Tíminn - 01.06.1975, Síða 21

20
TÍMINN
Sunnudagur 1. júni 1975
Sunnudagur 1. júni 1975
TÍMINN
21
H\ að gera ] þau í tómstundunum? Greinaflokkur Hvað gera ] þau í tómstundunum? ( 1 [jreinaflokkur Hvað gera ] þau í tómstundunum? Greinaflokkur H\að gera ] þau í tómstundunum?

Fimleikar, fornsögur og ljóð
hafa lengi verið ríkur þáttur í tómstundaiðju
Oskars Halldórssonar, sem hér ræðir
við lesendur Tímans og kemur víða við
ÞESS HEFUR ORÐIÐ
VART síðustu vikurnar, að
islendingar eru ekki lausir
við áhuga á því, hvernig
verja má tómstundum
sínum. Þessi greina-
flokkur um áhugamál
fólks og störf þess utan
skylduverka hefur verið
meira lesinn en höfund
hans grunaði í upphafi.
Eins og aö likum lætur kennir
þar ýmissa grasa, þvi aö ekki
leita allir á sömu mið, þegar þeir
létta sér upp frá daglegum önnum
og amstri.
t greininni, sem hér kemur
fyrir sjónir lesenda. verður rætt
við Óskar Halldórsson lektor.
Sjálfan hann er vitaskuld þarf-
laust að kynna, slikt eftirlæti
útvarpshlustenda sem hann hefur
orðið, ekki sizt fyrir ljóðalestur
sinn, en hins vegar kynni að vera
að einhverjum léki hugur á að
vita hvert hugur hans stefnir,
hvað hann hefur tekið sér fyrir
hendur, þegar hann hefur séö tök
á að bæta við sig verkefnum, svo
og hvar honum þykir bezt að leita
hvildar, þegar annrikinu slotar.
Um þetta geta þeir fræðst, sem
leggja á sig að lesa þessa grein,
en nú er komið að spurningunum.
iþróttaiðkanir,
leiklistaráhugi
og nám í framsögn
— Hvenær heldur þú, Óskar,
að þú hafir fyrst fundið þörf fyrir
hvild og upplyftingu frá dag-
legum störfum?
— Ég er ekki viss um að ég hafi
fundið til greinilegrar þarfar
fyrir tómstundaiðju fyrr en ég
hafði lokið kennaraprófi og var
farinn aö kenna hér i Reykjavik.
Hins vegar hafði ég á skólaárum
minum, og reyndar nokkur ár
eftir það, stundað leikfimi hjá
glimufélaginu Armanni, og heita
mátti, að flestar tómstundir
minar færu i það um nokkurra
ára skeið. Ég man vel, að mér
þótti stundum erfitt hversu mikill
timi fór i æfingarnar, þvi að þaö
kom óhjákvæmilega niður á námi
og bóklestri.
Eftir að ég var farinn að kenna,
greip mig mikill áhugi á leiklist,
án þess þó að ég legði stund á
hana sjálfur, utan að ég lærði
framsögn hjá Lárusi heitnum
Pálssyni og tók dálitið að stunda
upplestur. En ég lét börnin sem
ég kenndi leika og ég hafði ákaf-
lega gaman að þvi, en i það fór
mikill timi.
— Var ekki gaman og tilbreyt-
ingarrikt að vera i Ármanni?
— Jú. Við fengum tækifæri til
þess að feröast, fórum i sýningar-
ferðir um mestan hluta Islands og
einnig til útlanda. Við fórum um
Vesturland, Norðurland, Austur-
land og sýndum viöa, einkum i
þorpunum, þvi að vitanlega var
reynt að þræða fjölmennari stað-
ina. Alls staðar var okkur vel
tekið, og mest fannst mér gest-
risnin vera á stöðum, sem sjaldan
fengu slikar heimsóknir, en þá
var miklu minna um það en nú, aö
hópar feröuöust uiá landið með
skemmtiefni. 1
Arið 1947 fórum við i sýningar-
ferð til Finnlands. Þangað hef ég
ekki komið siðan, og hiö sama má
segja um ýmsa staði hér innan
lands, að ég hef ekki séð þá, siöan
i þessum fimleikaferðum með
Ármanni.
Menntaskóla- og
háskólanám
í hjáverkum
—- Gaztu ekki látið iþróttirnar
endast þér fram eftir árunum,
þótt formlegu starfi þinu i
Armanni lyki?
