Morgunblaðið - 10.11.2005, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. NÓVEMBER 2005 25
u á að það
meina hef-
n krabba-
stján seg-
a áhrif á
Dánartíðni
na hér á
ækkað um
miðað við
si lækkun
num telja
unarinnar
röntgen-
a bættrar
greiningu,
minni æxli
fun. Með-
t lífslíkur
ð krabba-
ð áhrif að
ir sem áð-
du fram á
fá um 22%
gna leitar
meinum
f leit að
á íslensk-
64. Fyrst
uðborgar-
ið að boða
nu, 25–69
júkdóma-
um landið
settu upp
rgða, m.a.
. Kristján
segir að á þeim árum hafi menn
fundið ýmsa kvenlega kvilla sem eru
sjaldséðir nú til dags.
„Þeir fundu mikið af legstækkun-
um, góðkynja æxlum í eggjastokk-
um, legsigum, þvaglekum og ýmsum
kvillum sem konur burðuðust með
án þess að kvarta og áður hafði ekki
verið mikið gert til að bæta. Þá
fæddu konur mun fleiri börn en þær
gera í dag og það hafði oft sín áhrif á
grindarholslíffærin. Það má segja að
leghálskrabbameinsleitin hafi ekki
aðeins bætt heilbrigði kvenna hvað
varðar leghálskrabbameinið sjálft,
heldur einnig heilsu þeirra hvað
varðar ýmsa kvensjúkdóma,“ sagði
Kristján.
Við krabbameinsleitina eru tekin
frumusýni úr leghálsinum, sam-
kvæmt aðferð sem gríski læknirinn
Papanicolaou fann upp. Við smásjár-
skoðun má greina breytingar í
frumukjörnunum. Slíkar breytingar
eru kallaðar forstigsbreytingar því
þær gefa til kynna að konan sé í
áhættu að mynda leghálskrabba-
mein síðar meir. Konur með væg-
ustu forstigsbreytingarnar eru kall-
aðar aftur til skoðunar eftir hálft ár.
Sjáist þá aftur forstigsbreytingar
eru þær, líkt og konur sem hafa
sterkari breytingar í frumukjörnum,
kallaðar í leghálsspeglun þar sem
tekið er vefjasýni úr leghálsinum.
Vefjasýnin ráða því hvort konan er
send í svonefndan keiluskurð. Þá er
tekin keilulaga sneið neðst úr leg-
hálsinum þar sem algengast að leg-
hálskrabbamein myndist og for-
stigsbreyttu frumurnar fjarlægðar.
„Með því að fjarlægja þessar for-
stigsbreytingar hefur nýgengi sjúk-
dómsins lækkað. Maður lækkar líka
dánartíðnina með því að fækka til-
fellunum og einnig með að flýta
greiningu á raunverulegum krabba-
meinum, því við finnum þau á frum-
stigi við þessar skoðanir,“ segir
Kristján
Konur þurfa að mæta betur
Mætingar til krabbameinsskoðun-
ar eru betri víða úti á landi en í
stærstu þéttbýlisstöðunum. Kristján
segir að samkvæmt ársskýrslu
Krabbameinsfélagsins frá 2004 hafi
mest verið 87–90% mæting kvenna
til leghálskrabbameinsleitar í
Grundarfirði og á nokkrum stöðum á
Austurlandi.
„Grundarfjörður hefur staðið
nokkuð upp úr á undanförnum ár-
um. Skipulagning og undirbúningur
á heimaslóðum er þar mjög til fyr-
irmyndar. Þar liggur alltaf fyrir eftir
hverja skoðun hvers vegna konur
mæta ekki. Það eru fleiri staðir til
fyrirmyndar eins og Seyðisfjörður,
Eskifjörður og Neskaupstaður sem
voru með uppundir 90% mætingu.
Þetta má eflaust þakka því að und-
irbúningur fyrir leitina hefur þar
verið mjög góður.
Hér á Reykjavíkursvæðinu, víðast
á Reykjanesi, á Akureyrarsvæðinu
og í kringum Ísafjörð er mætingin
mun slakari. Landsmeðaltalið hvað
varðar mætingar síðustu þrjú árin í
árslok 2004 var 75%. Ef þriggja ára
mæting í leghálskrabbameinsskoð-
un fer niður fyrir 75% þá er það ekki
ásættanlegt að mínu mati,“ sagði
Kristján.
