Morgunblaðið - 21.04.2006, Page 36

36 FÖSTUDAGUR 21. APRÍL 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Sigurður Dem-etz Franzson,
tenórsöngvari og
söngkennari, fædd-
ist í bænum St. Úl-
rik í Suður-Tíról
11. október 1912.
Hann andaðist á
hjúkrunarheim-
ilinu Sóltúni í
Reykjavík 7. apríl
síðastliðinn. For-
eldrar hans voru
Franz, bæjarstjóri
og kaupmaður, og
Maria Demetz frá
Four. Systkini Sig-
urðar Demetz, öll yngri, eru: 1)
Ulrike, læknisfrú, gift Otto Del-
ago, börn þeirra Beatrix, Andr-
eas og Markus og Georg, sem er
látinn. 2) Ivo, kaupmaður,
kvæntur Brigitte, börn þeirra
Susanne, Anja, Reto og Yvonne,
sem er látin. 3) Franz (Pante),
listamaður, kvæntur Jone, börn
þeirra Barbara og Michael. 4)
Giancarlo, húsvörður, látinn, var
kvæntur Graziellu, börn þeirra
Leo, Pauli og Petra.
Sigurður Demetz stundaði
söngnám á Ítalíu og söng í
mörgum helstu óperuhúsum
Evrópu, s.s. Scala-óperunni,
Rómaróperunni, óperunni í Flór-
ens og Liceó-óperunni í Barse-
lóna. Til Íslands flutti hann
1955, tók sér íslenskt ríkisfang
og starfaði við söngkennslu alla
tíð. Jafnframt var hann farar-
stjóri í kynnisferðum um landið.
Árið 1960 kvæntist Sigurður
Demetz Þóreyju Sigríði Þórðar-
dóttur, f. 1912, d.
1992. Foreldrar
hennar voru Þórð-
ur Bjarnason frá
Reykhólum, versl-
unarmaður, f. 1871,
d. 1956, og Hansína
Linnet, f. 1878, d.
1957. Börn hennar
með fyrri eigin-
manni sínum, Stef-
áni H. Bjarnasyni
forstjóra, f. 1908,
d. 1952, voru: 1)
drengur sem dó í
frumbernsku 1939.
2) Bjarni Stefáns-
son, forstjóri, f. 1941, kvæntur
Birnu Björgvinsdóttur, börn
þeirra Þórey, gift Árna Hauki
Björnssyni, dætur þeirra Ásta
Birna og Regína María; Hallfríð-
ur, gift Kristni Jóhannssyni,
börn þeirra Bjarni Heimir,
Birna Ósk og Ágústa Helga;
Stefanía Kristín, gift Sverri
Þórðarsyni, dóttir þeirra Hafrún
Hekla; og Stefán Bjarni. 3) Þórð-
ur Stefánsson, veitingamaður, f.
1945, sem á fimm börn. Með Sig-
rúnu Sigurðardóttur á hann
Þóreyju, gift Ómari Þór Eyjólfs-
syni, börn þeirra Oddný, Ómar
Þór og Agnes; og Sturlu; en með
Eygló Friðriksdóttur Regínu,
Kristínu Maríu og Katrínu Stef-
aníu. Áður átti Eygló dæturnar
Gerði Ellertsdóttur og Lilju
Dögg Arnþórsdóttur.
Útför Sigurðar Demetz verður
gerð frá Kristskirkju í Reykja-
vík í dag og hefst athöfnin
klukkan 13.
Látinn er í hárri elli elskulegur afi
minn, Demetz, sem sækir heim föð-
urinn rétt fyrir páska þegar við
minnumst upprisu Jesú Krists.
Þrátt fyrir háan aldur var hugur
hans og andi enn ungur. Ég tel það
hafa átt ríkan þátt í því hve háum
aldri hann náði hve ungur hann var í
anda og áhugasamur varðandi allt
það er viðkom sönglistinni.
Fyrstu minningar mínar um afa
eru frá Akureyri en þar bjuggu um
árabil amma Þórey og afi Demetz.