— Ég hefði vafalaust getaö
það, en þá komu önnur áhugamál,
sem ruddu iþróttunum til hliðar.
Þegar ég hafði verið barnakenn-
ari um sex ára skeið, fór ég aö
lesa undir stúdentspróf og siðan
að stunda nám i háskólanum hér.
Það voru vist ein átta ár, sem
fóru i þetta hvort tveggja hjá
mér. og það gleypti allar tóm-
stundir minar á meðan það stóö
yfir.
— Þú ætlar þó ekki að setja
mér að þú hafir lesið undir
stúdentspróf og meira til, með
fullri kennslu?
— Jú, ég gerði það, þvi að
annað var ekki hægt þá. Þá var i
gildi reglugerð um að barna-
kennarar með kennarapróf
mættu taka stúdentspróf i
áföngum, en heimildin var háö
þvi skilyrði að þeir væru i fullu
starfi sem kennarar á meðan. Ég
var meira að segja látinn skila
vottorði um þetta. Við urðum að
ljúka náminu i fjórum áföngum
og máttum ekki fá minna en
fyrstu einkunn að meðaltali, að
öðrum kosti var um fall að ræða.
— Var háskólanámið lika allt
unnið i tómstundum?
— Já, ég gegndi fastri stöðu
þessi fimm ár sem ég var á
háskólanum hérna, en konan
annaðist börnin af stakri prýði.
Annars er hætt viö að tómstund-
irnar hefðu nýzt illa. Eitt þessara
ára fékk ég orlof — ársfri — sem
ég notaði til þess að kynna mér
móðurmálskennslu i Danmörk og
Þýskalandi, en þá voru menn sem
fengu slikt leyfi skyldugir til þess
að fara utan. Ég gat ekki fengið
að stunda námið eingöngu hér
heima, þótt ég að visu færi fram á
það.
— Gerðist ekki fátt um tóm-
stundir, eftir að þessu langa námi
lauk, — sem allt var unnið i tóm-
stundum?
— Jú, bæði var nú það að þessi
tómstundaiöja hafði gefið næsta
litið 1 aðra hönd og þvi ærin þörf
að drýgja tekjur, en hitt var lika
að mér fannst ég ekki nógu vel
undir þau kennslustörf búinn,
sem ég tók nú aö mér, svo ég tók
til óspilltra málanna að lesa
ýmislegt sem ég vildi lesið hafa,
en aldrei heföi unnizt timi til
áður. Háskólakennsla i bók-
menntum krefst mikils lestrar og
kunnugleika á þvi, sem skrifað
hefur verið um bókmenntir, fyrir
utan sjálfa bókmenntatextana,
sem kenndir eru. Það fór þvi
þannig, að i mörg ár gerði ég lltið
annað i tómstundum minum en að
reyna að auka þekkingu mina á
þeirri fræðigrein, sem ég kenni
hér i háskólanum.
Prófritgerðin um
Á ferð og flugi
eftir Stephan G,
— Ef ég man rétt, þá liggja nú
samt eftir þig nokkrar bækur.
Hvenær hafðir þú tima til þess að
vinna að þeim?
— Þetta eru nú svo sem ekki
nein ósköp. Prófritgerð min um A
ferð og flugi eftir Stephan G.
Stephanson var prentuð árið 1961.
Siðan vann ég að útgáfu á
Mállýzkum, upp úr framburðar-
rannsóknum Björns heitins Guð-
finnssonar, sem hann lét eftir sig.
Þar næst kom söfnun á málshátt-
um og útgáfa á þeim, sem við
Bjarni Vilhjálmsson unnum i
sameiningu. Or þvi varð bókin
Islenzkir málshættir, sem kom út
1966. Þetta tók langan tima. Ef
mig ekki misminnir, vorum við
Bjarni ein sjö ár að gripa i þetta
verk i tómstundum okkar og
stundum leiö talsvert langur timi
án þess að við sinntum þvi nokk-
uð. Um likt leyti annaðist ég út-
gáfu á Hrafnkelssögu og Egils-
sögu fyrir skóla.
— Svo kom Bragur og ljóðstill
eftir þig árið 1972.
— Já, ég skrifaði þá bók að
mestu leyti I Sviþjóð, þegar ég
var kennari við háskólann i Upp-
sölum veturinn 1970-’71. Þar gáf-
ust mér miklu fleiri tómstundir
en hér heima, þvi að kennslan,
sem ég hafði þar á hendi, var
mjög viðráðanleg og ég hafði ekki
neitt annað með höndum en hana.
