Tíminn - 11.11.1973, Blaðsíða 18

18
TÍMINN
Sunnudagur 11. nóvember 1973.
Menn og málefni
Styrkur hins
réttláta þjóðfélags
GIsli Guömundsson
Gísli
Guðmundsson
og kosningarnar
1937
Meö fráfalli Gisla Guömunds-
sonar er horfinn af sjónarsviðinu
einn þeirra manna semhöfðu mest
áhrif á þróun islenzkra stjórn-
mála á áratugnum 1930-1940, sem
er sennilega sögulegasti og ör-
lagarikasti áratugurinn i sögu
Islendinga á þessari öld. Þá var
glimt við afleiöingar heimskrepp-
unnar miklu, en til viðbótar kom
aflabrestur um margra ára skeið.
Þá flæddu öfgastefnurnar tvær,
kommúnisminn og nasisminn,
yfir löndin og fundu frjóan jarð-
veg í atvinnuleysi og kjara-
rýrnum, sem hlutust af völdum
kreppunnar. Sum riki misstu
fjárhagslegt sjálfstæði sitt á
þessum tima, t.d. Nýfundnaland,
en önnur urðu einræðisstefnunum
að bráð. Hér á landi munaði mjóu
aö breiöfylking, sem hafði sterk
nasistisk áhrif innanborðs, næði
völdum i þingkosningunum 1937.
Miklar horfur voru þá jafnframt
á þvi, að þjóðin skiptist i tvær
öfgafylkingar, þar sem það
gerðist annars vegar, að
kommúnistar efldust og Alþýðu-
flokkurinn tók róttækari stefnu en
áður, en hins vegar var breið-
fylkingin undir forustu Sjálf-
stæðisflokksins. Gisli Guðmunds-
son gengdi þá þvi sögulega hlut-
verki að eiga mikinn þátt i þvi.að
Framsóknarflokkurinn markaði
sér skýrari stefnu sem frjáls-
lyndur miðflokkur en hann hefur
gert fyrreða siðar. 1 stefnuskrár-
yfirlýsingu flokksþingsins 1937 er
hann skilgreindur sem „frjáls-
lyndur miöflokkur, er starfar aö
alhliða framförum, menningu og
bættum kjörum vinnandi stétta”.
Hlutverk
milliflokksins
I grein, sem Gisli Guðmunds-
son ritaði i Timann 16. mai 1937,
er þessi afstaða Framsóknar-
flokksins skilgreind á eftir-
farandi hátt:
„Einmitt nú á þessum timum,
þegar öfgarnir magnast til hægri
og vinstri viða um heim, er þörfin
á sterkum milliflokkum alveg
sérstaklega brýn. Hlutverk milli-
flokksins er að lægja ofsann og
hinar fjarstæðustu kröfur til
beggja handa. Og undir þvi er
öryggi þjóðfélagsins komið, að
einmitt milliflokkurinn hafi til
þess nægilegt afl að gera sina
stefnu ráðandi i meginatriðum i
löggjöf landsins og stjórnarfram-
kvæmdum.
Ef islcnzka þjóðin ber gæfu til
aö draga úr afli ihaldsflokksins og
láta áhrif sosialista ekki vaxa til
muna frá þvi, sem nú er þá er
jafnframt tryggð sú milliflokks-
aðstaða Framsóknarflokksins,
sem nauðsynleg er til verndar og
viðhalds friðsamlegri þróun i
landinu.
En svo framarlega sem þjóðin
ekki skilur, hversu mikilsvert er
hlutverk milliflokksins i landinu,
þá fer hér á sömu leið og viða
annars staðar, aö landsfólkið
greinist smátt og smátt sundur i
tvær harðandstæðar fylkingar,
hina svörtu fylkingu til hægri og
hina rauðufylkingu til vinstri. Þá
magnast stig af stigi nasista-
áhrifin I Sjálfstæðisflokknum og
kommúnistaáhrifin i Alþýöu-
flokknum, og biliö milli fylk-
inganna stækkar, Þá fara
baráttuaðferðirnar stöðugt
harðnandi, og að sama skapi
minnka möguleikarnir til þess að
málum verði til lykta ráðið á frið-
samlegan hátt.
Hlutverk milliflokksins er að
brúa bilið. En þá verður milli-
flokkurinn að vera sterkur og
voldugur flokkur”.