Ég var það lánsöm, að fá sem barn,
að dvelja hjá þeim oftsinnis yfir
páska og sumur. Það var einstök
upplifun því heimili þeirra var allt
annað en hversdagslegt. Margt var
um manninn og flestum stundum
fullt hús af gestum og nemendum
afa sem voru að reyna fyrir sér í
söngnum. Þau hjónin höfðu mikið
aðdráttarafl enda helsta einkenni
þeirra mikil lífsgleði. Þegar ég
hugsa um heimili þeirra er ekki
hægt að sleppa því að minnast á
matinn en amma var þekkt fyrir að
vera einstakur kokkur og þaðan fór
enginn án þess að vera búinn að
borða ívið meira en hann hafði gott
af. Maturinn á heimilinu var sjaldn-
ast venjulegur íslenskur heimilis-
matur og angaði heimili þeirra af
ítalskri matargerð þar sem mikið er
notaður hvítlaukur, ítalskar pylsur
að ógleymdum sterkum ostum. Allir
sem þekktu afa fengu að kynnast
spagettíinu hans en það var ekki
orðið gott fyrr en sósan var búin að
malla í nokkra tíma en sjálft spa-
gettíið mátti ekki sjóða mínútu of
lengi.
Afi og amma voru einstök hjón
þar sem lífsgleðin var allsráðandi.
Þau áttu ótrúlega margt sameigin-
legt enda bæði miklir listunnendur.
Þar ber ekki aðeins að nefna tónlist-
ina því ekki var síður áhugi á leiklist
og myndlist að ógleymdum áhuga
þeirra á bíómyndum. Ekki var óal-
gengt að hlaupið væri milli kvik-
myndahúsa til að ná fyrst sýningu
kl. 7 og annarri kl. 9. Ekki er unnt
að minnast afa án þess að nefna hve
mikill náttúruunnandi hann var en
fáir þekktu Ísland betur en hann
enda starfaði hann um tíma sem far-
arstjóri. Náttúrufegurð heimalands
afa í Tyrol er mikil og ógnvekjandi
og má fullyrða að þar er að finna
einn af fallegustu stöðum þessa
heims. Þrátt fyrir að afi ætti djúpar
rætur í Suður-Tyrol var hann að
sama skapi ótrúlega mikill Íslend-
ingur en allir sem hann þekktu vita
hve vænt honum þótti um Ísland og
íslenska þjóð.
Genginn er mikill heimsborgari
sem margir minnast, hver á sinn
hátt en efst er mér í huga þakklæti
fyrir að hafa átt fallegan og ham-
ingjusaman tíma á bernskuárum
mínum með afa og ömmu á Akur-
eyri.
Þórey S. Þórðardóttir.
Þegar við kveðjum Demetz leitar
hugurinn aftur til bernsku okkar.
Það var alltaf mikil tilhlökkun þegar
Eyja frænka og Demetz voru vænt-
anleg í heimsókn. Það var alltaf
glatt á hjalla og mikið hlegið. Dem-
etz var með skemmtilegri mönnum
og alltaf tilbúinn með sprell okkur
krökkunum til mikillar ánægju.
Eitt af sameiginlegum áhugasvið-
um föður okkar og Demetz voru
ferðalög um náttúruna. Í þeim ferð-
un hafði Demetz alltaf myndavélina
við höndina, en hann var afburða-
góður ljósmyndari. Pabbi keyrði bíl-
inn og oft og tíðum þurfti hann að
stoppa til þess að hleypa Demetz út
til þess að ná mynd. Stundum var
hann beðinn um að snúa við og
keyra aftur yfir drullupollinn sem
við vorum nýbúin að keyra yfir
þannig að hægt væri að festa það á
filmu. Húmorinn kemur fram í
mörgum af myndum hans og
skemmtilegasta myndin þykir okkur
þegar pabbi var beðinn að stilla sér
upp með sígarettu í munninum með
höfuðið í gati á stórum steini. Dem-
etz var ekkert að flýta sér að taka
myndina, því allt þurfti að vera rétt
stillt. Myndin var að sjálfsögðu tek-
in á réttu augnabliki; þegar faðir
okkar var orðinn ansi brúnaþungur
og askan á sígarettunni orðin ansi
löng.