Ég gat þvi gefið mér tima til að
kynna mér efnið, sem ég var að
skrifa um, og til lestrar almennt.
— Mig langar að tala meira við
þig um A ferð og flugi. Þurftir þú
ekki að lesa mikið um Stephan G.
áður en þú lagðir I að skrifa um
þetta langa og viðamikla söguljóð
hans?
— Ég kynnti mér allar heimild-
ir, sem tiltækar voru hér á landi
um Stephan, fyrst og fremst öll rit
hans sjálfs, bæði Andvökur og
Bréf og ritgerðir, auk þess vestur-
islenzku blöðin frá þvi að Stephan
kom til Ameríku og þangað til
hann lauk þessu verki, rétt fyrir
slðustu aldamót. Þar að auki las
ég ýmis rit, sem eru hugmynda-
lega tengd viðhorfum Stephans,
eða snertu þetta efni sérstaklega.
— Hvað viltu þá segja um
söguþráðinn i Á ferð og flugi? Er
sagan sönn?
— 1 heild er sagan ekki sönn, en
Stephan notar þar ýmislegt úr
reynslu sinni, og styðst vafalaust
við ýmsar fyrirmyndir, þegar
hann er að lýsa persónum, Sama
er að segja um vissa atburði.
Járnbrautarslysið er sannsögu-
legur atburður, hvort sem það
hefur gerzt alveg eins og Stephan
lýsir þvi i kvæðinu. Aldarfarslýs-
ingin er lika mjög trúverðug.
Lýsingin á lifi og kjörum Vestur-
Islendinga á þessum tima er
áreiðanlega hvorki ýkt né aflög-
uð.
— Já, járnbrautarslysið gerð-
ist i raun og veru?
— A þvi er enginn efi. Stephan
hefur sjálfur skýrt frá þeim at-
burði i óbundnu máli i Drögum til
ævisögu. Þar er mörgum atvikum
lýst alveg eins og i kvæðinu, til
dæmis tildrögum slyssins, hvern-
ig Stephan bjargaðist og fleira.
— En Ragnheiður sjálf? Hafa
menn komizt á snoðir um,hvort
hún er raunveruleg persóna?
— Ekki er mér kunnugt um að
tekizt hafi að benda á fyrirmynd
hennar. Ég fyrir mitt leyti hygg,
að hér sé eins og oft ber við i
skáldskap, að stuðzt er við eitt-
hvaðalmennt: i þessu tilviki kjör
kvenna yfirleitt, og ekki sizt is-
lenzkra stúlkna i Vesturheimi á
þessum tima. Vel má vera, að
Stephan hafi sjálfur þekkt ein-
hver áþekk dæmi, en hvort nokk-
urt einstakt þeirra hefur komið
heim og saman við lýsinguna á
Ragnheiði i kvæðinu er annaö
mál. Ég efast stórlega um það.
Eru málshættir
enn að skapast?
— Þá er það nú málsháttasafn-
ið. Hvernig unnuð þið Bjarni
Vilhjálmsson það verk?
— Við lögðum til grundvallar
þau málsháttasöfn islenzk, sem á
undan voru komin, fyrst og
fremst málsháttasafn Finns
Jónssonar. Við fórum i gegnum
þessi söfn og völdum úr þeim.
Flestir þeir sem safnað hafa
málsháttum hér á landi hafa
nefnilega hirt i leiðinni ýmislegt,
sem ekki eru málshættir, til
dæmis spakmæli, heilræði og ým-
iss konar fleyg orð. Þannig völd-
um við nokkurn veginn „hreina”
málshætti úr gömlum söfnum, en
reyndum i annan stað að finna
fleiri. Fornbókmenntir okkar
höfðu verið kannaðar áöur, svo
við þurftum ekki að gera það, en
við lásum dálitið af handritum,
þar sem málshátta var von, og
vorum auk þess á höttunum eftir
málsháttum, bæði i ritum siðari
alda sem við lásum og eins i
mæltu máli núlifandi fólks. Enn
má nefna, að til var nokkuð af ó-
prentuðum málsháttasöfnum frá
okkar öld, og það notfærðum við
okkur að sjálfsögðu.
— Var ekki gaman að fást við
þessa söfnun?