Kynlífsbyltingin olli aukningu
Nýgengi leghálskrabbameina hér
á landi hækkaði talsvert eftir 1980,
aðallega meðal kvenna undir fer-
tugu. Svipuð þróun kom fram í Finn-
landi tíu árum síðar.
„Þetta tengist breyttum lífshátt-
um og auknu frjálslyndi varðandi
kynlíf,“ sagði Kristján. Finnskar
rannsóknir sýndu að nokkrum árum
áður en nýgengi leghálskrabba-
meins jókst fjölgaði þeim konum
sem mældust með mótefni gegn
HPV-veirunni. HPV-veiran smitast
við samfarir. Eftir 1980 fóru að birt-
ast upplýsingar um þessa veiru, sem
er nauðsynlegur orsakavaldur leg-
hálskrabbameins, en nægir ekki ein
og sér. Fleiri þættir þurfa að koma til
svo veiran valdi krabbameini. Krist-
ján nefnir önnur kynsmit, svo sem
klamydíusýkingar, að konurnar
reyki eða hafi reykt og eins eykst
áhættan með fjölda rekkjunauta.
„Veirusmitið er algengt hjá kon-
um almennt og talið að þær smitist
mjög fljótlega eftir að þær byrja að
stunda kynlíf. Líkurnar á smiti
aukast með fjölda rekkjunauta. Talið
er að meira en helmingur ungra
stúlkna hafi smitast af þessum vírus
innan tveggja ára eftir að þær fara að
stunda kynlíf. Um 80% allra kvenna
smitast einhvern tíma á lífsleiðinni.
Konur geta myndað ónæmi og þá
eyðir ónæmiskerfið veirunni. Af því
leiðir að mögulegt er að framleiða
bóluefni gegn veirunni og nú er verið
að gera tilraunir með það. Þessar til-
raunir sýna mjög góðan árangur af
bóluefninu. Sterkar forstigsbreyt-
ingar leghálskrabbameins hafa ekki
fundist hjá konum sem voru ósmit-
aðar af veirunni þegar þær voru
bólusettar. Sama er ekki hægt að
segja um þær konur sem fengu
óvirkt bóluefni,“ sagði Kristján.
Rannsóknin er fjölþjóðleg og nær
til landa í Evrópu, Ameríku og Asíu.
Meðal þátttakenda eru 700 íslenskar
stúlkur. Helmingur þeirra fékk virkt
bóluefni og helmingur ekki. Þátttak-
endur vita ekki hvort þeir fengu
virka eða óvirka bóluefnið. Fylgst
verður með bólusettu konunum 700 í
gegnum krabbameinsskrána a.m.k.
næstu tíu árin. Kristján segir að í
framtíðinni verði væntanlega hægt
að gefa ungum stúlkum bóluefnið,
áður en þær verða kynþroska og
hefja kynlíf, til að hindra að þær
smitist síðar af veirunni.
Þegar í ljós kom marktæk aukning
forstigsbreytinga hér á landi hjá
yngstu konunum eftir 1980 var farið
að boða konur allt niður í tvítugt í
leghálsskoðanir. Kristján segir mjög
sjaldgæft að konur fái legháls-
krabbamein fyrir 25 ára aldur, þótt
þess séu dæmi. Því miður mæta kon-
ur, 20–24 ára, ekki mjög vel til skoð-
unar, að sögn Kristjáns. Samkvæmt
skýrslum Krabbameinsfélagsins
mæta aðeins um 58% þeirra reglu-
lega til skoðunar á þriggja ára fresti.
Til samanburðar mæta 75% kvenna í
aldurshópnum 25–69 ára í skoðun.
ins mun m.a. stórbæta aðstöðu til brjóstakrabbameinsleitar
leit skilar árangri
Morgunblaðið/Ómar
æknir segir að nýi tölvu- og tækjabúnaðurinn
þarf á að halda kosti um 350 milljónir.
gudni@mbl.is
Herlið Bandaríkjanna á Ís-landi hefur um árabilverið tákn um að Banda-ríkin hafi skuldbundið
sig til að verja landið, fremur en að
um raunverulegar varnir gegn inn-
rás sé að ræða. „Fjórar orrustuþotur
stöðva ekki innrásarher,“ segir Al-
ison Bailes, sérfræðingur í varnar-
málum. Það sé engu að síður eðlilegt
að íslensk stjórnvöld vilji öflugt tákn
um að önnur þjóð hafi tekið að sér
varnir landsins.
