Morgunblaðið - 08.05.2006, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 8. MAÍ 2006 27
MINNINGAR
✝ Franz Gíslasonfæddist í
Reykjavík 19.11.
1935. Hann andaðist
á Landspítalanum í
Reykjavík miðviku-
daginn 26.4. síðast-
liðinn. Foreldrar
hans voru Gísli
Gunnarsson sjómað-
ur, f. 2. 5. 1895, d.
14. 1. 1964 og Ólöf
Gissurardóttir
verkakona og hús-
móðir, f. 16. 1. 1916,
d. 7. 9. 1995. Þau
bjuggu í Reykjavík, skildu. Ólöf
giftist aftur 1956 Ragnari Eiríki
Björnssyni verkamanni, ættuðum
úr Jökulsárhlíð, f. 30. 10. 1914, d.
1998. Bræður Franz eru Ágúst
Ragnar rafvirki, f. 3. 10. 1938, d.
2001, og Gissur Björn Eiríksson, f.
5. 11. 1956.
Franz kvæntist 16. 6. 1957
Helgu Harðardóttur launafull-
trúa, f. 30. 10. 1936, dóttur Harðar
Gestssonar og Ragnheiðar Sveins-
dóttur. Þau skildu 1964. Sonur
þeirra er Örn, f. 20.3. 1962, maki
Hólmfríður Hemmert Sigurðar-
dóttir, f. 22.7. 1963. Börn þeirra
eru Ernir Hrafn, f. 13.11. 1986, og
Margrét Helga, f. 10.12. 2004.
Franz kvæntist 6. 4. 1966 Sig-
rúnu Guðbjörgu Björnsdóttur
kennara, f. 7. 8. 1941, dóttur
Björns Laxdals Jónssonar og
Kristjönu Kristjánsdóttur. Þau
skildu 1980. Synir þeirra eru: a)
Bjarki, f. 17.8. 1965, maki Sigríður
Guðný Sigurðardóttir, f. 11.12.73,
sonur Bjarka og Ingu Eiríksdótt-
ur, f. 24.5. 1969, er Brynjar, f.
29.11. 1993. b) Brjánn, f. 19.12.
1968, maki Auður Dagný Jónsdótt-
ir f 27.1. 1972. Dóttir Brjáns og
Lilju Dísar Guðbergsdóttur, f.
25.3. 1969 er Íris Dröfn, f. 20.4.
1988. Synir Brjáns og Auðar eru,
Kommatrimminu sem var hópur
áhugafólks um göngur um fjöll og
óbyggðir. Einnig var hann félagi í
Félagi leiðsögumanna og Rithöf-
undasambandinu.
Franz fór að fikta við þýðingar
1974 og hefur síðan þýtt allmargt
af skáldskaparkyni úr þýsku
(Heinrich Böll, Peter Handke, Pet-
er Bichsel, Deszö Monosloy, Herta
Müller, Michael Ende og ensku (D.
M. Thomas, Jerzy Kosinski) Sumt
birtist í útvarpi, annað á bók, enn
annað er óbirt. Var þýðandi og
meðútgefandi að Íslandshefti
tímaritsins die horen í Bremer-
haven 1986. Hann þýddi reglulega
íslenska bókmenntatexta fyrir
tímaritið í samvinnu við Wolfgang
Schiffer, nú síðast 2006. Vann
ásamt fleirum að þýðingu ljóða-
safnsins Ich hörte die Farbe blau
(Edition die horen 1992), þýddi
ásamt Wolfgang í Köln safn ljóða
Stefáns Harðar Grímssonar
Geahnter Flügelschlag (Kleinhein-
rich 1992), Snorra Hjartarsonar
Brennend fliegt ein Schwan (hjá
sama forlagi 1997) og Baldurs
Óskarssonar Zeitland (sama forlag
2000). Að auki þýddi hann ýmis-
legt fleira á þýsku ásamt Wolf-
gang og fleirum, þar á meðal fjöl-
margt í sýnisbók íslenskra
bókmennta, Wortlaut Island (die
horen 2000). Hafði umsjón með út-
gáfu þýsks ljóðasafns á íslensku
(Og trén brunnu, M&M 1989) og
þýsks smásagnasafns (Sögur frá
Þýskalandi, M&M 1994). Skrifaði
sögu Vélskólans Vélstjóramennt-
un á Íslandi 1915-90, sat í ritnefnd
tímarits þýðenda Jóni á Bægisá og
ritstýrði ásamt Þorsteini Jónssyni
ættfræðingi Vélfræðinga- og vél-
stjóratali (5 bindi, komu út hjá
Þjóðsögu ehf. 1996-97). Hann rit-
stýrði riti um föðurætt móður
sinnar, Grasaættin (gefin út af rit-
nefnd ættarinnar 2004). Franz
vann að gerð þýsk-íslenskar orða-
bókar fyrir Íslenska málstöð
ásamt fleirum til dauðadags.
