Morgunblaðið - 04.02.2006, Qupperneq 38

38 LAUGARDAGUR 4. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ANNAR af þekktustu tvíbura-
bræðrum íslenskrar bókmennta-
sögu kom foreldrum sínum í klípu
þegar hann spurði frambjóðanda
nokkurn í heita pott-
inum í sundlaugunum
hvort hann héldi að
hann yrði kosinn þótt
hann væri óttalegur
auli. Jón Bjarni vitn-
aði í móður sína og
systur máli sínu til
stuðnings. Áður en
hann var dreginn af
foreldrum sínum upp
úr pottinum náði
hann að koma þeim
upplýsingum til fram-
bjóðandans að sagt
væri að hann væri
líka lygari. Síðar
minnti móðir Jóns Odds og Jóns
Bjarna þá bræður á að það væri
ekki við hæfi að blaðra úti í bæ
um allt það sem maður heyrði
heima hjá sér.
Þótt uppákoman sé fremur sak-
leysisleg minnir hún á gildi þess
að tala gætilega í návist barna.
Það eru til börn sem heyra óá-
byrgt tal dagana langa um ólíkleg-
ustu menn og málefni. Það eru til
börn sem þjóna hlutverki sálu-
sorgara þegar á móti blæs í heimi
fullorðinna. Það eru til börn sem
axla fjárhagsáhyggjur heimila til
jafns við fullorðna og til eru börn
sem verða oftar en ekki vitni að
erjum sem þau eiga skýlausan rétt
á að standa utan við.
Vart er hjá því komist í upplýs-
ingasamfélaginu að börn verði fyr-
ir óæskilegu áreiti – fái upplýs-
ingar sem þau eiga erfitt með að
vinna úr. Börn eru næmari á um-
hverfið en fullorðnir gera ráð fyr-
ir. Fæst fer fram hjá þeim og
jafnvel síst það sem helst ætti að
fara fram hjá þeim.
Gildi samræðna og út-
skýringa verður seint
ofmetið þegar svo ber
undir. Uppbyggileg
og skýrandi samtöl
eru barninu nauðsyn-
legur vegvísir.
Foreldrar og að-
standendur barns eru
líkt og leiðsögumenn í
hryssingi. Þeir verða
að vera vel út búnir,
kunna á áttavitann,
vernda barnið og
skýla því. Þeirra
skylda er að koma af-
kvæminu heilu og höldnu í skjól
og ganga á undan – stundum með
vindinn í fangið.
Barn í heimi fjölmiðlunar og
upplýsingabyltingar er býsna
óvarið. Ef það slysast til að fletta í
blaðarusli á eldhúsborði geta blas-
að við því auglýsingar um sjóð-
heitar íslenskar konur sem eru til
í tuskið og tilbúnar að leika sér.
Mamma, hvað eru heitar konur?
spurði krakkaormur sem stautaði
sig í gegnum smáauglýsingar. Það
eru bara konur með hita og
flensu, svaraði móðirin í fáti og
hrifsaði blaðið af barninu. Og upp-
skriftir að tölvuleikjum eru mý-
margar og jafnvel nokkuð að-
gengilegar fyrir ómótaðar sálir.
Hvað geturðu til dæmis drepið
marga eiturlyfjasjúklinga og gleði-
konur að næturlagi á strætum
stórborgar? Og sjónvarpstæki get-
ur á svipstundu orðið eins og
ruslatunna á hlið inni á miðju
stofugólfi. Frelsið er algjört, en
frelsi fylgir líka ábyrgð sem tíma-
bært er að kalla eftir. Það er
vandi að vera vörður, sagði sauð-
fjárveikivörðurinn fyrir vestan og
það eru orð að sönnu. Því er það
að þótt leiðsögumenn barnsins séu
allir af vilja gerðir fjölgar stein-
unum í götu þeirra fremur en
fækkar. Þeir verða að hnullungum
og jafnvel björgum sem ógerlegt
er að greiða hjá. Ábyrgðin er þó
öll hjá foreldrum, en til að létta
þeim gönguna ber að kalla einnig
til ábyrgðar alla þá sem hafa af
því lifibrauð að halda öflugum fjöl-
miðlavélum samfélagsins gang-
andi.
Því fyrst og fremst hljóta allir
að deila þeirri skoðun að vernda
beri bernskuna.
Ábyrgðin og barnið –
Verndum bernskuna
Kristín Helga Gunnarsdóttir
fjallar um ábyrgð í
barnauppeldi ’Ábyrgðin er þó öll hjáforeldrum, en til að létta
þeim gönguna ber að
kalla einnig til ábyrgðar
alla þá sem hafa af því
lifibrauð að halda öfl-
ugum fjölmiðlavélum
samfélagsins gangandi.‘
Kristín Helga
Gunnarsdóttir
Höfundur er rithöfundur
og blaðamaður.