Bailes vann lengi fyrir bresku ut-
anríkisþjónustuna og hefur fengist
við varnarmál um áratugaskeið. Hún
kom fyrst til Íslands fyrir rúmlega
20 árum og hefur heimsótt landið 25
sinnum síðan. Á ferðalögum sínum
komst hún í kynni við Íslendinga og
það var fyrir áeggjan vina sinna hér
á landi sem hún tók nýlega sæti í
stjórn Alþjóðamálastofnunar Há-
skóla Íslands og Rannsóknarseturs
um smáríki. Hún er forstöðumaður
SIPRI, Alþjóðlegu rannsóknarmið-
stöðvarinnar í friðarmálum í Stokk-
hólmi.
Straumur tímans
vinnur gegn herliði hér
Í samtali við Morgunblaðið sagð-
ist Bailes hafa sínar upplýsingar um
viðræður íslenskra og bandarískra
stjórnvalda frá vinum og kunningj-
um hér á landi enda væri lítið skrifað
um þær á öðru tungumáli en ís-
lensku. Bailes sagði ljóst að straum-
ur tímans og núverandi stefna
Bandaríkjastjórnar í varnarmálum
ynni gegn því að áfram yrði umtals-
verður bandarískur herafli á Íslandi.
Bandarísk stjórnvöld hefðu einkum
tvíþætt stefnumið; annars vegar að
stærri hluti heraflans verði í Banda-
ríkjunum þannig að einfalt verði að
senda hann hvert á land sem er, hins
vegar að bæta við eða efla herstöðv-
ar sem eru nálægt átakasvæðum.
Það væri t.a.m. stefna stjórnarinnar
að fækka hermönnum í Þýskalandi
en fjölga þeim á Ítalíu en þaðan er
auðveldara að gera árásir í Miðaust-
urlöndum.
Ákvörðun um framtíð herstöðvar-
innar í Keflavík væri samt sem áður
pólitísk og íslensk stjórnvöld hefðu
möguleika á því að ná a.m.k. ein-
hverjum af sínum stefnumálum fram
í samningaviðræðum. „Það er of
snemmt að segja til um hver niður-
staðan verður,“ sagði hún. Til sam-
anburðar benti hún á að nýverið
hefðu náðst samningar um samdrátt
í herliði Bandaríkjamanna í Japan.
Bandaríkjamenn hefðu upphaflega
viljað draga enn meira úr liðsstyrk
sínum en raunin varð á endanum og
bæði ríkin orðið að gefa eftir. Svipað
hlyti að gilda um samninga við Ís-
lendinga. „En Bandaríkjamenn eru
harðir í samningum og það er því
erfitt að segja til um lokaniðurstöð-
una,“ sagði Bailes og sló þar með aft-
ur varnagla um lyktir viðræðnanna.
Hér á landi hafa sumir sagt að ef
Bandaríkjamenn ákvæðu að draga
meginhluta herliðsins frá landinu
væri eðlilegt að bandaríski herinn
hyrfi algjörlega á braut. Bailes sagði
að vissulega gætu Íslendingar gripið
til þess ráðs. „En það verður að hafa
í huga að báðir aðilar verða að hugsa
um pólitískar afleiðingar. Ég er viss
um að íslensku samningamennirnir
segja við Bandaríkjamenn að ef þeir
gefi landið upp á bátinn þá muni það
varpa skugga á öll önnur samskipti
ríkjanna. En Bandaríkjamenn gætu
eins sagt að ef Íslendingar sparka
hernum úr landi, þá gæti það haft
áhrif á efnahagsleg samskipti land-
anna,“ sagði hún. „Það er ekki hægt
að segja, losum okkur við þá, einhver
annar mun sjá um varnir okkar og
ekkert annað mun breytast. Það
væri einfaldlega rangt, því slík
ákvörðun hefði afleiðingar.“
Þá gæti það reynst torvelt að fá
annað ríki til að taka að sér land-
varnir og hún vissi ekki um neitt
annað ríki Atlantshafsbandalagsins
sem væri tilbúið til þess. Í sjálfu sér
gætu Íslendingar einnig ákveðið að
hafa engan her en þess í stað reitt sig
á skuldbindingu NATO um að árás á
eitt aðildarríki sé árás á öll og að
sendur yrði liðsauki á hættutímum.
Málið væri hins vegar flóknara en
svo. Aðeins smæstu ríki Evrópu, s.s.
Andorra og San Marínó, væru her-
laus en þau væru hins vegar umlukt
máttugum og vinveittum herveldum.
Ísland væri einangraðra og eðlilegt
að Íslendingar vilji skýrt tákn um að
annað ríki hefði skuldbundið sig til
að verja landið. Herstöðin á Kefla-
víkurflugvelli væri slíkt tákn.