Þessi ferðalög sem og sú sýn á
náttúruna sem kemur fram í ljós-
myndum Demetz höfðu mikil áhrif á
okkur systkinin. Við lærðum að sjá
fegurðina í náttúru Íslands og við
búum að því alla ævi.
Það var alltaf gaman að koma í
heimsókn til Eyju og Demetz. Eyja
var frábær kokkur og naut þess í
orðsins fyllstu merkingu að gefa
fólki að borða. Demetz sá um
skemmtiatriðin, m.a. sýndi hann
okkur krökkunum dúkkuleikhús en
dúkkurnar voru af erlendum upp-
runa og töluðu því aðeins þýsku
þannig að hann þurfti að þýða fyrir
okkur.
Núna þegar við kveðjum Demetz í
hinsta sinn gerum við það með
þakklæti í huga, þakklát örlögunum
sem höguðu því þannig að við búum
að þessum ánægjulegu minningum
sem munu fylgja okkur um ókomna
tíð.
Hansína, Hrafnhildur og
Skúli Haukur.
„Acht und vierzig, neun und vier-
zig, fünfzig!“ Demetz var niðursokk-
inn í reikningsdæmi og tuldraði töl-
ur fyrir munni sér. „Demetz!“ sagði
ég og truflaði hann í reikningnum.
„Hver ertu eiginlega? Þú komst
hingað Ítali, varðst Íslendingur,
hafðir latínu að móðurmáli og svo
telurðu á þýsku!“ – „Süd-Tyroler!“
var svarið. – En af hverju telurðu á
þýsku. – „Þegar ég fæddist var Suð-
ur-Tíról hluti af Austurríki. Svo
seldi keisarinn okkur Ítölum fyrir
annað landsvæði í lok fyrra stríðs.“
– „Ertu þá Austurríkismaður?“
Demetz yppir öxlum. – „Süd-Tyrol-
er!“ – Þetta var á kennarastofunni í
Nýja tónlistarskólanum fyrir u.þ.b.
25 árum. – Ég vildi vita meira: Þeg-
ar Demetz fæddist 1912, hét fæðing-
arbær hans St.-Ulrich uppá þýsku
og var í Grödenthal í þeim hluta
Alpafjalla sem kallaður er Dólómíta-
fjöll, þaðan sem kalk-töflurnar
koma. Jú,jú, þar var töluð ladin, ein
af mállýskum retórómönskunnar,
sem við lærðum hér uppá Íslandi í
skólanum í gamla daga, að væri síð-
ustu leifar latínu sem lifandi þjóð-
tungu, þýska var hið obinbera
tungumál og almennt talmál í Suð-
ur- Tíról, en ladin var mál þeirra í
Grödenthal, og var málið sem hann
heyrði við móðurbrjóstið. En þegar
gestir komu úr nálægum sveitum,
var töluð þýska. Og þegar Demetz
fór að læra að lesa og skrifa, já og
reikna, þá var það allt á þýsku. – En
var engin ítalska? – „Hún kom með
fasistunum!“ – Hann kunni ekki orð
í ítölsku þegar hann fór í barna-
skóla. Þá mátti ekki lengur tala
þýsku. Bærinn þeirra mátti ekki
lengur heita St.-Ulrich heldur Ort-
isei. Sjálfur hét hann ekki lengur
Vincenz heldur Vincenzo. Allir áttu
að tala ítölsku og allt skyldi verða
ítalskt. – Já, margt hefur maðurinn
mátt reyna! –
Bóndi minn, Ragnar Björnsson,
færði mér Eyju og Demetz að vin-
um, eins og svo marga aðra ómet-
anlega vini. Það var einhvern tíma
snemma á 7. áratugnum. Demetz
var þá stundakennari hjá honum við
Tónlistarskólann í Keflavík. Áður
hafði Ragnar gripið í að spila undir
hjá nemendum Demetz í söngskól-
anum sem hann stofnaði fljótlega
eftir að hann kom til Íslands. – Þau
Eyja höfðu búið um tíma á Rán-
argötunni og leigt út húsið á Sól-
vallagötunni. Þangað kom ég í
fyrsta sinn í heimsókn til þeirra.