Útför Franz verður gerð frá
Fossvogskirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15.
Arnór Franz, f. 22.1.
1994 og Sigurður
Bjarki, f. 16.6. 1995.
Fyrstu árin bjó
Franz í Reykjavík en
var sendur í sveit á
sjötta ári, að Núpum í
Fljótshverfi, þar átti
hann að vera eitt
sumar. Það endaði
með að hann ólst þar
upp hjá Helga
Bjarnasyni bónda og
Agnesi Sigmunds-
dóttur og syni þeirra
Sigmundi Þorsteini
og sambýliskonu hans Þórdísi en
þau eru öll látin. Hann fór frá Núp-
um þegar framhaldsskólagangan
hófst.
Franz gekk tvo hálfa vetur í
barnaskóla í Múlakoti á Síðu, lauk
landsprófi í Skógaskóla 1953, var
næstu þrjú ár í ML en tók stúdents-
próf í MR vorið 1957, lauk dipl.
hist.-prófi í sögu í háskólanum í
Leipzig í ágúst 1965 og prófi í upp-
eldis- og kennslufræði í HÍ 1967.
Franz vann sveitastörf í
bernsku, var verkamaður á náms-
árunum, blaðamaður á Þjóðviljan-
um sumarið 1957 og skrifaði næstu
ár allmikið í blaðið, gegndi skrif-
stofustarfi hjá Verðlagsstjóra
1958-59, kenndi í Gagnfræðaskól-
anum í Kópavogi 1965-66 en var
síðan kennari við Vélskóla Íslands
uns hann fór á eftirlaun í ársbyrj-
un 2000. Franz starfaði auk þess
mörg sumur sem leiðsögumaður
fyrir erlenda ferðamenn. Franz
var mjög virkur í ýmsum samtök-
um ungra sósíalista 1958-69,
Æskulýðsfylkingunni, SÍA, HRÍM.
Hann var félagi í Alþýðubandalag-
inu í fáein ár en gekk út 1969,
sagði sig úr Þjóðkirkjunni um
svipað leyti og var síðan óvirkur í
félagsmálum að frátöldum kenn-
arafélögum, húsfélögum og
Pabbi sagði oft við mig að ef
manni liði illa væri gott að skrifa
það niður því þá gæti maður betur
skilið hvað væri að. Ég veit svo sem
hvað er að núna, pabbi er dáinn, en
samt held ég að best sé að rita nið-
ur einhver orð til að skilja hvers
vegna það tekur mig svo sárt.