Hættan minni
Aðspurð hvort Ísland þarfnaðist
umtalsverðs herliðs sagði Bailes að
ógnin væri augljóslega mun minni en
á tímum kalda stríðsins. Hættan á
árás væri lítil og ef öryggisaðstæður
breyttust til hins verra gæfist nægur
tími til að bregðast við því. Það væri
því minni þörf á herafla. Eftir sem
áður hefði heraflinn mikilvægt tákn-
rænt gildi og það mætti ekki gera lít-
ið úr því. „Ef í landinu eru erlendir
hermenn sem eru tilbúnir til að
fórna lífi sínu til að verja landið, þá
er það mikilvægt tákn um skuld-
bindingu. Það var af þessum orsök-
um sem Vestur-Þjóðverjar vildu að
Bandaríkjamenn hefðu herlið í
fremstu víglínu í kalda stríðinu.“
Alison Bailes segir eðlilegt að íslensk
stjórnvöld vilji skýrt tákn um að
Bandaríkin sjái um varnir Íslands
Fjórar orrustu-
þotur stöðva
ekki innrásarher
Alison Bailes starfaði lengi fyrir
bresku utanríkisþjónustuna og
hefur fengist við varnarmál um
áratugaskeið.
Eftir Rúnar Pálmason
runarp@mbl.is
Ljósmynd/Baldur Sveinsson
a í hinum opnu rýmum. Þannig
að búa til miðrými þar sem mötu-
asafn, samkomusalur og ýmislegt
i saman án þess að nokkur glymj-
ist.
um er einnig útibú frá tónlistar-
æjar, en börnin geta þá farið í
kóla á skólatíma og hefur það
r vel fyrir hjá bæði börnum og
, þar sem það minnkar bílferðir
tir skólann. Þegar blaðamann
ði voru einmitt fimm ungar stúlk-
agið Góða mamma fyrir tónleika
tið rennsli fyrir hópinn. Var
pað lof í lófa eftir frammistöðuna
n þeirra kát í bragði við vinkon-
egar hópurinn var á leiðinni út:
kk rosalega vel, ég ruglaðist ekki
Mikið er lagt upp úr sjálfstæðum vinnu-
brögðum nemenda við Ingunnarskóla og
vinna nemendur sjálfir námsáætlanir sínar
með aðstoð kennara. Þannig geta þeir eina
vikuna lagt mikið upp úr íslensku en þá
næstu meira upp úr stærðfræði ef þeir vilja.
Ábyrgð foreldra er mikil og þátttaka þeirra
nauðsynleg forsenda þessa kerfis, enda
áhersla lögð á gott samstarf við þá.
Þá er einnig lögð áhersla á hópastarf í
smærri hópum og einstaklingsvinnu auk
þess sem þemaverkefni skipa stóran sess.
Nokkrir krakkar á mið- og unglingastigi
urðu á vegi blaðamanns og fengu að sitja
aðeins fyrir svörum. Þegar þau voru innt
eftir því hvernig væri að vinna í umhverfi
skólans voru svörin fjölbreytt en yfirleitt
mjög jákvæð. Þannig sögðu tvær stúlkur á
miðstigi að vissulega væri gott að vinna í
opnu rými en stundum yrði kliðurinn dálít-
ið mikill. Þó væru kostirnir fleiri en gall-
arnir og gaman að geta unnið sjálfstætt.
Fjölnota hús fyrir samfélagið
Á unglingastigi urðu nokkrar stúlkur
fyrir svörum og höfðu þær komið á ólíkum
tíma inn í skólann. Sögðu þær að auðveld-
ast væri að starfa í einstaklingsmiðuðum
skóla eins og Ingunnarskóla ef krakkar
byrjuðu þar strax frá upphafi. Heldur erf-
iðara væri að hefja þar nám eftir að hafa
eytt nokkrum árum í öðru skólakerfi. „Það
er dálítið erfitt að venjast svona opnum
vinnubrögðum þar sem aginn kemur ekki
utan frá,“ sagði ein stúlkan. „Maður er ekki
vanur að bera ábyrgð á sjálfum sér, en það
er mjög krefjandi. Það er rosalega auðvelt
að fara að fresta og detta aftur úr.“
g ábyrgð nemenda
Morgunblaðið/Ásdís
gileg vinnuskilyrði. Sum vildu þó stundum fá meira næði.
Kátir krakkar læra að dansa í opnu miðrými skólans.