Þetta var fremur lítil íbúð með
kvistum og súðum, ekkert slot eins
og Sólvallagatan, en andi ævintýra
og heimsborgara sveif yfir vötnum,
eins og alls staðar þar sem þau
bjuggu. – Margrétta suður-tírólsk
máltíð fór í hönd. Hún tók marga,
marga klukkutíma. Spaghettíið var
forréttur, ja, líklega númer þrjú, og
Demetz sagði jafnóðum frá hefðun-
um. Hann sagði okkur frá jólanótt-
inni í Grödenthal, og ljósakeðjunum
sem liðuðust niður snæviþaktar hlíð-
arnar þegar fór að nálgast miðnætti.
Þá varð heilagt hjá kaþólskum og
kirkja heilags Úlriks kallaði til tíða.
Æ, öll ævintýrin sem hann
Demmi okkar elskulegur hefur sagt
okkur. Hvílíkur sagnamaður og hví-
líkur ævintýramaður! – Þegar hann
var kokkur á síld fyrir norðan og
þegar hann var leiðsögumaður um
allt okkar fagra land. Þegar ég
kynntist Demetz fyrir næstum 45
árum, þekkti hann landið svo marg-
falt, margfalt betur en við, þessir
venjulegu mörlandar. – Þó var hann
bara rétt að byrja sinn leiðsögu-
mannsferil um landið. – Svo fluttu
þau norður. Höfðu líka verið um
tíma á Ísafirði og eitthvað á Siglu-
firði. – Akureyringar voru svo gáf-
aðir að bjóða honum gott starf sem
söngkennari við Tónlistarskólann.
Höfðu vit á ýmsu fleiru. Fengu hann
til að stjórna Karlakórnum Geysi og
skólapiltur úr MA, Ævar nokkur
Kjartansson, fékk hann í slagtog við
sig að stofna frækinn kór 24 MA-
félaga. – Honum tókst líka að ala
upp mannsefni fyrir Scala í Mílanó
(þar sem hann hafði sjálfur sungið
aðalhlutverk á móti Elísabetu
Schwarzkopf) og fyrir Metropolitan
í New York og öll hin stóru óp-
eruhúsin, sem biðu Kristjáns Jó-
hannssonar eftir fóstrið hjá Demetz.
(Ég hugsa að við Demetz minn séum
sammála um að okkur sé farið að
leiðast eftir honum Kristjáni heim
að syngja svolítið fyrir okkur)
– Á hinn bóginn voru sumir orðnir
langeygir eftir meistara Demetz
sunnan heiða. Ragnar bóndi minn
þreyði þorrann og góuna Demetz-
laus, að honum þótti í alltof mörg ár.
Herbert H. Ágústsson, sem þá var
með Tónlistarskólann í Keflavík, og
Garðar Cortes vildu líka fá hann. –
Loks ári eftir að Ragnar stofnaði
Nýja tónlistarskólann, eða sumarið
1979, tókst honum að lokka Demetz
að skólanum til sín, þó ekki væri
peningur fyrir nema hálfri stöðu
fyrst um sinn. Sem betur fór var
hann fljótlega kominn í fullt starf
hjá okkur. Skólinn óx hratt og dafn-
aði og efnilegir söngnemar flykktust
í söngdeildina til Demetz. Ragnar
hafði lengi haft þá skoðun að ís-
lenskir söngvarar ættu að fá sams
konar tónlistarmenntun og aðrir
tónlistarmenn. Annars yrðu þeir
tæpast fullgildir tónlistarmenn.
