Tíminn - 01.06.1975, Síða 14

• 14
' '*TÍMINN
Sunnuda’gur'l. júnl 1975
Sautjánda öldin er stundum
talin einn hinn versti timi ís-
landsbyggðar. Veðurfar var þá
löngum illt og verzlunaráþján
mikil, en almenn fátækt og
auðmenn svallsamir og ranglátir.
Þó lifði þá sú mennt og menning,
að enn er til jafnað, en ýmsir
höfðingjar rismiklir og andans
mennviðlýði. Þetta var öld síra
Hallgrims Péturssonar, sem ðlst
upp á Hólum i Hjaltadal i
biskupsgarði herra Guðbrands
frænda síns, sem margra hluta
vegna er frægastur Hólabiskup i
nýjum sið. Austur i Vallanesi á
Völlum sat annað höfuðskáld
aldarinnar, sira Stefán ólafsson,
bróöurson Odds biskups i
Skálholti, Einarssonar.
Þessi nöfn eru Islendingum
handgengin enn i dag, þvi að vér
unnum sögunni ogerum sækin til
hefðar. Hér má ekki undan fella
sira Arngrim lærða á Mel i
Miðjumfirði, Grymogæa hans og
fræöi, fyrirmennsku og reynslu-
sögu meistara Brynjólfs Sveins-
sonar og sviptign Helgu i Bræðra-
tungu. Halldóra biskupsdóttir á
Hólum er og i minnum höfð,
Bjarni skáldi og Arni lögmaður
Oddsson. Þannig gætum vér lengi
taliö, þótt hér við sitji, enda ekki
samtið þess máls, er hér skal
flutt, aðeins sögulegur vegvisir.
011 hin stóru nöfnin beina hugum
vorum að biskupsstólunum, að
Skálholti I Biskupstungum og
heim að Hólum i Hjaltadal, að
skólunum þar og öðru þvi, er
gerði biskupsgarðana að
miðstöðvum menningarinnar og
fræðasetrum. Á kaþólska tíman-
um var þar einnig valdið og
stjórnun mest, en vér lútherskir
menn lofum Guð fyrir það, að
ekki urðu meiri hvörf hjá
biskupssetrunum til bóla erlendu
valdhafannaen raun ber vitni við
siöaskiptin, þvi að vissulega er
hinn stjórnmálalegi hluti þeirra
stór og auðsær, t.d. i baráttu
herra Jóns Arasonar, þótt ekki
skuli látið að þvi liggja, að trúar-
legar ástæður hans væri víkjandi
þáttur I athöfn hans og fram-
göngu.
Það er aðeins viðara sögusvið
siðari tima, sem horfir skuggum
yfir eftirmála hinnar sautjándu
aldar, manntalið 1703, góða von
átjándu aldarinnar þrátt fyrir
allt. Hin fyrri öld hafði lifað i
þverrandi von og fjöldi fólks dáið
i sárum skorti. Einveldið hafði
verið staðfest og sást nú á, að
framtiðin var bundin hörðum
álögum, sem gjarna eru samofin
hrikaleik stórubólu á ári átjándu
aldar. og móðuiharðinda á
rauðum aftni þessa tlma mikillar
niðurhrapanar. Uppgjöfin var svo
nálægt, að til greina kom að flytja
hina fámennu og veiku eyþjóð til
annars og mildara lands. Vist
hefði Islendingum liðið þar betur
að dönskum mæli. Sú venja vor að
kenna einveldinu og hinni erlendu
stjórn einhliða hörmungar Is-
lendinga er ekki fræðileg. Stjórn
Dana hlaut að vera svo vitræn, að
séð varð, að nú var ekki lengur
arðs von af landinu nema rétti
viö, en ábyrgðarhlutur i almennu
tilliti að láta þjóðina deyja út i
sulti og volæði.
Lúðvik Harboe, siðar Sjálands-
biskup, var sendur út hingað til að
rannsaka ástandið og látið heita,
aðhann væri yfirumsjónarmaður
Hólabiskupsdæmis. Ýmsar til-
lögur hans urðu visir nýrrar
vonar. Enn varð vart þeirrar
þjóðmenningar, sem hinn lærði
og góðviljaði maður mat og
skildi, er hann tók að kynnast Is-
lendingum hinn fyrsta vetur, en
þá sat hann þó við óhægð mis-
skilnings og vanda heima á Hól-
um.