Þegar ég var lítill minnti pabbi
mig á jólasveininn; kannski var það
skeggið, kannski lundarfarið – eða
hann var svo oft á fjöllum eins og
hann. Síðar þegar ég varð stærri
tók hann mig oft með sér upp á
fjöll. Þegar við fórum á Horn-
strandir fauk tjaldið ofan af okkur
fyrstu nóttina og við þurftum að
flýja í sæluhús, pabbi var alla nótt-
ina að sauma tjaldið saman. Held að
hvaða saumakona sem er hefði get-
að verið stolt af slíkum saumaskap
því tjaldið hélt þær vikur sem við
gengum frá Jökulfjörðum yfir á
Látravík og svo hvern fjörð og vík á
Hornströndum uns við komum í Að-
alvík. Það sem stendur upp úr þeg-
ar við vorum á Lónsöræfum var að
við gengum upp Snæfell á fyrsta
degi. Mér leið þá eins og alvöru
fjallgöngumanni (Pabbi var Hillary
og ég Tenzing), aðeins 12 ára gam-
all og hugsaði að næsta fjall yrði
Everest eða Tindfjöll. Við komumst
að vísu aldrei upp á Tindfjöll en við
reyndum þó tvisvar, Everest held
ég að verði að bíða. Á göngum með
pabba var hann duglegur að fræða
mig bæði um land og þjóð, en að-
allega frá Njálu. Hann hlýtur að
hafa sagt mér alla söguna í þessum
ferðum því þegar ég var í fram-
haldsskóla og þurfti að lesa Njáls-
sögu fyrir próf kunni ég hana nær
utan að. Held það hafi glatt hann
því nauðgun mín á íslenskri tungu
var nú ekki alltaf að hans skapi.
Þegar pabbi var ekki á fjöllum,
þá glitti í hann bak við ritvél og síð-
ar þegar tækninni fleygði fram á
bak við tölvu. Var hann þá að þýða
eða semja eitthvert stórvirkið.
Hann kom líka oft með ferskeytlur
og sú sem stendur mér efst í huga
er stakan sem hann samdi um okk-
ur bræðurna:
Röltir út á rólugrund
rándýrsson frá Grænlandi
brosir títt með ljúfa lund
lítill hóll frá Írlandi
Mér fannst nú óttalega lélegt
þegar ég var yngri að vera kallaður
„lítill“ en þegar ég stálpaðist fannst
mér samt ekki amalegt að eiga um
mig vísu og ekki verra að vita hver
höfundurinn var. En þegar ég var
lítill fannst mér þó mest varið í
stökuna sem hann samdi um kött-
inn minn:
Liggur oft og latur er
líður skrýtið stýrið
teygir haus á tána á sér
trítill heitir dýrið
Það er svo margt sem ég vildi
minnast um pabba, en held ég viti
nú eftir þessi skrif hvers vegna mig
tekur það svo sárt að hann sé far-
inn. Vinir mínir sögðu oft: „Pabbi
þinn er fínn karl“ og ég held að það
sé mergur málsins. Ég vona að vinir
barnanna minna muni segja það
sama um mig þegar ég verð stór.
Bless pabbi.
Þinn sonur,
Brjánn.
Við Franz vorum hálfbræður,
Franz og Ágúst voru synir móður
minnar frá fyrra hjónabandi henn-
ar. Franz fæddist í Reykjavík 19.
nóvember 1935 en Ágúst 3. október
1938. Ég er fæddur í síðari hjóna-
bandi móður minnar 5. nóvember
1956. Ágúst dó 9. apríl 2001. Þetta
er kannski tilviljun að þeir bræður
Ágúst og Franz skyldu andast í
sama mánuði, í apríl. Eða kannski
veit það á eitthvað.
Upp úr 1950 var það ekki nema
fyrir sérstök gáfumenni að ljúka
stúdentsprófi og fara í háskóla, sér-
staklega erlendis, og ljúka námi.
Franz Gíslason var einn af þeim
sem luku háskólaprófi erlendis á
þessum tíma. Á þessu tímabili á Ís-
landi, milli 1945 og 1970, var mikill
skortur á háskólamenntuðum kenn-
urum sem vantaði í íslenska
menntakerfið – vegna þess að nú til
dags eru menntaskólar og grunn-
skólar fleiri. Það eru þúsund nem-
endur í mörgum menntaskólum að
læra nú til dags hér á landi.