— Jú, mér þótti það ákaflega
gaman. Málshættir eru svo ná-
lægt bókmenntunum, i sumum
ritum verða þeir blátt áfram á-
kveðið stilbragð, til að mynda i
Grettissögu. I rauninni er lang
skemmtilegast að athuga máls-
hætti I sambandi við ritin, þar
sem þeir koma fyrir, en þaö er
allt annar hlutur, og það gátum
við að sjálfsögðu ekki. Verk okkar
beindist að öðru.
— Komust þið ekki á snoðir um
hvar og hvernig málshættir verða
einkum til: — til dæmis hvort
þetta fer eftir landshlutum, stétt-
um eða einhverju öðru?
— Ekki man ég eftir neinum
sérstökum eða sláandi bending-
um um þetta. Þeir voru tiðir i
sendibréfum fólks, og þar fundum
við þá talsvert marga, meðal
annars I prentuðum sendibréfa-
söfnum. En ég minnist þess ekki,
að sendibréf úr tilteknum lands-
hlutum skæru sig úr að þessu
leyti.
— Þá vaknar spurning, sem
kannski er ekki svo auövelt að
svara: Eru málshættir enn að
skapast á vörum fólks?
— Það er rétt, þessu er erfitt að
svara. Ég álit þó, að enn verði
málshættir til. 1 fyrsta lagi er
mjög liklegt að þeir skapist á
vörum manna og i öðru lagi að
rithöfundar búi þá til. Þó ber þess
að gæta að i raun og veru er ekki
hægt að setjast niður og búa til
málshátt. Slikur samsetningur er
ekki orðinn málsháttur fyrr en
hann er kominn út á meðal fólks-
ins i landinu og lifir sjálfstæðu lifi
á vörum þess.
— En hvernig er hægt að
þekkja það, til dæmis i fornritum,
hvort um er að ræða málshátt eða
hreinlega orðatiltæki sem höf-
undurinn hefur notað, og kannski
enginn mema hann?
— Venjulega er hægt að ráða
þetta af þvi, að málshátturinn er
kynntur, áður en hann er notaður.
Tildæmisef sagt er: ,,Og sannað-
ist hér hið fornkveðna...” eða
„Það er fornt mál, að...” og svo
framvegis. I svona dæmum er
það augljóst, að söguritarinn er
að nota orðskvið, sem hann kann,
og sér að á vel heima einmitt á
þessum stað. Auk þessa hafa svo
málshættir ýmis einkenni, þótt oft
geti verið erfitt að greina þá frá
öðrum fleygum orðum.
Til sönnunar þessu, sem ég
sagði hér siðast, er ákaflega
freistandi að minnast á þá af
fornsögum okkar, sem hefur
verulega sérstöðu að þessu leyti.
Þaö er Grettis saga. Hún bókstaf-
lega úir og grúir af spakmælum,
sem eru i formi málshátta, mörg
þeirra hafa aftur á móti ekki þann
inngang, sem málshættir venju-
lega hafa i fornritum okkar.
Þarna er nær ógerlegt að vita,
hvort um er að ræða málshátt,
sem hefur verið alþekktur á rit-
unartima sögunnar, eða hvort
spakmælin hafa orðið að máls-
háttum siðar. Sagan varð fljótt
alkunn, spakmælin eru flest lögð
Gretti i munn, og hann var svo
þekkt persóna, að orð hans voru
likleg til þess að lifa. En sem
sagt: þetta er svo áberandi ein-
kenni á stil sögunnar, að vel má
vera, að það sé mestan part frá
höfundi hennar runnið.
Bragur og IjóöstílI
— Næst skulum við minnast á
þá bók þina, sem mér finnst satt
að segja, að hafi verið óþarflega
hljótt um. Það er Bragur og ljóð-
still. Var ekki feiknamikið verk
að vinna hana?
— Það var heilmikið verk, og
satt að segja er alltaf mjög sein-
legt að skrifa bækur, sem eiga að
vera ágrip af einhverju öðru
miklu stærra og viðameira.
1 upphafi ætlaði ég aðeins að
skrifa bragfræði. Það var gömul
hugmynd hjá mér, sem hafði
meira að segja komið til tals við
útgefanda nokkurn fyrir mörgum
árum. En þegar ég fór að huga
nánar að þessu, fannst mér ófull-
nægjandi að skrifa eingöngu um
brag. önnur einkenni ljóösins,
svo sem myndmálið og stillinn
yfirleitt, fundust mér ekki siður
þess verö að um þau væri fjallað
svo ég brá á það ráð að slengja
þessu saman og skrifaði bók um
þessi tvö meginatriði i formgerð
ljóðs, brag og stil. Það hafði litið
verið skrifað um ljóðstilinn á is-
lenzku, mér fannst vanta slikt rit
handa nemendum i framhalds-
skólum, svo ég skrifaði bókina
ekki siztmeð þarfir þeirra I huga.