Undanfarnar vikur hefuríslensk tunga veriðmjög til umræðu.Kveikjan að um-
ræðunni var ráðstefna sem hópur
áhugafólks blés til sunnudaginn
22. janúar undir yfirskriftinni
Staða málsins auk þess sem Les-
bók Morgunblaðsins var helguð
sama efni laugardaginn 21. jan-
úar. Umsjónarmaður fagnar mjög
þeim áhuga sem íslensku er sýnd-
ur með þessum hætti og telur að
þeir sem efndu til ráðstefnunnar
eigi þakkir skildar. Sama á við um
Morgunblaðið en það hefur lengi
borið íslenska tungu fyrir brjósti.
En hvernig skyldi standa á
þessum mikla áhuga einmitt
núna? Svarið blasir við. Engum
þeim sem leitast við að fylgjast
með móðurmálinu getur blandast
hugur um að það á undir högg að
sækja. Enska gerist æ fyrirferð-
armeiri og beinna og óbeinna
áhrifa hennar á íslensku gætir
jafnt í mæltu máli sem rituðu. Það
er reyndar ekki nýtt í sögu okkar
að erlendir straumar hafi borist
til landsins með umtalsverðum
áhrifum á menningu okkar og
tungu. Nægir þar að nefna kristni
og ritöld, siðaskipti og prentöld.
Umsjónarmanni virðist að í öllum
tilvikum hafi Íslendingar borið
gæfu til að nýta sér ýmis þau ný-
mæli og nýjungar sem bárust en
jafnframt héldu þeir sínu. Því má
halda fram að samskipti við aðrar
þjóðir og kynni af öðrum háttum
hafi auðgað menningu okkar.
En nú er öldin önnur. Al-
þjóðavæðingin og upplýsingabylt-
ingin er orðin svo fyrirferðarmikil
í íslensku þjóðlífi að mörgum
finnst nóg um. Aðrir láta sér fátt
um finnast og telja eðlilegt að ís-
lensk tunga breytist með nýjum
tímum. Umsjónarmaður fyllir
flokk hinna fyrrnefndu og telur
reyndar engum vafa undirorpið að
breytingar á tungunni hafi á síð-
ustu árum verið hraðari og meiri
en nokkru sinni í sögu okkar.
En hverjar eru breytingarnar?
Umsjónarmaður telur að þær séu
einkum á sviði setningafræði en
þar gætir mjög áhrifa frá ensku.
Beygingakerfið virðist hins vegar
traust og endurnýjun orðaforðans
er með svipuðum hætti og verið
hefur, þökk sé óeigingjörnu starfi
orðasmiða og orðanefnda.
Telja má vafalaust að mikilvirk-
asta breytingin í nútímamáli sé sú
tilhneiging að ofnota orða-
sambandið vera + að + nafn-
háttur, t.d.: Menn eru að fara allt-
of geyst í stóriðjuframkvæmdum
(Sjónv 30.1.06); Íslensk tónlist er
virkilega að seljast (Bylgjan
25.11.05); skólinn er að nota mjög
vel þá peninga sem hann er að fá
(14.11.05) og Kartöflubændur eru
ekki að fá rétt verð (Sjónv
14.11.05). Þessi
ofnotkun er til-
tölulega ung í
íslensku, naum-
ast eldri en 10–
15 ára, og staf-
ar hún af ensk-
um áhrifum.
Það vekur
furðu umsjón-
armanns hve
hröð breytingin er. Í fyrstu virtist
hún einkum bundin við talmál og
íþróttalýsingar en nú gætir henn-
ar hvarvetna.
Ef breyting þessi nær fram að
ganga mun hún hafa gagnger
áhrif á íslensku, miklu meiri en
aðrar breytingar sem koma upp í
hugann. Vera kann að sumum
þyki breytingin eðlileg, telji að
um sé að ræða eðlilega þróun
málsins og mörgum kann að finn-
ast það til þæginda að nota sífellt
óbeygðan nafnhátt. Umsjón-
armaður hefur nokkrum sinnum
vikið að fyrirbærinu í pistlum sín-
um og m.a. bent á að málið verður
snauðara eftir.