Atjánda öldin geymir og nafn
Jóns Vidalins, hins mesta
orðsvarks en snillings, sem aldrei
mun að öllu gleymdur.
Hugþekkari eru nöfn þeirra
Finns biskups Jónssonar og
Hannesar biskups, sonar hans,
fræðafeðganna á föllnum
biskupsgarðinum i Skálholti.
Sagan mátti sin litils I móðu-
haröindum og latinan varð ekki
stuðningur jaröneskra muna i
landskjálftunum. Að skilningi Is-
lenzku stjðrnardeildarinnar i
Höfn var flutningur Skálholts-
biskups sjálfsagður. Sagan hafði
þar ekki meiri áhrif en náttúru-
hamfarimar. En stjórnin hlaut að
álita, að það væri allnokkur úr-
ræði, að tilteknir forgöngumenn
Islendinga lifðu. Sama hvar á
hinni litt byggilegu eyju. Og
Hannes biskup fór að Kúludalsá á
Akranesi vonsvikinn og hljóður.
Sjálfstæði þjóðarinnar var að
gleymast og stoltið horfið. —
Niöurhrapanin varð ekki eins
alger á norðlenzka stólnum.
Dómkirkjan, sem vigð var haustið
1763, stóð þar með hefð og sóma,
Auðunarstofa vestur frá
kirkjunni og margt, sem reisti hið
forna setur i fjallafaðmi Hjalta-
dals. Siðasti biskupinn, er vigður
var til Skálholtsskóls, Geir Vfda-
lin, fór norður sumarið 1797 til að
sækja vigslu. Vorið eftir var hinn
siöasti Hólabiskup, Sigurður
Stefánsson, andaður. Hin mikla
ákvörðun danskra embættis-
manna á næsta le i ti. Herra Geir
bjó á Lambastöðum, er varð
biskupssetur þjóðarinnar allrar
1801, er Hólabiskupsdæmi var
lagt niður með lögum eftir
þriggja ára þóf.
Þannig hófst 19. öldin. Biskup-
arnir I Skálholti og á Hólum voru
úr sögunni, en hin nýja saga átti
upphaf sitt og hinn fyrsta kafla á
kotbýiinu Lambastöðum á Sei-
tjarnarnesi. Það er næsta tákn-
rænt fyrir Biskupasögur hinar
nýju, sem timinn er enn að skrá.
Og hinir fornu stólar biöa þess að
verði sögulok og tekið til af nýju.
— Sem alkunna er var Hólastóll
seldur á uppboði,erbiskupsdæmið
var niður lagt. Stefán amtmaöur
á Möðruvöllum keypti staðinn i
þeirri von, aö skólinn mætti hald-
ast og biskup kæmi aftur á stól-
inn. Hvorugt varð. Hólar uröu að
sæta þeirri niöurlægingu, sem var
örþrifaráð skuldugra manna, að
Auðunarstofan frá 1317 var rifin,
elzta og virðulegasta hús á Is-
landi, en viðirnir seldir viðsveg-
ar, eins og valdið og fremdin, sem
áður heyrði staðnum. 1825 keypti
sira Benedikt Vigfússon aðstoð-
arprestur á Mælifelli Hóla, en
hann var auðugur mjög af erfð-
um. Bjó hann þar siðan sjálfs-
eignarbóndi, en var jafnframt
sóknarprestur frá 1827, til dauöa-
dags 1868. En 19. öldin átti allt um
allt nokkra von og uppreisn á Hól-
um i Hjaltadal.
Þrennt er það, sem ber að
minnast sérstaklega I menning-
arsögu Norðlendinga, þegar
hugsað er um örlög Hólastaöar
siðustu hundrað árin. Möðru-
vallaskóli 1880, Hólaskóli 1882 og
stofnun vigslubiskupsembætt-
anna 1909. — Gagnfræðaskólan-
um, sem þá var hinn eini á land-
inu, var valinn staður á Möðru-
völlum i Hörgárdal af þvi hve þar
er vel sett um samgöngur og ná-
lægt vaxandi kaupstað á Akur-
eyri, en amtmannssetrið flutt
þangað inneftir skömmu fyrr, er
Friðriksgáfa var brunnin 1874.