— Þú hefur þá hugsað þér bók-
ina fyrst og fremst sem kennslu-
bók, fremur en almenna handbók
handa þeim, sem lesa ljóð af eigin
hvötum?
— Satt að segja ætlaði ég að
sameina þetta hvort tveggja. Lik-
lega er bókin of þung og löng fyr-
ir nemendur i menntaskólum,
þótt eitthvað megi nota úr henni
til kennslu á þvi stigi. Og hún hef-
ur verið notuð dálitið hérna i há-
skólanum svo og i Kennarahá-
skólanum.
— Nú langar mig að spyrja þig,
Óskar: 1 hvað hafa tómstundir
þinar farið á síðustu árum.
— Ég reyni eftir föngum að
sinna þeirri fræðigrein, sem ég
annast kennslu i við Háskólann,
og þarna er erfitt að draga
markalinu milli skyldustarfs og
tómstundaiöju. Og háskólakenn-
arar eru miklu fastar bundnir við
starf sitt á sumrum en aörir
kennarar. Og alltaf er eitthvað að
falla til, sem maður er beöinn að
gera, og ekki er auðvelt að neita.
Fyrir nokkru brá útvarpið á það
ráð að láta flytja flokka hádegis-
erinda um islenzk skáld.
Eins og menn muna, hafa veriö
teknir til meðferðar Halldór Lax-
ness, Jóhannes úr Kötlum og
Hallgrimur Pétursson. Það kom i
minn hlut að flytja eitt erindi i
hverjum flokki. Samning þeirra
tók mig langan tima, gleypti
margar tómstundir. Á siðasta ári
og þessu hef ég séð um útgáfu á
Arbók Visindafélags tslendinga.
,,Þá er hætt við að
góðir hlustendur
greini tómahljóð..."
— Hvað heldur þú að hafi veitt
þér mesta ánægju og hvild frá
daglegu striti, af þvi sem þú hefur
fengizt við i tómstundum þinum
um dagana?
— Ljóðalestur. Ég byrjaði
snemma að lesa ljóð, flutti þau
fyrir sjálfan mig, þegar ég var
strákur i smalamennsku og þótt-
ist vita að enginn heyrði til min.
Siðar fór ég að lesa fyrir aðra, og_
er vist búinn að vera við það hey-*
garðshornið hjá útvarpinu i þrjá-
tiu ár eða svo. Mér þykir alltaf
gaman að lesa ljóð, en þó bezt,
þegar stund gefst til þess að setj-
ast með bók inn i stofu að kvöldi
og lesa eitthvað sem i hugann
kemur eða er mér skapi næst þá
stundina.
— Hvaða kröfur gerir ljóðið til
flytjandans?
— Fyrst og fremst þá að hann
hafi kannað það til þeirrar hlitar
sem honum er unnt og náttúrlega
helzt hrifizt af þvi á einhvern
hátt. Það er oft talað um að rödd-
in skipti mestu máli fyrir upplest-
urinn, en um raddfæri gegnir
svipuðu máli og hljóðfæri: þau
tryggja ekki að vel sé leikið. En
það er auðvitað mikilvægt að
flytjandinn hafi gott vald á rödd
sinni, þekki möguleika hennar —
og nýti þá. Þess vegna er þjálfun i
leikrænni túlkun einnig mikils
virði i þessu efni. Menn mega
bara ekki halda að hún geti komið
i stað þess sem fyrst var nefnt. Þá
er hætt við að góðir hlustendur
greini tómahljóð i lestrinum,
enda kemur það vist stundum
fyrir. Hins vegar skal þeim, sem
eru andvigir túlkandi lestri, bent
á það að i hlutlausum flutningi
yrði tómahljóðið algert, þvi að i
raunveruleikanum er talmál ekki
hlutlaust, sizt listrænt mál.
—VS.
Hvað gera þau í tómstundunum? Greinaflokkur
Hvað gera þau í tómstundunum? Greinaflokkur Hvað gera þau í tómstundunum?
Greinaflokkur Hvað gera þau í tómstundunum?