Franz Gíslason hálfbróðir minn
lauk landsprófi í Skógaskóla 1953,
stúdentsprófi frá Menntaskólanum í
Reykjavík 1957 og fór þá til náms í
Leipzig í Austur-Þýskalandi 1957
og lauk prófi í sagnfræði 1963 það-
an. Einnig lauk hann prófi til
kennsluréttinda frá Háskóla Íslands
1964–1965. Eftir það gerðist hann
kennari við Vélskóla Íslands og
gegndi því kennarastarfi þangað til
hann fór á eftirlaun. Franz ólst upp
á Núpum í Vestur-Skaftafellssýslu
og það þurfti kjark og dugnað fyrir
sveitapiltinn að manna sig upp til að
ljúka stúdentsprófi og fara í há-
skólanám erlendis og ljúka því. Ég
hef það fyrir satt að Franz hafi ver-
ið yfirburðamaður í fimleikum á
menntaskólaárum sínum á Laugar-
vatni. Ætli ég hafi ekki verið um sjö
ára aldur þegar ég sá Franz í fyrsta
sinn að hann gaf mér súkku-
laðistykki þegar hann kom til Ís-
lands í stutta heimsókn frá námi
sínu um 1962. Þegar hann lauk
námi um 1963 bauð hann Marokkó-
manni í stutta heimsókn eða Alí
sem hann heitir. Alí og Franz voru
saman í háskólanum í Leipzig.
Franz tjáði mér að Alí hefði lent í
slysi á námsárum sínum í Leipzig
og ílengst í Þýskalandi. Alí býr nú í
Hamborg í Þýskalandi og flytur inn
ávexti frá Marokkó til Þýskalands
vegna þess að hann lenti í slysi. Ég
hef það fyrir satt frá móður minni
heitinni að Alí og Franz hafi á
námsárum sínum í Þýskalandi borð-
að myglaðan mat.
Þegar Franz var við nám var
nokkrum erlendum námsmönnum
boðið til Sovétríkjanna. Þar hitti
Franz Yuri Gagarín, fyrsta geimfar-
ann, og í veislunni fékk Franz eig-
inhandaráritun hjá Gagarín.
Einnig starfaði Franz í fjölda ára
sem leiðsögumaður á sumrin fyrir
erlenda ferðamenn, aðallega þýska
og enska ferðamenn.
Þegar ég veiktist 1975 og lagðist
inn á Kleppsspítalann í fyrsta sinn
1976 kom Franz í heimsókn til mín
á spítalann. Þegar ég lá fárveikur á
Kleppsspítalanum var Franz sá eini
sem heimsótti mig þar. Franz hefur
verið stoð mín og stytta í veikindum
mínum. Þegar ég hef þurft á aðstoð
að halda hefur Franz alltaf verið
hjálpsamur. Nú þegar Franz er
horfinn á braut bið ég að heilsa öll-
um dánum og framliðnum. Ég votta
öllum ættingjum og skyldmennum
samúð mína.
Þinn hálfbróðir,
Gizzur Björn Eiríksson.
Leiðir okkar Franz lágu fyrst
saman á vordögum 2002 í Rúg-
brauðsgerðinni í Reykjavík. Þar var
Grasaættin kölluð til fundar til und-
irbúnings niðjamóts. Ættin telur frá
þeim hjónum sem lengst af bjuggu í
Kálfafellskoti í Vestur-Skaftafells-
sýlu, en síðar í Brúnavík í Borg-
arfjarðarhreppi eystra, þeim Þór-
unni Gísladóttur ljósmóður og
grasakonu og Filippusi Stefánssyni
bónda og silfursmið. Gengið var
rösklega til verka þarna á fund-
inum, ákveðið að gefa út ættarrit
um afkomendur þeirra hjóna. Franz
tók að sér ritstjórn verksins og rit-
nefndin starfaði síðan undir styrkri
stjórn hans. Ritið, allmikið að vöxt-
um, kom svo út tveimur árum síðar,
með upplýsingar um 768 afkomend-
ur þeirra hjóna og sögu ættarinnar.
