Fréttablaðið - 22.01.2006, Blaðsíða 18

22. janúar 2006 SUNNUDAGUR18
Eystrasaltsþjóðirnar þrjár, Litháar, Lettar og Eistar, minntust þess í vikunni að
rétt fimmtán ár voru liðin frá því
sovézkar hersveitir gerðu tilraun
til að bæla niður sjálfstæðishreyf-
ingar þeirra. Aðfaranótt 13. janúar
gerðu svonefndar svarthúfusveitir
sovézka innanríkisráðuneytisins,
sem voru sérþjálfaðar til að kveða
niður innanlandsóeirðir, árás á
sjónvarpsturninn í Vilnius, höfuð-
borg Litháens. Fjórtán óbreyttir
borgarar létu lífið í árásinni og
mörg hundruð særðust, en þetta
fólk hafði slegið skjaldborg um
turninn og aðrar opinberar bygg-
ingar, vopnlaust, til að sýna í verki
að það var tilbúið að leggja líf sitt
að veði fyrir frelsi þjóðarinnar
undan oki sovétvaldsins.
Þann 20. janúar féllu fimm
manns í Riga, höfuðborg Lett-
lands, sem settu sig með sama
hætti í veg fyrir hina vopnuðu
þjóna Moskvuvaldsins. Skrið-
drekahersveit umkringdi eist-
nesku höfuðborgina Tallinn, en
þar sló ekki í brýnu.
Þetta reyndist verða síðasta
tilraun Moskvuvaldsins til að
kúga þegna þess til hlýðni með
umbúðalausri valdbeitingu. Síð-
asta tilraunin til að aftra Eystra-
saltsþjóðunum með valdi frá því
að segja sig úr lögum við Sovét-
ríkin. Og áður en árið 1991 var
úti höfðu Sovétríkin sjálf liðast
endanlega í sundur.
Endurminningin um þessa
örlagaríku daga er í huga margra í
Eystrasaltslöndunum órjúfanlega
tengd Íslandi. Jón Baldvin Hanni-
balsson, þáverandi utanríkisráð-
herra, heimsótti höfuðborgirnar
þrjár einmitt þegar spennan var
í hámarki. Liðveizla hans þá og í
framhaldinu við að afla sjálfstæð-
isyfirlýsingum landanna þriggja
viðurkenningar á Vesturlöndum
er ógleymd í hugum Litháa, Letta
og Eista. Ísland varð fyrsta ríkið í
heiminum sem formlega tók á ný
upp stjórnmálasamband við ríkin
þrjú, en það gerðist í ágúst 1991.
Önnur lönd fylgdu í kjölfarið.
Með Jóni Baldvin í för þessa
spennuþrungnu janúardaga fyrir
fimmtán árum var bróðir hans
Arnór, sem ráðgjafi ráðherrans
um Eystrasaltslöndin og Sovét-
ríkin, en Arnór nam við Moskvu-
háskóla á sjötta áratugnum og var
í vináttutengslum við nokkra af
forystumönnum þjóðfrelsishreyf-
ingar Litháa. Bræðrunum fylgdi
hópur íslenzkra blaða- og frétta-
manna.
Slaknar á klónni
Fréttablaðið fékk þá bræður til að
rifja upp þessa atburði og tjá sig
um það hvaða þýðingu þeir teldu
þá hafa þegar litið er til baka nú,
hálfum öðrum áratug síðar.
„Þetta hófst eiginlega með
bréfaskiptum okkar Bronius Genz-
elis, vinar míns frá því á náms-
árunum í Moskvu og heimspeki-
prófessors í
Vilnius,“ rifj-
ar Arnór upp.
„Ég hafði
heimsótt hann
árið 1982 og
kynnzt þá
Litháen og lit-
háískum mál-
efnum ágæt-
lega,“ heldur
Arnór áfram,
„Síðan þegar
allt fer af stað
þarna, á Gor-
batsjov-tíman-
um, þá vorum
við í nánu
sambandi. Hann skrifaði mér
og sendi mér blöð og upplýsing-
ar og ég á móti. Og þegar bróðir
minn varð utanríkisráðherra var
ég náttúrulega fljótur að láta
hann vita af því. Genzelis var þá
einn af forystumönnum Sajudis,
sjálfstæðishreyfingar Litháa.
Landsbergis valdist þar til for-
ystu líka, en honum var ég einnig
málkunnugur.“
Á tímum glasnost og pere-
strojku hafði slaknað það mikið á
kúgunarklónni í Eystrasaltslönd-
unum að þar höfðu myndast gras-
rótarhreyfingar sjálfstæðissinna.