Ýmsum mun hafa þótt, að Hólar
væru nú afskiptir, hinn fornhelgi
skólastaður Norðlendinga allt frá
dögum Jóns biskups helga á önd-
veröri 12. öld. En Hólar fengu
samt skóla. Bændaskólinn hefur
nú starfað þar óslitið frá 1882,
mislingasumrinu, þegar fjöldi
fólks dó, en is lengi landfastur og
svo hart I ári, að varla sást gróður
fyrr en undir haust. Hér hlaut
mikil bjartsýni og kjarkur að
ráða.
Lögin um vigslubiskupa voru
liður I sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar, þ.e. að vér þyrftum ekki að
sækja biskupsvigslu til Danmerk-
ur, heldur væri ávallt biskups-
vigður prestur i landinu, er gæti
vigt Reykjavikurbiskup, er annar
var fallinn frá. Vissulega voru
það mikil mistök aö setja vigslu-
biskupana tvo. Lýðbiskupinn var
búsettur i hinu forna Skálholts-
biskupsdæmi og hans dómkirkjai
Reykjavik. Skálholtsstaður var
þá ofurseldur þeirri niðurlæg-
ingu, sem hann var fallinn I, þeg-
ar Hannes biskup flúði þaðan með
bækur sinar og visindi, sem sjá
má af þvi, að ekki var unnt að
vígja sira Valdimar Briem, hinn
fyrsta vigslubiskup Skálholts-
stiftis, þar á staðnum, heldur
varö það að vera i Reykjavik. Hin
fagra og veglega Hóladómkirkja
var hins vegar i ekkjudómi, þegar
þetta var, en viglubiskup hennar
þó aö sjálfsögðu vigður þar, og
hefur svo alltaf verið. Úr þvi að
ekki þótti fært að endurreisa
Hólabiskupsdæmi 1909, svo að
aftur væru tveir biskupar i land-
inu, en litil likinai ui, ao naoir
færu fram af heiminum samtimis
og sækja þyrfti vigluna til
Danmerkur, hefði verið eðlilegt
og rökrétt, að einn vigslubisk-
up væri settur og þá prest-
ur i hinu forna Hólastifti.
Embætti vigslubiskups i
Skálholtsstifti hefur verið hin
mesta rökleysa og alls óþarft tild-
ur fram til 1963, er hin veglega
Skálholtskirkja var vigð, en þá
átti að gera hana að dómkirkju
þess biskups, en ekki aukakirkju
Reykjavlkurbiskups, sem hefur
slna dómkirkju þar. — Ef aðeins
hefði verið vigslubiskup nyrðra
var til muna hægara að skipa svo
málum, að hann settist heim á
staöinn og Norðlendingar sæktu á
um fulla biskupstign hans og
stólsráð. Raunar er þetta unnt á
næstunni, er sira Björn Björnsson
dómprófastur á Hólum segir af
sér, ef vigslubiskup Norölendinga
vildi sækja um prestsembættið á
Hólum og flytjast heim á staðinn.
Þá yrði eftirleikurinn léttur og
mikil hátið I Norðurlandi.
Um þetta hgfur mikið verið rætt
i vetur og raunar allt, sem orðið
gæti til þess að takmarkið um
endurreisn Hólastóls nálægðist,
en kirkjumálaráðherra, sem
jafnframt er þingmaöur Siglfirð-
inga, Skagfirðinga og Húnvetn-
inga, gaf fyrirheiti um Hóla-
biskup heim á staðinn á kirkju-
þingi I haust. Tveir gamlir og
merkir norðlenzkir hugsjóna-
menn, GIsli Magnússon I Eyhild-
arholti og Snorri Sigfússon fv.
námsstjóri, hafa gengiö þar fram
fyrir skjöldu. Opinberar undir-
tektir hafa hins vegar verið dauf-
ar og er það ekki vanzalaust. En
Norðlendingar eru ekki opinskáir
og fara sér hægt, þótt þeim sé
ekki uppgjöf i huga. Enn hefur
ekki komið til almennra undir-
skrifta I fjóröungnum, þótt sú að-
ferð sé nú mjög I tizku um minni
málaleitan en hér er i efni. En ó-
vist, nema ráðamenn svaraöi nú
jafn einarðlega og drengilega og
Gizur biskup forðum, er hann
veitti Norðlendingum bón þeirra
um eigin biskup.
Margir hyggja, að fjárhagur
þjóðarinnar leyfi ekki slikan
munað sem endurreisn Hólastóls.
Þar er þvi til að svara, að ýmis
sparnaður kemur á móti. Er það
fyrirferöarmest, að mörg presta-