Þess ber að sjálfsögðu að gæta,
að þessi ummæli eiga viö annað
stjórnmálaástand i landinu en
það, sem nú er, eins og lika sést á
þvi, sem rakið er hér á undan.
Þjóðin hlustaði vel á boðskap
Gisla Guðmundssonar og félaga
hans. Framsóknarflokkurinr
hefur aldrei unniö glæsilegri
sigur en i kosningunum 1937
Sigur hans tryggði, að hin frið
. samlegaþróun hélt áfram i land
inu. Það er sannfæring min, at
það hafi samrýmzt vel hug
sjónum og skapgerö Gisla Guð-
mundssonar að flytja boöskap
friðsamlegrar þróunar og að
vara við öfgum og einræði
Þvi miður veiktist Gisli
skömmu siðar, og hans naut þvi
ekki við á stjórnmálasviðinu
næstu árin, þótt jafnan væri leitað
til hans ráða af samherjum hans
meöan veikindin hindruðu beina
þátttöku hans i stjórnmálum.
Eftir aö Gisli kom til starfa aftur,
lét hann byggðastefnuna mest til
sin taka og hefur haft meiri áhrif
til framgangs hennar á siðari
áratugum en nokkur annar
maður. En jafnan var hann tals-
maður hinnar friösamlegu
þróunar og hófsemi og jafnvægis
i stjórnmálum.
Dýrmætasta
eignin
Gisli Guðmundsson ritaði bók
um Framsóknarflokkinn fyrir 20
árum. Þótt margt sé breytt siðan,
þykirrétt að rifja hér upp nokkra
kafla úr henni, sem jöfnum
höndum lýsa bæði viðhorfi Gisla
og vissum grundvallarsjónar-
miðum Framsóknarflokksins.
t eftirfarandi kafla lýsir Gisli
afstöðu Framsóknarflokksins til
byggðamálanna:
„Dýrmætasta eign þjóðarinnar
er landiöi Landinu er það að
þakka, að tslendingar eru sérstök
þjóð og eiga sérstaka þjóðtungu,
þúsund ára norrænt mál, sem lifir
á vörum hennar, en aðrar
Norðurlandaþjóðir hafa glatað.
Aðrar þjóðir hafa viðurkennt
eignarrétt islenzku þjóðarinnar á
landinu og fullveldi rikisins.
Þjóöinni ber að sýna að hún hafi
vilja og getu til að hagnýta það og
sé þvi vel að eignarréttinum
komin. Hún verður að byggja
landið. Itéttur þjóða til óbyggðra
eða lítt byggðra landa getur verið
veikur a.m.k. siöferðilega, ekki
sizt, er þröngbýli eykst i hinum
byggilega heimi. Þegar af þessari
ástæðu mun F'ramsóknarflokk-
urinn hér eftir sem hingað til
leggja þvi fólki lið i lifs-
baráttunni. sem innir af liendi
það hlutverk að byggja landiö
sem vlðast og lielga þannig þann
rétt, seni landnámsmenn unnu tii
lianda þjóðinni I öndverðu. Hann
mun vinna aö þvi af öllu megni,
að nytjagróður landsins verði
aukinn og öll héröð þess gerð
byggileg fleira fólki en þar er nú,
enda beri það ekki skarðan hlut
frá borði”.
Dreifbýli og
þéttbýli
t framhaldi af þessu fórust
Gisla þannig orð: „En „föðurland
vort hálft er hafið”. Land-
grunnið, hið næsta oss og auðæfi
þess eru hluti af þjóðararfi
vorum, og hið starfandi fólk á
fiskimiðunum verndar rétt
þjóðarinnar til þessa arfs á sama
hátt og hinir, sem moldina erja.
En hvorki land né sjór verður
nytjað svo að vel sé, nema lands-
ins börn vilji hafa byggð sina þar
sem skammt er til náttúru-
gæöanna og tcngja lif sitt og
menningu við þau. Ekki svo að
skilja, að nauðsyn beri til að
dreifa byggðinni svo sem fyrr var
gert. Sums staðar á að vera þétt-
býli, bæði til lands og sjávar.
Ýmsir staðir hafa lagzt i eyði af
eðlilegum orsökum. Afstaðan til
vega, sima og rafmagnskerfa
hefir nú orðið allmikla þýðingu
fyrir staðsetningu byggðarinnar.