Þegar rétt 50 ár voru liðin frá því
griðasáttmáli Hitlers og Stalíns
var undirritaður í Kreml, þann
23. ágúst 1989, skipulögðu þess-
ar hreyfingar „mannlega keðju“
milli höfuðborganna þriggja, frá
Tallinn í norðri til Vilnius í suðri.
Í leynilegum viðauka við griða-
sáttmála einræðisherranna var
kveðið á um að Eystrasaltslöndin
væru á valdsvæði Sovétríkjanna
enda voru löndin þrjú í kjölfarið
innlimuð í þau.
Gorbatsjov var ákaflega illa
við það hvaða stefnu þessar þjóð-
frelsishreyfingar voru að taka.
Ný þjóðþing voru kosin í stað
æðstu ráða ráðstjórnarlýðveld-
anna og í Litháen var það Sajudis,
með Landsbergis í broddi fylking-
ar, sem fór með ótvírætt umboð
fólksins til að vinna að þessum
breytingum. Kommúnistaflokkur
Litháens mátti sín lítils þegar hér
var komið sögu. Litháíska þingið
samþykkti fyrstu sjálfstæðisyfir-
lýsinguna í marz 1990.
Síðan óx spennan og þarna
upp úr áramótunum 1990-1991
var komið upp umsátursástand í
kring um þingið í Vilnius. Gorbat-
sjov setti Litháum úrslitakosti 10.
janúar. 11. janúar létu sérsveitir
innanríkisráðuneytisins, svart-
húfusveitirnar svonefndu, til
skarar skríða, hernámu opinber-
ar byggingar í Vilnius, fréttastof-
ur og ritstjórnir. Aðfaranótt 13.
janúar var svo árásin gerð á sjón-
varpsturninn. Í kjölfarið bjuggust
menn fastlega við árás á þinghús-
ið, sem búið var að víggirða og
sjálfboðaliðar með einhvern sam-
tíning handvopna biðu þess sem
verða vildi. Landsbergis og flestir
þingmenn höfðust við dag og nótt
í þinghúsinu þessa daga.
Úr vöndu að ráða
„Af þeirri árás varð aldrei,“
segir Arnór. Af hverju það var
segir hann ekki liggja alveg ljóst
fyrir. Að Pugo, yfirmaður svart-
húfusveitanna, og þeir aðrir sem
stjórnuðu í Moskvu hefðu gert sér
grein fyrir því að sovétkerfið væri
að hrynja er að vísu harla ólíklegt,
að hans sögn. Það beri hins vegar
að hafa í huga að það voru ekki
bara jaðarlýðveldi Sovétríkjanna
sem voru í sjálfstæðishugleið-
ingum. Rússneska lýðveldið með
Borís Jeltsín í broddi fylkingar
var að gerast æ sjálfstæðara og
af því stafaði Sovétríkjunum sem
slíkum mun meiri ógn.
„Litháar bjuggust við að það
yrði árás,“ segir Arnór. Það var
búið að setja steinsteypublokkir
og sandpoka allt í kringum þing-
húsið og safna liði sem helzt kynni
að skjóta af byssum.
Í þessu umsátursástandi, þegar
árás vopnaðra þjóna Moskvu-
valdsins vofði yfir á hverri
stundu, var úr vöndu að ráða fyrir
Landsbergis og félaga. Í þeirra
huga var efst á baugi að finna eitt-
hvert erlent ríki – helst vestrænt
NATO-ríki – sem væri tilbúið að
viðurkenna sjálfstæði Litháens.
Bandaríkin viðurkenndu ekki
innlimun Eystrasaltsríkjanna í
Sovétríkin á sínum tíma en í ljós
kom að við þá yfirlýsingu voru
stjórnvöld í Washington ekki til-
búin að standa að svo komnu máli,
Kanadamenn ekki heldur.
„Það var sem þeir sitja eina
nóttina þarna í umsátursástand-
inu í þinghúsinu að Genzelis
dregur upp bréf frá mér,“ segir
Arnór. „„Ég hef tillögu, við leitum
aðstoðar á Íslandi, ég er með bréf
með nöfn og símanúmer.“ Lands-
bergis grípur þetta á lofti, rýkur
í símann og hringir í Jón Baldvin
þarna um miðja nótt og útskýrir
ástandið fyrir honum, að tvísýnt
sé hvort sovétvaldið myndi halda
Litháen í heljargreip sinni. Um
leið og Jón Baldvin heyrði þetta
fór hann í að skipuleggja ferð-
ina.“ Af henni varð síðan þann 18.
janúar. Fyrst var farið til Riga,
síðan Vilnius og loks Tallinn.
