Morgunblaðið - 06.11.2006, Blaðsíða 28

28 MÁNUDAGUR 6. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
KJARNINN í vatnsaflsvirkj-
unum, þ.e. hráefnið til framleiðslu
raforkunnar, eru vatnsréttindi.
Nánar tiltekið fallréttindi, þ.e.
einkaeignarréttur landeigenda til að
framleiða raforku úr eðlisbundnu
falli rennandi vatns. Í þjóðlendum
fer forsætisráðuneytið þó með ráð-
stöfunarrétt yfir fallréttindum.
Með raforkulögum
sem tóku gildi 1. júní
2003 var kveðið á um
að samkeppni yrði um
vinnslu og sölu raf-
orku. Með lögunum
hafa einkaaðilar öðlast
raunhæfa möguleika
til að framleiða og
selja raforku í mark-
aðsumhverfi.
Raforkulögin nýju
fela í sér að ákvörðun
um nýtingu vatnsrétt-
inda verður háð lög-
málum markaðarins.
Samanburður á eldra og núver-
andi ástandi lýsir þessu einfaldleg-
ast. Fyrir gildistöku nýrra raf-
orkulaga voru ákvarðanir um nýjar
vatnsaflsvirkjanir sem nýta skyldi
til almennrar orkuframleiðslu fyrst
og fremst í höndum stjórnvalda.
Þannig var ákvörðun um það í
hvaða virkjun skyldi ráðist og hvaða
aðili skyldi virkja tekin í samræmi
við stefnu í orkumálum og svæðis-
og hlutverkabundið starfssvið orku-
fyrirtækja í eigu opinberra aðila.
Þannig var t.d. jafnan ákveðið með
lögum að RARIK, Orkubú Vest-
fjarða eða Landsvirkjun skyldi
virkja tiltekið vatnsfall. Með því
voru lögð höft á ráðstöfunarrétt eig-
enda vatnsréttindanna og eigendum
vatnsréttindanna þannig gert að
sæta nýtingu hins lögákveðna virkj-
unaraðila, enda möguleiki til
frjálsra samninga ekki til staðar við
slíkar aðstæður. Það er hins vegar
yfirlýst markmið nýrra raforkulaga
að lögmál markaðarins eigi að ráða
því, að teknu tilliti til almennrar
löggjafar um ýmiss konar leyfisveit-
ingar, hvaða vatnsfall verður virkj-
að og hver virkjar. Þannig verður
það að miklu leyti í höndum eiganda
vatnsréttinda hvort og hver nýti
vatnsréttindi þeirra.
Til hliðsjónar nefni ég þá skoðun
mína að bótaskylda geti vaknað
gagnvart eiganda vatnsréttinda ef
honum er meinað að nýta réttindi
sín til orkuframleiðslu, s.s. af hálfu
yfirvalda á sviði skipulags- og/eða
náttúruverndar. Sem dæmi mætti
nefna að ef vatnsréttarhafar við
Skógafoss hygðust virkja Skógaá en
fossinn yrði friðlýstur, gætu vatns-
réttarhafar krafist bóta með vísan
til verðmætis nýtingar vatnsréttind-
anna. Mönnum kann
að þykja dæmið ógeð-
fellt, en það er engu að
síður óeðlilegt að ein-
stakir landeigendur
beri kostnað af skert-
um nýtingarheimildum
yfir réttindum þeirra
vegna friðlýsinga sem
gerðar eru í almanna-
þágu. Nánari umfjöll-
un um bótasjónarmið
vegna takmarkana á
ráðstöfunarheimildum
verður þó ekki komið
við í svo stuttri grein.
Vegna þess hve stutt er liðið síð-
an raforkumarkaðurinn var sam-
keppnisvæddur, er verðmyndun
vatnsréttinda ennþá nokkuð óljós.
Nokkur viðskipti með vatnsréttindi
hafa þó orðið þótt þau hafi alls ekki
náð því umfangi sem var á árunum
1900–1915.
