins ekki fyrsta
konan til að verða kanslari Þýska-
lands?“ spyr fyrsti þingmaður
Ungmennasamtakanna-
þverpólitískrar hreyfingar. Hinir
fara að hlæja. Ungdómurinn í dag
er svo illa upplýstur. Við vorum
ekki svona, var það?
„Þótt þú munir það kannski
ekki skal ég segja þér að kona
hafði aldrei verið æðsti ráðamað-
ur í Bandaríkjunum þangað til ár-
ið 2008. Og einu sinni var við lýði
á Íslandi svokallað kvótakerfi og
ekkert tónlistarhús við höfnina.
Eitt sinn var líka til nokkuð sem
hét launamunur kynjanna. Það
breyttist með kvennafrídeginum
24. október 2005 þegar íslenskir
jafnréttissinnar sýndu stórkost-
lega samstöðu og stuðning. Það
var góður dagur,“ segir elsti þing-
maðurinn við borðið.
Klukkan hringir. Hádegishléið
er liðið. Þingmenn hópast upp til
að greiða atkvæði um tillögu mína
um að styrkja varnargarðana í
kringum Tónlistarhúsið í kjölfar
hækkandi sjávarstöðu.
Písland
árið 2035
Þótt þú munir það kannski ekki skal ég
segja þér að kona hafði aldrei verið
æðsti ráðamaður í Bandaríkjunum
þangað til árið 2008. Og einu sinni var
ekkert tónlistarhús við höfnina.
VIÐHORF
Sigríður Víðis Jónsdóttir
sigridurv@mbl.is
ÞEGAR ákveðið var að boða til
fyrstu kvennaráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna sem haldin var í Mexíkó
sumarið 1975 var ljóst að upplýs-
ingar skorti um stöðu
kvenna í heiminum.
Kallað var eftir
skýrslum frá aðild-
arríkjum SÞ sem varð
til þess að í fyrsta sinn
varð til heildarmynd af
kjörum kvenna allt frá
Nepal til Noregs.
Myndin var ekki fögur.
Konur reyndust eiga
1% skráðra eigna í
heiminum, þær unnu 2⁄3
hluta allra vinnustunda
en báru aðeins 10%
tekna heimsins úr být-
um. Það var því ljóst að aðgerða var
þörf en jafnframt ítarlegra rann-
sókna á orsökum og afleiðingum þess
kynjamisréttis sem við blasti.
Árið 1975 voru kvennarannsóknir,
eins og þær hétu þá, komnar á skrið
á Vesturlöndum. Þær rannsóknir og
kenningar sem kynntar höfðu verið
mótuðu umræðuna innan Sameinuðu
þjóðanna í aðdraganda kvennaráð-
stefnunnar. Skýrslur og umræður á
ráðstefnunni vöktu líka athygli á
málefnum sem þurfti að skoða nánar
og færðu fræðimönnum ný verkefni.
Þannig hófst gagnkvæmt samspil
milli kvennahreyfinga, stjórnvalda
og fræða sem hafa verið í frjóu sam-
bandi æ síðan þótt deila megi um af-
raksturinn.
Það er áhugavert að skoða hvernig
ný og ný málefni hafa komið til sögu
þau 30 ár sem liðin eru frá fyrstu
kvennaráðstefnunni og hve mikil-
vægar kynjarannsóknir hafa verið í
sköpun nýrrar þekkingar. Í Mexíkó
var áherslan fyrst og fremst á mik-
ilvægi menntunar sem tækis til að
bæta stöðu kvenna.
Á næstu ráðstefnu sem haldin var í
Kaupmannahöfn 1980 var femínísk
gagnrýni svartra kvenna og lesbía
farin að segja til sín. Nú
átti að leggja áherslu á
margbreytilega reynslu
kvenna í stað þess að
taka mið af hvítum, úti-
vinnandi, giftum milli-
stéttarkonum sem
sagðar voru einoka
sviðið. Umræður um of-
beldi gegn konum voru
að komast á dagskrá og
í fyrsta sinn beindust
sjónir heimsins að lim-
lestingum á kynfærum
kvenna. Rannsóknir og
kenningar um vald
karla yfir konum, gagnrýni svartra
femínista og nýjar skýrslur beindu
sjónum að valdakerfum, tregðu og
afar bágbornum hlut kvenna í valda-
stofnunum.