Þar tvinnar hann listilega saman
ættarsögunni og sögu þjóðarinnar á
þessum tíma; sögu fátæks alþýðu-
fólks sem var að brjótast til bjarg-
álna um aldamótin 1900.
Þórunn grasakona þótti stjórn-
söm og stórlynd, hennar nánustu
hafi nánast orðið að sitja og standa
eins og hún mælti fyrir um. Franz
segir í bókinni „Langt er síðan ég
heyrði að hún hefði haft afskipti af
kvonfangi Gissurar afa míns þegar
honum varð það á að stíga siðferði-
legt víxlspor með ömmu minni,
Helgu Jensdóttur, bláfátækri stelpu
úr Önundarfirði vestur. Hvað um
það, þessu víxlspori þakka ég mína
eigin tilvist!“ Kannski er þarna
komin skýring á því hversu fáa
hann þekkti í ættinni og sjálfur seg-
ir hann m.a. „… þegar við tókum að
safna efni í bókina gat ég talið þá
sem ég þekkti á fingrum annarrar
handar – núna þekki ég flesta með
nafni og jafnvel í sjón. Þetta er gott.
Kynni við annað fólk auðgar æv-
inlega tilveru okkar og gerir líf okk-
ar innihaldsríkara.“. Undir þetta
tökum við því það var virkilega
fengur í að kynnast Franz en kynn-
in hefðu mátt vera miklu lengri.
Við sem með fleirum sátum í rit-
nefnd Grasaættarinnar viljum að
lokum þakka Franz fyrir mikið og
óeigingjarnt starf við útgáfu bók-
arinnar og afar ánægjuleg kynni.
Það er alveg ljóst að ef ekki hefði
komið til eljusemi hans þá hefði hún
seint orðið að veruleika.
Við vottum sonum Franz og fjöl-
skyldum þeirra samúð okkar.
Ásta Gunnarsdóttir,
Gissur Þór Árnason,
Gróa Sigurbjörnsdóttir,
Halldór Árnason.
Ég hef átt því láni að fagna að
hafa getað talið Franz með vinum
mínum um 35 ára skeið. Leiðir okk-
ar lágu fyrst saman er við vorum
samflota sem fararstjórar með
þýskumælandi ferðamenn um há-
lendi Íslands. Franz var hafsjór af
fróðleik um Ísland og fannst gaman
að miðla þekkingu sinni til ferða-
manna. Ef saman fór fróðleiksfús
hópur og viljugur til göngu þá var
hann í essinu sínu. Hann var mikill
göngumaður og var því eftirsóttur
fararstjóri fyrir atorkusama hópa
eins og þýska alpaklúbbinn. Við
þetta starfaði Franz flest sumur í
um 40 ár. Aðalstarf hans var þó
kennsla. Hann réðst til Vélskóla Ís-
lands sem tungumálakennari 1966.
Fyrir hönd nemenda sinna og skól-
ans hafði Franz mikinn metnað og
gerði kröfur til nemenda. Sam-
kennarar og nemendur mátu Franz
mikils; hann var deildarstjóri í
máladeild skólans, formaður kenn-
arafélags, sat í skólaráði og um ára-
bil buðu útskriftarnemar 4. stigs
Franz með sér sem fararstjóra í út-
skriftarferðina. Þetta þótti mikil
viðurkenning fyrir kennara; sýndi
að nemendur mátu viðkomandi sem
félaga en ekki eingöngu sem læri-
föður.
Sumarið 1977 vissi Franz að ég
var að leita að vinnu og varð hann
þá til þess að fá mig til kennslu í
eðlisfræði í 4. stigi Vélskólans. Með
þessu hafði Franz mikil áhrif á mitt
líf, því þar hef ég verið síðan. Við
vorum því samkennarar í 25 ár og
er margs að minnast, því ýmislegt
var brallað, sérstaklega hér á árum
áður! Oft naut ég íslensku- og mála-
kunnáttu hans vegna kennslu- eða
þýðingarstarfa minna.