Þau dæmi sem eru um viðskipti
með vatnsréttindi frá gildistöku raf-
orkulaga fela jafnan í sér að eigandi
vatnsréttinda semur um að fá til-
tekna ársgreiðslu frá virkjunaraðila
fyrir nýtingu réttindanna. Árs-
greiðslan er jafnan hugsuð sem
ákveðið hlutfall af brúttótekjum af
raforkusölu frá viðkomandi virkjun,
að norskri fyrirmynd. Dæmi um
slíkt hlutfall er t.d. 5% í samningum
landeigenda sem gerðir voru strax
eftir gildistöku nýrra raforkulaga.
Samkvæmt því fær eigandi vatns-
réttinda 5% af orkuverði frá vegg
stöðvarhúss.
Verðmyndun vatnsréttinda sem
ársgreiðsla af brúttóorkusölu er
eðlileg og heppileg aðferð í mark-
aðsvæddu umhverfi, bæði fyrir eig-
anda vatnsréttinda og virkjunar-
aðila. Þannig nýtur eigandi
vatnsréttinda þess ef orkuverð
hækkar, ef orkuframleiðsla er mikil,
t.d. vegna hagstæðs tíðarfars, auk
þess sem ársgreiðslur eru skatt-
lagðar sem fjármagnstekjur ef eign
er utan rekstrar. Að sama skapi
nýtur virkjunaraðili þess með lægra
afgjaldi ef ekki er unnt að selja alla
orku virkjunar, orkuverð lækkar
og/eða orkuframleiðsla er lítil.
Samningar sem gerðir voru í
kjölfar gildistöku raforkulaga kváðu
á um að hlutfallið væri um 5%. Nú
þremur árum síðar hafa komið upp
dæmi um að hlutfall í þokkalegum
virkjunarkosti nálgast 10%. Eru
þetta dæmi um samninga sem gerð-
ir hafa verið á grundvelli frjáls
markaðar milli ótengdra aðila. Öll
tilvikin eru vegna virkjana undir 10
MW og því ekki grundvöllur til
lengri orkusölusamninga en u.þ.b.
áratugar, með meðfylgjandi áhættu
af fjárfestingunni.
Dæmi um verðmæti vatnsrétt-
inda m.v. 10% hlutfall af brúttó-
tekjum af fullnýttri 500 KW virkjun
(0,5 MW), sem framleiddi því
4.380.000 kwh. á ári, er ársgreiðsla
upp á um 1,1 milljón (m.v. 2,5 kr. á
kwst). Verðmæti slíkra réttinda í
varanlegri sölu gæti verið um 25–35
milljónir m.v. hefðbundna ein-
greiðsluútreikninga. Er þá t.a.m.
ekki tekið tillit til hugsanlegra
væntinga um hækkun raforkuverðs
og möguleika á sölu grænna vott-
orða vegna framleiðslu raforku frá
endurnýjanlegum orkugjöfum.
Að lokum má spyrja, ef markaðs-
verð vatnsréttinda vegna smávirkj-
unar nemur tugum milljóna, hver
eru þá verðmæti vatnsréttinda 690
MW virkjunar sem mun að lág-
marki framleiða 4.600 GWst á ári
og hefur tryggða orkusölu til 40
ára?
Verðmæti vatnsréttinda
Jón Jónsson skrifar
um vatnsréttindi » Verðmyndun vatns-réttinda sem árs-
greiðsla af brúttóorku-
sölu er eðlileg og
heppileg aðferð í mark-
aðsvæddu umhverfi,
bæði fyrir eiganda
vatnsréttinda og virkj-
unaraðila.
Jón Jónsson
Höfundur er lögmaður á
Regula lögmannsstofu.
ÓJÖFNUÐUR hefur aukist örar á
Íslandi en í Bandaríkjum Reagans,
Bretlandi Thatchers eða Chile Pinoc-
hets. Hvergi á Vesturlöndum síðustu
þrjátíu ár hefur ójöfnuður aukist jafn
hratt og hér. Ísland er undir með-
altali OECD í lífeyr-
iskjörum. Þetta stað-
hæfir Stefán Ólafsson,
prófessor við HÍ, og
máli sínu til stuðnings
bendir hann á nýjustu
tölur frá Efnahags-og
framfarastofnuninni,
OECD.