Sovétvald í andaslitrum
Spurður um hvaða gagn heimsókn-
in hafi gert segir Arnór: „Um það
er erfitt að fullyrða, hvað hefði
orðið ef Jón hefði ekki komið.
Hefði þá verið ráðist á þinghús-
ið? Það var talið mjög líklegt, hins
vegar sýndi það sig þegar bardag-
arnir blossuðu upp í Riga 20. jan-
úar, þá var eiginlega allur vindur
farinn úr þessum hersveitum sem
áttu að vera alveg pottþéttar í að
halda uppi sovétvaldinu.“
Hvort Kremlverjar hafi dregið
þá ályktun að það myndi bara gera
illt verra að gera meira í þessu er
enn erfiðara að fullyrða um. „En á
endanum varð þeim það ljóst – og í
ljós kom að þarna var sovétvaldið
í andaslitrunum.“
Arnór rifjar upp að er Lennart
Meri, fyrrverandi forseti Eist-
lands, sagði í sjónvarpsviðtali árið
1997 að þessir dagar í Vilnius,
þegar ráðherra NATO-ríkis var
mættur í þinghús Litháa þegar
árás sovéthermanna vofði yfir
– hefði verið vatnaskilin – eftir
það hafi Kremlverjar gefist upp
á að reyna að hindra sjálfstæði
Eystrasaltslandanna. „Ég sel það
ekki dýrara en ég keypti,“ segir
Arnór, „en ég held samt að eftir að
þeir Pugo og Gorbatsjov heyktust
á því að ráðast á þinghúsið í Viln-
ius var orrustan töpuð – þá hafði
kerfið tapað og fólkið unnið.“
Ögurstund einangraðrar þjóðar
Jón Baldvin, sem var reyndar
staddur í Riga á þessum fimmt-
án ára afmæli, segir að auðvitað
sé tilhneiging til að skoða þessa
atburði í svörtu og hvítu þegar litið
er til baka. „Hér var þjóð sem leit
svo á að hún stæði á örlagastundu.
Yfir vofði sovézk hernaðarárás.
Þetta var ævintýri einnar þjóðar.
Það gat enginn séð það fyrir sem
hefur gerzt síðan,“ segir Jón.
Spurður hvort hann hafi heyrt
fleiri ráðamenn í Eystrasaltslönd-
unum lýsa sömu túlkun og Lennart
Meri á sögulegri þýðingu þessara
atburða segir Jón að hann sé vissu-
lega stundum undrandi á því hve
minnugir menn þar eystra væru,
og þakklátir. Þeir bera djúpstæðan
hlýhug til Íslands og vitna alltaf í
það sama, líkt og Meri gerði í fyrr-
greindu viðtali. „Það er kannski
ekki svo óskiljanlegt,“ segir Jón.
„Þetta var ögurstund. Þarna var
smáþjóð sem beið örlaga sinna,
ein. Hún átti engan vin í útlönd-
um; margir véku sér frá, sneru
sér undan, töluðu ekki við þá eða
báðu þá að hafa hægt um sig, ekki
raska jafnvæginu sem átti að vera.
Þegar þú ert í neyð og átt bara
einn vin þá hefurðu tilhneigingu
til að muna vel það sem hann gerir
fyrir þig.“ ■
ARNÓR HANNIBALS-
SON Kom á tengslum
við sjálfstæðisleiðtoga
Litháa. LJÓSMYND/E.ÓL.
ÞREYTTIR VARÐLIÐAR Sjálfboðaliðar sem ekki ætluðu að láta sovézka herliðið vaða inn í
þinghúsið mótstöðulaust. LJÓSMYND/JAK
JÓN BALDVIN OG LANDSBERGIS Frá fundi þeirra í víggirtu þinghúsinu í Vilnius. LJÓSMYND/JAK
Urðu vitni að fjörbrotum Sovétríkjanna
FÓRNARLAMBA MINNZT Vilniusbúi kveikir á kertum í minningu um litháísku sjálfstæðissinnana sem féllu í árás sovéskra hermanna á sjónvarpsturninn í Vilnius fyrir 15 árum. MYND/AP
Fyrir fimmtán árum
fór Jón Baldvin Hanni-
balsson, þáverandi
utanríkisráðherra, í
fræga heimsókn til
Eystrasaltslandanna
til að sýna baráttu
þeirra fyrir því að
losna undan oki sovét-
valdsins stuðning á
örlagastundu. Auðunn
Arnórsson ræddi við þá
bræður Jón Baldvin og
Arnór Hannibalssyni
um heimsóknina.