Það er alkunna að ekki tjáir að
deila um smekk manna, það sem
einum finnst fagurt finnst öðrum
ljótt. Umsjónarmanni finnst að
vísu hvorki fagurt né til fyr-
irmyndar að nota nafnhátt í sí-
bylju en ugglaust eru sumir ann-
arrar skoðunar. Um hitt verður
naumast deilt að íslensk tunga
verður snauðari eftir breytinguna
ef hún nær fram að ganga. Mun-
urinn á hinu forna orðasambandi
vera að gera e-ð (Hún er að skrifa
bréf) og nútíð (Hún skrifar vel)
hverfur að miklu leyti í máli
þeirra sem taka upp nýmælið.
Oft er á það bent að íslenska
hafi breyst svo lítið frá fornu máli
til nútímamáls að nútímamenn
eigi beinan og greiðan aðgang að
þeim menningararfi sem fyrri
kynslóðir hafa skilið eftir sig. Með
nýmælum og breytingum í nú-
tímamáli kann að fara svo að
næsta kynslóð geti einungis notið
fornbókmenntanna í endursögn
eða þýðingum. Ef svo færi væri
brotið blað í íslenska menning-
arsögu.
Úr handraðanum
Orðasambandið vera sein-
þreyttur til vandræða merkir
‘vera óáleitinn; ekki er auðvelt að
espa e-n upp’. Þannig er það t.d.
notað í Njáls sögu: Það mun oft á
finnast … að Gunnar er sein-
þreyttur til vandræða en harð-
drægur ef hann má eigi undan
komast. Nýlega rakst umsjón-
armaður á svipað orðafar notað í
allt annarri merkingu: Sjálfseyð-
ingarhvötin tók öll völd, …
[söngvarinn] var seinþreyttur við
að brjóta allar brýr að baki sér
(Mbl. 29.1.06). Hér virðist orða-
sambandið skilið nýjum skilningi
(‘sem þreytist ekki/seint’) sem
ekki samræmist málvenju.
Engum þeim
sem leitast við
að fylgjast með
móðurmálinu
getur blandast
hugur um að
það á undir
högg að sækja.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 70. þáttur
AÐALFUNDUR Landsbanka Ís-
lands hf. fer fram 4. febrúar nk.
Hann fer fram í skugga málsóknar,
en Lífeyrissjóður
bankamanna (LB) hef-
ur höfðað mál á hendur
bankanum og íslenska
ríkinu vegna þróunar
skuldbindinga hlut-
fallsdeildar sjóðsins,
sem í stuttu máli eru
ríða þeirri deild að
fullu. Ef fer fram sem
horfir verður hlutfalls-
deildin gjaldþrota, en
hún átti að sjá þorra
eldri starfsmanna að-
ildarfyrirtækjanna fyr-
ir lífeyrisgreiðslum.
Aðildarfyrirtækin eru
Landsbanki Íslands,
sem er langstærstur
(um 76% skuldbinding-
arinnar), en einnig eiga
starfsmenn Seðla-
banka Íslands, VISA
og Reiknistofu bank-
anna aðild.
Fleiri en ein mistök
voru gerð þegar, að
undirlagi ríkisstjórn-
arinnar, var þröngvað í
gegn breytingum á
reglum sjóðsins 1997,
með það fyrst og
fremst að markmiði, að
losa bankana við baká-
byrgð sjóðsins, ekki
síst til að gera Landsbankann auð-
seljanlegri við einkavæðingu hans.
Þessi mistök hafa verið metin til fjár
og telur stefnandi að 2,6 milljarða
þurfi til að leiðrétta þau. Efni stefn-
unnar má kynna sér á vefsíðu Lífeyr-
issjóðs bankamanna (www.lif-
bank.is).
Einn af fylgifiskum þessara mis-
taka, er sú staðreynd, að í raun virk-
ar slæm staða Lífeyrissjóðsins eins
og bremsa á kjarabætur íslenskra
bankamanna, a.m.k. þerra, sem aðild
eiga að hlutfallsdeild LB. Tilmæli
hafa borist frá stjórn Lífeyrissjóðs-
ins til bankanna, að hækka ekki
taxtalaun þessara bankamanna um-
fram umsamda kjarasamninga, því
það eykur skuldbindingar sjóðsins
enn frekar. Hlutfallssjóðurinn bygg-
ist á svokallaðri lokalaunareglu, þ.e.
lífeyrisgreiðslur taka mið af launa-
greiðslum síðustu 5 ára áður en taka
lífeyris hófst. Reyndar eru flestir
yngri starfsmenn ekki í þessum hlut-
fallssjóði, heldur í Stigadeild LB, og
stjarnfræðilegar launagreiðslur, sem
fréttir herma að verðbréfadrengirnir
njóti, því ótengdar þessu máli.