Það sorglega við
þessar staðreyndir er
að ríkisstjórnin hefur
markvisst og kerf-
isbundið unnið að þess-
ari hröðu aukningu
ójafnaðar því skatta-
stefna hennar hefur leikið lykilhlut-
verk í að mynda hyldýpisgjá á milli
ofurlaunaðra annars vegar og þorra
almennings og hinna lægst launuðu
hins vegar. „Hvergi annars staðar á
Vesturlöndum hafi verið svo ör aukn-
ing á ójöfnuði síðustu 30 árin“ segir
Stefán.
Kröpp eru kjör
„Skattastefnan hefur verið að gjör-
breytast á síðustu tíu árum og hún
hefur gríðarleg áhrif til aukningar á
ójöfnuði. Lífeyrisþróunin hefur þessi
áhrif líka en skattastefnan er í lyk-
ilhlutverki. Það er óhætt að segja að
þessi aukni ójöfnuður vegna skatta-
stefnunnar sé einstakur að því leyti
að við höfum ekki séð svona öra aukn-
ingu á ójöfnuði neins staðar á Vest-
urlöndum á síðustu þrjátíu árum,“
segir Stefán.
Þessi þróun í átt til ójafnaðar á sér
stað á mestu velmeg-
unartímum Íslandssög-
unnar. Kröpp eru kjör!
Kröpp eru kjör lífeyr-
isþega, öryrkja, ein-
stæðra mæðra. Kröpp
eru kjör þótt akrar alls-
nægtanna dafni sem
aldrei fyrr. Kröpp eru
kjör þótt Ísland sé
fimmta til sjöunda rík-
asta þjóða í heimi.
Hvernig má það vera?
Svona gera menn ekki!
Og hvað skal gera?
Við höfum efni á því
Í fyrsta lagi þarf að hækka skatt-
leysismörk og tengja þau við launa-
vísitölu eins og upphaflega var gert
1988 þegar staðgreiðslukerfi skatta
var komið á. Í öðru lagi þarf heildar-
endurskoðun á gagnvirkum tekju-
skerðingum almannatrygginga og líf-
eyrissjóða. Moldríkt samfélag hefur
efni á því. Skattakerfið á aldrei að
letja fólk frá vinnu og sparnaði. Líf-
eyrissjóðirnir eru uppsafnaður
skyldusparnaður. Verulegur hluti
greiðslna úr lífeyrissjóðum eru fjár-
magnstekjur. Því ættu greiðslur úr
sjóðnum að vera skattlagðar sem slík-
ar.
Í þriðja lagi þarf að minnka bilið á
milli fjármagnstekjuskatts og launa-
tekjuskatts, innan skynsamlegra
marka.
Dýrt? Já þetta er dýrt en moldrík
smáþjóð sem Ísland hefur efni á því
að draga stórlega úr mismunun og fá-
tækt í samfélaginu og losa hina verst
settu úr þeirri fátæktargildru sem
innbyggð er í núverandi skatt- og líf-
eyriskerfi.
Það er hyldýpisgjá á milli ríkra og
fátækra þjóða veraldarinnar hvað
skiptingu auðs og valda varðar. Það
er eitt meginverkefni alþjóðastjórn-
mála að brúa þá gjá. Það er í þágu
hinna ríku þjóða því með því verða til
nýjir markaðir og með því dregur úr
ógn af hryðjuverkum og stríðs-
átökum. Með því myndast stöð-
ugleiki. Að sama skapi er nauðsynlegt
að draga úr ójöfnuði innan ríkja. Ekk-
ert samfélag þolir ójöfnuð til lengri
tíma. Megin verkefni nýrrar rík-
isstjórnar verður að snúa litla Íslandi
aftur á braut samfélags jafnaðar og
réttlætis að norrænni fyrirmynd.
Svona gera menn ekki
Glúmur Baldvinsson skrifar um
ójöfnuð í íslensku samfélagi »Ekkert samfélag þol-ir ójöfnuð til lengri
tíma.
Glúmur Baldvinsson
Höfundur er alþjóðastjórnmálafræð-
ingur og sækist eftir 5. sæti á lista
Samfylkingarinnar í Reykjavík.