Franz varð smám saman einn
helsti sérfræðingur landsins í þýð-
ingum á tækni-, vélfræði- og sjó-
mennskuorðum og voru gefnar út
orðabækur á dönsku og ensku, sem
hann vann með, og í samráði við,
samkennara sína.
Þjóðþekktur hefur Franz orðið
vegna kynningarvinnu sinnar á ís-
lenskum skáldverkum og skáldum í
Þýskalandi. Þar vann hann gífur-
lega mikið og óeigingjarnt starf
með ýmsum íslenskum og þýskum
fræðimönnum.
Franz var ættrækinn maður og
fannst mikilvægt að halda á lofti
minningu forfeðra sinna. Þessi
vinna hans var að mestu leyti sjálf-
boðavinna og gat hann þá setið
löngum stundum við tölvuna púandi
pípuna sína milli tarna.
Seinni árin átti Franz við nokkurt
heilsuleysi að stríða en fáa grunaði
að komið væri að kveðjustund, enda
nýbúið að halda upp á sjötugsaf-
mæli kappans. Það var hins vegar
hans stíll að vera ekki að gera veður
út af hlutunum heldur að ganga í
málið, þetta væru ekki vandamál,
heldur verkefni.
Ég er þakklátur hans vegna að
hann þurfti ekki að dvelja óvinnu-
fær, langdvölum á sjúkrastofnun-
um. Í lok apríl birtist viðtal við
Franz í menningarkálfi Morgun-
blaðsins vegna vinnu hans við nýtt
hefti þýska tímaritsins „Die
Horen“, þar sem fjallað er eingöngu
um íslenska samtímaljóðlist. Virtist
hann vera við hestaheilsu á mynd
sem fylgdi með viðtalinu. Þetta var
eins og Franz vildi hafa það, enda
þótt svo skjótur viðskilnaður sé ætt-
ingjum og vinum oft erfiður.
Við samkennarar Franz í Vélskól-
anum söknum vinar og góðs félaga.
Hans verður minnst er við hittumst
og verður hans góði og létti andi
okkur veganesti þar til okkar er æv-
in öll.
Eftirlifandi bróður Franz, sonum,
tengdadætrum og barnabörnum
sendi ég innilegar samúðarkveðjur.
Sigurður R. Guðjónsson.
Með Franz Gíslasyni kveðjum við
þýðendur einn mikilvægasta bók-
menntaþýðanda síðustu áratuga og
hefur hann í samvinnu við marga
félaga sína unnið sleitulaust að brú-
arsmíðum þeim milli menningar-
heima sem þýðingar eru. Franz hef-
ur verið sérstaklega iðinn að koma
íslenskum bókmenntum á framfæri
á hinu þýska málsvæði og má með
réttu þakka honum fyrir hluta þess
árangurs sem nú er að nást í kynn-
ingu íslenskra bókmennta í Þýska-
landi. Hann hefur einnig verið með-
al þeirra sem ötullega hafa þýtt
erlendar bókmenntir á íslensku
bæði úr ensku og einkum þýsku.
Hefur framlag hans á því sviði án
efa auðgað íslenskar samtímabók-
menntir. Við þýðendur söknum því
eins öflugasta liðsmannsins úr okk-
ar hópi því við vitum að fáir verða
til að fylla það skarð sem Franz
skilur eftir. Hins vegar munu verk
hans lengi lifa.
Gauti Kristmannsson,
formaður Bandalags
þýðenda og túlka.
FRANZ
GÍSLASON
 Fleiri minningargreinar
um Franz Gíslason bíða birtingar
og munu birtast í blaðinu næstu
daga. Höfundar eru: Sigurður A.
Magnússon, Örn Erlendsson,
Wolfgang Schiffer,Ragnar Stef-
ánsson, Kristín Benediktsd́óttir,
Jón Bjarni Atlason, Gísli Már Gísla-
son, Árni Hjartarson og Árni
Björnsson.