Margra ára barátta fyrir því að koma
ýmsum aukasporslum, bílastyrkjum
o.þ.h. inn í launataxtana, svo þeir gefi
rétta mynd af raunverulegum launa-
greiðslum, hefur snúist upp í and-
hverfu sína. Nú er mikil tregða við að
hækka taxta og meira að segja hafa
nýir launaflokkar, sem bætt var í
launatöflur í undangengum samn-
ingum, varla verið teknir í notkun,
hvorki hjá sjóðfélögum Hlutfalls-
deildar LB né öðrum, af
ofannefndri ástæðu. Ein
af ástæðunum er
kannski einnig sú, að
núverandi stjórar eru að
reyna að halda
greiðslum til annarra
niðri svo það bitni síður
á þeirra eigin lífeyr-
isgreiðslum, en skuld-
bindingar vegna 85
fyrrverandi og núver-
andi yfirmanna eru 30%
af skuldbindingum hlut-
fallsdeildar sjóðsins,
sem innifelur annars um
650 greiðandi sjóðs-
félaga, en um 3.000 með
geymd réttindi.
Þessi staða mála er
fullkomlega óþolandi
fyrir alla starfsmenn,
ekki bara þá sem hafa í
áratugi greitt í sjóðinn
og verið fullvissaðir um
það allt frá ráðningu, að
þeirra biðu eftirlaun í
góðu meðallagi, meira
að segja verið notað í
gegnum árin sem ein af
afsökunum fyrir lægri
launum en sambæri-
legar stéttir njóta.
Þetta er líka smán-
arblettur og mikill ljóð-
ur á ráði aðildarfyrirtækjanna, ekki
síst á Landsbankanum, sem hagnast
um tugi milljarða árlega, en vill ekki
leiðrétta augljósar reiknings-
skekkjur og mistök, sem hann hefur
gert og koma til móts við eðlilegar
kröfur starfsmanna.
Mér skilst að stungið hafi verið
upp á að leiðrétta mistökin á 20 ára
tímabili, greiða ríflega 100 milljónir á
ári þar til fullri leiðréttingu er náð.
Landsbankinn hagnast vel um þess-
ar mundir, hann ætti að sjá sóma
sinn í að standa við sjálfsagðar skuld-
bindingar sínar gagnvart starfs-
mönnum til margra ára. Ef stjórn-
endur Landsbankans fallast á að axla
sína ábyrgð, þá er ég viss um að hin
aðildarfyrirtækin (Seðlabankinn,
VISA og Reiknistofa bankanna)
fylgja hratt og örugglega í sömu slóð.
Kannski að einhver hinna fjöl-
mörgu hluthafa Landsbanka Íslands
hf. leggi fram tillögu um þetta á aðal-
fundinum sem í hönd fer, ég er sann-
færður um að svona sjálfsagt réttlæt-
ismál mun fá brautargengi hjá öllum
þorra hluthafanna, ef einhver hefur
nægt áræði og dug til þess að leita
eftir því.
Aðalfundur í
skugga málsóknar
Kjartan Jóhannesson
fjallar um Landsbankann í
skugga málshöfðunar
Kjartan Jóhannesson
’Ég er sann-færður um að
svona sjálfsagt
réttlætismál
mun fá braut-
argengi hjá öll-
um þorra hlut-
hafanna, ef
einhver hefur
nægt áræði og
dug til þess að
leita eftir því.‘
Höfundur er forstöðumaður hjá
Reiknistofu bankanna.
JAFNAÐARMANNA bíða mörg
verkefni í Kópavogi. Þau blasa við á
öllum sviðum mannlífsins, hvort sem
er í fræðslu- eða skipulagsmálum, á
vettvangi eldri borgara eða í lýðræð-
islegri þátttöku bæjarbúa. Alls stað-
ar er þörf á hugsjónum og hug-
myndum jafnaðarmanna.
Til að geta tekist á við þessi verk-
efni þarf Samfylkingin að vaxa að
styrk og þrótti og bæta við sig fjórða
bæjarfulltrúanum. Til þess vil ég allt
vinna og sækist því eftir að skipa
baráttusæti listans, fjórða sætið.
Sem oddviti jafnaðarmanna í Kópa-
vogi vil ég taka slaginn þar sem
hann verður harðastur.
Ég heiti því að leggja fram alla
reynslu mína, krafta og starfsorku
til þess að þetta takist, bæjarbúum
öllum til hagsbóta.
Baráttu-
sætið
Eftir Flosa Eiríksson
Flosi Eiríksson
’Ég heiti því að leggjafram alla reynslu mína,
krafta og starfsorku til þess
að þetta takist, bæjarbúum
öllum til hagsbóta.‘
Höfundur er oddviti Samfylking-
arinnar í Kópavogi og sækist eftir 4.
sæti listans.
Prófkjör í Kópavogi