Viða munu, er stundir liða, verða
byggð iðnaðarþorp i sveitum og
vmsir fá bar verkefni, sem að
öðrum kosti myndu hverfa úr átt
högum sinum. En til þess að
byggðin dreifist hæfilega, þarf að
dreifa fjármagninu, og að þvi
mun Framsóknarflokkurinn
vinna. Það er óþarfi að tala um
dreifbýli og þéttbýli sem and-
stæður. Hvort tveggja þarf að
vera til jafnhliða. En hitt er
hláleg þóun, að mikill hluti lands-
manna safnist saman i eina borg
eða svo. Slikt er óhagkvæmt af
mörgum ástæðum bæði fyrir
þjóðarheildina og borgarbúa, en
þar að auki næsta áhættusamt á
meðan friður er enn ótryggur
milli þjóða og landið i alfaraleið.
Framsóknarflokkurinn mun, eftir
þvi sem tækifæri gefst til, beita
sér fyrir þvi, að efldir verði til
, stækkunar nokkrir bæir i lands-
fjórðungunum utan höfuðstaðar-
ins, þar sem atvinnu- og náttúru-
skilyrði eru bezt, jafnvel á
stöðum. þar sem litil eða engin
byggð hefur áður verið, ef ný
framfaraskilyrði hafa komið til
sögunnar eða vakið athygli
manna.
Jafnframt þarf að vinna að þvi
að gera höfuðborgina þannig úr
garði. og efla svo menningu
hennar, að til sannrar fyrir-
myndar megi verða og þjóðinni
sæmdarauki".
Réttldtt þjóð-
félag
Þá vikur Gisli að málum þjóð-
félagsins og segir:
„Framsóknarflokkurinn telur
það nú sem fyrr meginskilyrði
sjálfstæðis og friðar og varan -
legrar framfarar i landinu, að
þjóðinni takist að skapa ser rétt-
látt þjóðfélag, að svo miklu leyti,
sem slikter á valdi manna. Með
réttlátu þjóðfélagi er i fyrsta lagi
átt við það, að allir séu jafnir
fyrir lögunum, án tillits til ættar,
efnahags eða metorða. Það
verður að visu löngum álitamál,
og fer nokkuð eftir þjóðfélags-
legri nauðsyn á hverjum tima,
hversu hart skuli tekið á yfir-
troðslum manna gegn lögum og
hversu refsingum skuli háttað,
sbr. t.d. hina geysihörðu dóma
fyrri alda i sauðaþjófnaðar-
málu m, sem byggðust á þvi, að
sauðfjárbúskapur var aðalat-
vinnuvegurinn, en tiltölulega
auðvelt aö misbjóða eignarrétt-
inum á þvi sviði. I seinni tið hefur
hins vegar verið að þvi stefnt að
gera refsingar mildari en fyrr, en
þá fremur litið á þær sem
betrunaraðferð eða nauðsynlega
einangrun hættulegra einstak-
linga en endurgjald fyrir illt at-
hæfi. Ættu og flestir að geta verið
sammála um það, að meira máli
skipti að koma i veg fyrir lögbrot
en að koma fram refsingum fyrir
það, sem orðið er. Rétt er þó, að
sérhver maður beri ábyrgð verka
sinna á þann hátt, sem þvi verður
eðlilegast fyrir komiö. En hvaö
sem þessu liður, þarf þjóðin aö
geta verið sér þess meðvitandi,
að ekki sé einum látið haldast
uppi það, sem öðrum er refsað
fyrir, og að hvorki ráði vinátta né
óvild meðferð slikra málar- Það
er annað einkenni á réttlátu þjóð-
félagi að hæfileikar og samvizku-
semi ráði sem mest frama
manna og trúnaði, sem þeim er
veittur. Þvi ber valdhöfum að
varast eftir mætti að kveðja til
slikra starfa skoðanabræður,
vandamenn eða aðra nauðleitar-
menn, nema þeir standi a.m.k.
öðrum jafnfætis að veröleikum.
Og jafnframt þarf að tryggja það,
sem unnt er, að einstakir þegnar
þjóðfélagsins hafi ekki aðstöðu til
að skara óeðlilega eld aö sinni
köku i fjárhagsmálum eða hlifa
sér við þeim byrðum, sem
mönnum almennt er talið skylt að
bera, og verður þetta aö sjálf-
sögðu bezt tryggt. ef þjóðfélags-
þegnarnir sjálfir almennt viður-
kenna nauðsyn þess og eiga eða
ávinna sér siðferðisþroska til að
leggja á sig eðlilegar hömlur i þvi
sambandi".