Söngvarar fengu líka oft að heyra
eitthvað slíkt. Það var því hugsjón
hans frá stofnun Nýja tónlistarskól-
ans að hafa öfluga og metnaðarfulla
söngdeild við skólann, þar sem fólk
fengi vandaða menntun í óperu- og
ljóðahefðunum. Gerðar yrðu sömu
kröfur til söngnema og annarra
nemenda skólans um nám í tón-
fræðigreinum, og þeim fengin tæki-
færi til að þjálfa sig í opinberum
nemendasýningum. Söngskólinn
hafði verið stofnaður nokkrum árum
áður og ætlaði sér sömu hluti. En
fram að því hafði markviss stefna í
menntun söngvara til jafns við aðra
tónlistarnemendur ekki verið í land-
inu. – Demetz og Ragnar hófust nú
handa með stofnun þessarar deildar.
Fyrsti stóri árangur þessa starfs
kom í ljós með uppfærslu skólans á
styttri útgáfu á óperu Mozarts,
Brottnáminu úr kvennabúrinu,
1984. Þá voru líka komnir fleiri
söngkennarar við skólann, því De-
metz annaði hvergi nærri aðsókn-
inni í söngdeildina, þó allir vildu
komast til hans.
Meðal nemenda Demetz við skól-
ann á þessum árum má nefna bræð-
urna Guðbjörn og Gunnar Guð-
björnssyni. Mágkona þeirra
Guðbjörg Sigurjónsdóttir, kom með
þá í skólann, hvorn á eftir öðrum, þá
sinn hvorum megin við tvítugt, að
mig minnir. Og allir þekkja alþjóð-
legan feril Gunnnars, en báðir urðu
þeir bræður óperusöngvarar í út-
löndum. Kolbeinn Ketilsson, bræðr-
ungur þeirra, hefur einnig haslað
sér völl sem óperusöngvari erlendis.
Einn daginn kom Guðbjörn tromm-
andi með Guðjón Óskarsson, bassa í
skólann. Þá sagði Demetz: „Bara
passa skemma ekki!“
Guðjón kom eins og Pallas Aþena,
fullskapaður í heiminn. Röddin eins
fáguð og fögur og margra ára þjálf-
un lægi að baki, þó hann hefði ekk-
ert lært. Hann þurfti lítið meira en
að læra tónbókmenntirnar og tón-
fræðigreinarnar og smáþjálfun í að
koma fram. Enda flaug hann inn í
óperuhúsin erlendis. Jóhanna Guð-
ríður Linnet var einnig meðal þeirra
söngvara sem Demetz útskrifaði úr
skólanum og margar fleiri glæsileg-
ar söngkonur, þ.á m. stöllurnar
Halla Jónasdóttir og Fríður Sigurð-
ardóttir sem oft létu heyra í sér í út-
varpinu að námi loknu, en Fríður
féll frá langt fyrir aldur fram, þegar
ferill hennar stóð sem hæst. – Ef við
nefnum nokkra af nemendum Dem-
etz frá fyrsta tímabili hans hér á
landi, má t.d. nefna Jón Sigur-
björnsson, leikara og óperusöngv-
ara, Sigurveigu Hjaltested og Svölu
Nielsen óperudívur á 7. og 8. ára-
tugnum. Erling Vigfússon, óperu-
söngvara sem átti mestan hluta fer-
ils síns úti í heimi, Sigríði Ellu
Magnúsdóttur og marga, marga
fleiri. – Fyrr var Kristján Jóhanns-
son nefndur.
Það fór svo að þeir stóru sáu hví-
líka gersemi íslenska þjóðin hafði
fengið með því að eignast Vincenz
Maria Demetz. Þó hún hafi síst farið
betur með skírnarnafnið hans en
ítölsku fasistarnir forðum. Sigurður
Demetz Franzson var það sem var
sæmdur riddarakrossi hinnar ís-
lensku fálkaorðu, á Bessastöðum,
15. apríl 1981. En líkast til hefur það
verið sá ítalski Vincenzo Maria
Demetz er sæmdur var riddara-
krossi ítalska ríkisins sex árum síð-
ar. Demetz hafði ekki aðeins kynnt
Ísland fyrir útlendingum, áratugum
saman. Hann hafði líka kynnt Ítalíu
fyrir Íslendingum og þá líklega ekki
síst átthagana í Dólómítafjöllum.