Á þriðju kvennaráðstefnunni sem
haldin var í Nairobi í Kenýa var of-
beldi gegn konum orðið aðalmálið og
má segja að það hafi verið það æ síð-
an. Miklar rannsóknir höfðu verið
gerðar á kynbundnu ofbeldi og ljóst
var orðið að það var heimsvandi sem
varð að bregðast við.
Tíu árum síðar var boðað til fjórðu
kvennaráðstefnu SÞ, að þessu sinni í
Peking í Kína. Mikið vatn var til sjáv-
ar runnið. Berlínarmúrinn var fallinn
og heimurinn hafði horft upp á hrylli-
legar styrjaldir m.a. í Bosníu og Rú-
anda þar sem nauðgunum var mark-
visst beitt sem stríðsvopni. Alnæmi
var orðinn heimsvandi og því voru
það staða kvenna á stríðshrjáðum
svæðum, kynheilbrigði og aukin völd
kvenna sem einkenndu umræðuna.
Nýr málaflokkur var kominn til sögu,
staða stúlkubarna. Loksins var sjón-
um beint að einu mesta „tabúi“ allra
tíma, kynferðislegri misnotkun á
börnum. Þegar hér var komið sögu
höfðu femínistar bent á nauðsyn þess
að koma umræðunni um stöðu
kynjanna af jaðri samfélagsumræð-
unnar og vísindanna inn að miðjunni,
inn í straumkastið. Bent var á að ekki
ætti að einskorða rannsóknir við kon-
ur, heldur þyrfti einnig að skoða
samspil kynjanna og karlmennsk-
una. Nú tíu árum síðar er hlutverk
karla í jafnréttisumræðunni loks að
komast inn fyrir dyr Sameinuðu
þjóðanna eftir áralangar rannsóknir
á þeim myndum sem karlmennskan
tekur á sig. Málaflokkar eins og man-
sal, vændi og áhrif alþjóðavæðingar á
stöðu kvenna hafa öðlast aukið vægi
og kalla á miklar úttektir.
Af framansögðu má ljóst vera að
kynjarannsóknir eru lykill að bættri
stöðu kvenna og breyttri karlamenn-
ingu. Jafnréttismál eru sérsvið sem
kalla á þekkingu, reynslu og stöð-
ugar rannsóknir. Íslensk stjórnvöld
þurfa að taka mið af þessu, kalla til
sérfræðinga í mun ríkara mæli en nú
er gert og styðja kynjarannsóknir
myndarlega.
Samspil kynjarannsókna
og kvennabaráttu
Eftir Kristínu Ástgeirsdóttur ’… kynjarannsóknireru lykill að bættri
stöðu kvenna og
breyttri karlamenn-
ingu.‘
Kristín Ástgeirsdóttir
Höfundur er sagnfræðingur
Rannsóknastofu í kvenna- og
kynjafræðum, Háskóla Íslands.
Kvennafrídagurinn
DÓMSMÁLARÁÐHERRA boð-
aði sl. vor verulegar breytingar á for-
sjármálum hér á landi. Hefur hann
ákveðið að beita sér fyrir því að sam-
eiginleg forsjá verði lögfest sem
meginregla við skilnað
eða sambúðarslit for-
eldra. Félag ábyrgra
feðra fagnar heilshug-
ar þessari yfirlýsingu
ráðherra. Félagið telur
nauðsynlegt að breyta
viðhorfum samfélags-
ins, stjórnsýslunnar og
löggjafans til um-
gengnismála ekki síður
en til forsjármála.
FÁF telur að stefna
skuli að því að umönn-
un foreldra sé sem
jöfnust eftir skilnað.
Orðið „umgengni“ er arfur frá þeim
tíma þegar sjálfsagt var talið að ann-
að foreldrið, móðirin, annaðist barnið
og hitt foreldrið, faðirinn, umgengist
það með heimsóknum. Það er krafa
nýrra tíma að litið sé á uppeldis-
hlutverkið sem sameiginlegt verkefni
beggja foreldra og því sé ekki um
„umgengni“ að ræða eftir skilnað eða
sambúðarslit heldur áframhaldandi
sameiginlega umönnun foreldranna.
Nauðsynlegt er að skilgreina öðru-
vísi en nú er í lögum hlutverk umönn-
unar.
Löggjafinn setur fram ákveðna
skilgreiningu á umgengni og réttar-
stöðu umgengnisforeldris. Ég vil
nefna hér nokkur atriði sem FÁF tel-
ur nauðsynlegt að breyta:
Skilgreining á umgengni – við
setningu barnalaga 2003 taldi lög-
gjafinn ekki ástæðu til að skilgreina
lágmarksumgengni þar eð það væru
of mikil afskipti af einkalífi fólks.