Jafnrétti
Gisli segir ennfremur:
„Frægur stjórnmálamaður á
19. öld gerði það að kjörorði sinu,
að þjóð hans teldi jafnrétti meira
virði en frelsi. 1 þessum orðum
felst sá sannleikur, að menn sætta
sig fremur við margs konar
óþægindi, þar á meðal nokkra
skerðingu i þjóðarþágu á at-
hafnafrelsi sinu og lifskjörum,
ef þeir verða þess varir, að allir
verði að þola hið sama að þessu
leyti. Þess eru jafnvel dæmi, að
menn hafi átt auðveldara með að
sætta sig við dauða sinn, ef þeir
sáu að sömu örlög biðu margra
samtimis. tslenzkur málsháttur
segir: „Sætt er sameiginlegt
skipbrot”. Slikt á þó e.t.v. ekki
við um þá er náð hafa þvi þroska
stigi, að hafa gleði af þvi að
leggja meira á sig en aðrir i al-
mannaþágu. En einnig slikir
menn kunna að meta réttlætið og
þrá raunar hið réttláta þjóðfélag
engu siður en aðrir.
I smáriki með veiku fram-
kvæmdaveldi er styrkur hins •
réttláta þjóöfélags alveg sérstak
lega nauðsynlegur tii að halda
uppi virðingu rikisvaldsins, hafa
hemil á’ óþegnlyndum einstak-
lingum og kveða niður andstöðu
þeirra, sem vilja lýðræðið feigt.
Að uppbyggingu sliks þjóðfélags
munu eldri og yngri kynslóðir
mætast til starfa i Framsóknar-
flokknum á komandi árum”.
AAannbætandi
stefna
Bók sinni lýkur Gisli með
þessum orðum.
Segja má, að hlutverk stjórn-
málaflokka sé tviþælt og þar
með möguleikar þeirra til áhrifa i
landinu. Annar þáttur þessa hlut-
verks, og sá, sem oftast er um
rætt, er að móta þjóðfélagið og at-
hafnir þess. Hinn þátturinn er
fólginn i þeim andiegu áhrifum,
sem stefna flokksins, lifsskoðun
og starfsaðferðir hafa á einstakl
ingana,og þá fyrst og fremst þá
sem i flokknum starfa eða með
honum. Ef meta skal gildi stjórn-
málaflokka, ætti fyrst og fremst
að gefa þvi gaum, hvort eða i hve
rikum mæli stefna hans sé
niannbætandimeðal þjóðarinnar.
Stjórnmálaflokkur, sem hefur
holl áhrif á hugsunarhátt
manna, sambúð og störf, hlýtur
einnig að verða til góðs fyrir þjóð-
félagið i heild jafnvel þótt hann
væri valdalaus i venjulegum
skilningi þess orðs.
Það ætti að vera augljóst mál ,
að Framsóknarflokkurinn sem
vinnur að þvi alveg sérstaklega
að boða þegnskap samvinnu óg
samhjálp, se liklegastur til að
hafa þau mannbætandi áhrif með
þjóðinni, sem um er rætt hér að
framan. Flokkar, sem tigna hina
skefjalausu samkeppni og rétt
hinna sterkustu til að njóta lifsins
gæða umfram aðra menn, eru
ekki liklegir til slíkra áhrifa. Ekki
heldur þeir flokkar, sem hvetja
menn til að koma vilja sínum
fram með ofbeldi og virða lög
þjóðarinnar að vettugi eða inn-
ræta meðlimum sinum, að allar
aðferðir séu leyfðar til að ná þvi
marki, sem að er stefnt af hálfu
flokksins.
Það verður á valdi hinna ungu
og komandi kynslóða Fram-
sóknarmanna að sanna samtiðar-
mönnum sinum hið mannbætandi
hlutverk flokksins með lifi sinu og
starfi. Með þvi inna þeir af hendi
þá þjónustu við flokkinn, sem
aldrei verður ofmetin- Og þá eru
lika mestar likur til, að þjóöfélag
framtiðarinnar feli þeim forystu
i málum þjóðarinnar”.
Svo hljóða ráðin, em Gisli Guð-
mundsson gaf ungum Fram-
sóknarmönnum.
Þ.Þ.