Eyja, okkar elskulega vinkona,
Þórey Sigríður Þórðardóttir, „hún
Eyja mín litla“ eins og Demetz
sagði, hafði fylgt manninum sínum
allt sem hann fór, frá því þau gáfu
hvort öðru hönd sína og hjarta fyrir
bráðum 50 árum. Hún var músík-
ölsk, listelsk, falleg og vel gefin og
þau voru einhvern veginn eins og
alltaf í tilhugalífinu. Sumarið fyrir
áttræðisafmælin þeirra fórum við
samkennarar og nemendur Demetz
úr Nýja tónlistarskólanum og okkar
fólk, með þeim Eyju til fæðingar-
bæjar hans, Ortisei að halda uppá
afmælin þeirra með tónleikaferð og
öðru skemmtilegu. Fengum að vera
viðstödd er hann var gerður að heið-
ursborgara fæðingarbæjar síns með
glæsilegri viðhöfn. – Það er nú svo
með meistara að þeir eru áfram
meistarar þó þeir verði áttræðir eða
eitthvað. Það hafa verið „lög“ í Nýja
tónlistarskólanum og borið dýrlegan
ávöxt. Samt var Demetz búinn að
ákveða að nú væri kominn tími til að
hætta kennslu í skólanum. „Nú ætla
ég að vera heima með konunni
minni. Hún á það hjá mér.“ En Eyja
var á leiðinni annað. Hún veiktist al-
varlega nokkrum dögum fyrir af-
mæli mannsins síns, en sjálf náði
hún ekki að verða áttræð. 15. októ-
ber 1992 var hún öll. Vængbrotinn
áttræður maður gat nú ekki lengur
sagt „Góða nótt, elskan mín, dreymi
þig vel,“ um leið og hann kyssti kon-
una sína inn í kyrrláta nóttina. Og
sagt „Góðan daginn, elskan mín!
Hvernig svafstu?“ og kysst hana út í
ys og þys dagsins. Til hvers var nú
allt? Hver var hann og hvert átti
hann að fara? Svona voru spurning-
arnar. En þó þau Eyja hefðu ekki
eignast börn saman á þennan venju-
lega hátt, höfðu þau eignast tugi
barna á veginum saman. Nemendur
Demetz voru sem í foreldrahúsum á
heimili þeirra Eyju. Og þessi „börn“
voru þegar til kom, allt í kringum
Demetz. Svo uppsker maður sem
hann sáir, var sagt. Hann var hvorki
einn né munaðarlaus hér á landi. Og
það voru ekki bara nemendur hans
sem önnuðust hann og umkringdu á
ellidögum. Magnús á neðri hæðinni
á Sólvallagötunni, hjúkrunarfor-
stjóri, Walter hinn ítalski, Guðbjörg
Sigurjónsdóttir, sem færði honum
Gunnar og Guðbjörn, og Eygló
Friðriksdóttir, fyrrverandi tengda-
dóttir Eyju, urðu fjölskylda hans, og
margir fleiri. Eyja smá hélt alltaf
áfram að vera afabarnið hans. En
það voru tvær konur sem vöktu með
honum nóttina áður en hann fór
ferðina miklu, rétt fyrir páska, allt
til þess hann kvaddi hálfsex að
morgni föstudagsins 7. apríl er leið.
Þær höfðu líka vakað yfir honum öll
árin eftir að Eyja dó, betri en marg-
ar dætur. Sé þeim hjartans þökk
fyrir. Eins þeim Magnúsi og Walter
og öðrum er önnuðust hann á einn
eða annan hátt.
Fyrir hönd Nýja tónlistarskólans,
sem hann fylgdist með sem eigin af-
kvæmi til dauðadags; mannsins
míns, Ragnars Björnssonar heitins,
dætra okkar og sjálfrar mín þakka
ég Demetz af hjarta allan kærleik-
ann, alla viskuna og alla gleðina sem
hann veitti okkur. – Og fyrir blóm-
SIGURÐUR
VINCENZO DEMETZ
FRANZSON