Hins vegar eru í lögunum nákvæm-
lega skilgreindar aðferðir til að
reikna út meðlagsauka hins forsjár-
lausa svo og aðferðir og úrræði við
innheimtu meðlags og meðlagsauka.
Löggjafinn telur að á aðfangadag
eigi barn t.d. að vera hjá forsjárfor-
eldri sínu vegna þess að barnið eigi
þá að vera heima hjá sér. Með þess-
ari yfirlýsingu er samband barns við
forsjárlaust foreldri sett miklu lægra
en samband þess við
forsjárforeldri. Umönn-
un viðheldur og býr sí-
fellt til fjölskyldusam-
band barns og foreldris
þótt foreldrar séu skild-
ir að skiptum. Friðhelgi
fjölskyldulífsins er
vernduð í 8. gr. Mann-
réttindasáttmála
Evrópu. Í frumvarpi
sem lagt hefur verið fyr-
ir þing Pennsylvaníu-
fylkis í Bandaríkjunum
er nákvæmlega skil-
greint hvenær barn
skuli flytja milli heimila sinna, hvaða
daga, klukkan hvað og hvernig for-
eldrar skuli standa að þessum tilfær-
ingum. Á sama hátt er skilgreint
hvaða dagar teljast hátíðis- eða frí-
dagar sem beri að skipta milli for-
eldranna. Nauðsynlegt er að líta svo
á að þegar foreldrarnir búa ekki á
sama stað þá búi barnið á báðum
stöðum og flytjist á milli þeirra og
heimilin séu fullkomlega jafnrétthá.
Hér á landi er lögheimilið rétt heimili
en hitt heimilið réttlaust – barnið er
talið búa á öðru heimilinu en heim-
sækja hitt.
Skattameðferð meðlagsgreiðenda
– forsjárforeldri hefur réttarstöðu
einstæðs foreldris, er talið framfær-
andi, fær allar bætur hins opinbera
og aðgang að styrkjum og bótum í fé-
lagslega kerfinu. Forsjárlausa for-
eldrið hefur réttarstöðu einhleyps
(barnlauss) manns, er ekki talinn
framfærandi, og hefur engan aðgang
að bótum eða aðstoð hins opinbera
vegna uppeldis- og framfærslu-
skyldna sinna. Meðlag er skv. barna-
lögum framfærsla sem forsjárlausa
foreldrið innir af hendi.
Upplýsingagjöf til forsjárlausra –
þar er forsjárforeldrinu veitt algert
vald yfir því hvaða upplýsingar eru
gefnar hvernig og hvenær. Skil-
greina þarf þessa þætti og ganga út
frá því að báðir foreldrar eigi rétt á
upplýsingum um barn sitt.
Ráðgjöf til feðra – hjá sýslumönn-
um, lögfræðingum og félagsráð-
gjöfum, er feðrum ráðlagt að storka
ekki valdi móðurinnar því þeir muni
tapa stríði sem muni einungis kosta
þá erfiðleika og fjárútlát.
Tímalengd málsmeðferðar – skv.
nýlegri rannsókn tekur umgengnis-
mál að meðaltali 9 mánuði hjá sýslu-
mönnum og upp í 2–3 ár. Meðlagsmál
taka sjaldan meira en 2–3 mánuði.
Umgengnistálmun er brot á friðhelgi
fjölskyldulífsins og því mannrétt-
indabrot. Þessi langi afgreiðslutími
kerfisins er stuðningur við mannrétt-
indabrot.
Fjölskyldudómstóll – taki við verk-
efnum sýslumanna, dómstóla og
dómsmálaráðuneytis. Fjölskyldu-
dómstóllinn sinni forsjár-, umönn-
unar- og meðlagsmálum. Við hann
starfi sérfræðingar í málefnum barna
og fjölskyldna í lögfræði, sálfræði og
félagsráðgjöf. Úrskurðum verði
hægt að áfrýja til æðra dómstigs.
Slíkar breytingar eru nauðsyn-
legar til að verja mannréttindi barna
og forsjárlausra foreldra á Íslandi.
Foreldrajafnrétti er leið til launa-
jafnréttis.
Jöfn umönnun á nýrri öld
Garðar Baldvinsson
fjallar um forsjármál ’Forsjárlausa foreldriðhefur réttarstöðu ein-
hleyps (barnlauss)
manns, er ekki talinn
framfærandi.‘
Garðar Baldvinsson
Höfundur er formaður
Félags ábyrgra feðra.