HÁTT menntunarstig þjóðar er
besta og raunhæfasta fjárfesting til
framtíðar, bæði fyrir einstaklinga og
þjóðarina í heild. Góð menntun er und-
irstaða velsældar og velferðar. En hún
er líka menning, siðferði, siðmenning,
lífsgæði sem allir eiga njóta sem mest
og best. Eðli sínu sam-
kvæmt verður menntun
að miðast við ókomna
framtíð sem enginn veit
nákvæmlega hvernig
verður. Það verður því
að styðjast við nú-
tímann, ljós sögunnar
og reynslunnar og
varða þannig veginn til
framtíðar.
Það hafa orðið gíf-
urlegar breytingar á
samfélaginu und-
anfarna áratugi því ís-
lenska og heiminum öll-
um – og verða eflaust
enn meiri og hraðari í
náinni framtíð. Nú er
talað um að við séum á
hraðri leið inn í það sem
kallað er sköpunarsam-
félagið og tekur við af
upplýsingasamfélaginu.
Það einkennist af
breyttum atvinnuhátt-
um og hugmyndum.
Skapandi atvinnugrein-
ar og þekkingariðnaður
verða sífellt stærri hluti
landsframleiðslu. Aukin
þekking og upplýsingar
fæða af sér nýjar hug-
myndir, nýja þekkingu
og nýjar lausnir. Það blasa líka við sí-
fellt ný vandamál sem krefjast nýrra
lausna. Allt bendir til hins sama nýr
veruleiki, ný hugsun.
Menntun á öllum skólastigum,
skólastarfið allt, innihald þess og að-
ferðir, menntun kennara og aðbúnaður
allur þarf því að vera í sífelldri endur-
skoðun. Markmiðið hlýtur að vera frjó-
ir, skapandi, sjálfstæðir einstaklingar
sem geta tekist á við síbreytilegan
veruleika framtíðarinnar. Einstaklinga
með sterka lýðræðis- og siðferðisvit-
und sem eru meðvitaðir um að saman
og sem einstaklingar berum við
ábyrgð á öðru fólki, náttúrinni og um-
heiminum öllum. Þetta eru auðvitað
engin ný sannindi og margt er vel gert.
En við þurfum að gera miklu betur.
Það nær auðvitað engri átt að þriðj-
ungur þjóðarinnar hafi einungis
grunnmenntun og að brottfall úr fram-
haldsskólum sé viðvarandi vandamál.
Með sama áframhaldi verður þjóðin
ekki vel undir framtíðina búin. Nema
vilji standi til þess að festast í fortíðinni
og vera illa í stakk búinn að mæta nýju
samfélagi.
Innihald náms og aðferðir skifta
meginmáli. Námið þarf
að vera innihaldsríkt og
umfram allt skapandi.
Það verður ekki bara
gert með því að auka
kennslu í list- og verk-
greinum, sem er þó brýn
nauðsyn að gera, heldur
verður skapandi, frjó og
gagnrýnin hugsun að
einkenna nám og
kennslu í öllum greinum
á öllum skólastigum.
Það hlýtur að vera eitt
stærsta verkefni stjórn-
málanna að sjá til þess að
menntun sé í hávegum
höfð og henni verði búin
sem best skilyrði. Það
þýðir m.a. aukin fjár-
framlög til allra skóla-
stiga. Undan því verður
ekki vikist. Yfirlýst meg-
inmarkmið verða að vera
ljós, en þar ættu stjórn-
málamenn að láta staðar
numið. Heildarlausnir of-
an frá, samræming og
stöðlun eru kannski ekki
heilladrýgstar í mennt-
unarmálum, fremur en
atvinnumálum. Stjórn-
málamenn og konur
þurfa að læra að þeirra
er að skapa skilyrði ekki alltaf að
stjórna. Vel menntuðu skólafólki er
best treystandi til að móta starfið í
hverjum skóla. Það er vel hægt að við-
hafa virkt gæðaeftirlit til að fylgjast
með árangri án þess að vilja hlutast til
um innihald og tilhögun náms.
Ábyrgð og sjálfstæði hvetur til
frumkvæðis og nýsköpunar. Myndi
ekki aukið sjálfstæði skólanna leysa úr
læðingi sköpnarkraft og frumkvæði
sem tryggði fjölbreyttari og frjórri
menntun?
Allavega umhugsunar og umræðu
virði.
Að mæta framtíð
Þórhildur Þorleifsdóttir skrifar
um kennslu- og menntamál
Þórhildur Þorleifsdóttir
» Það nær auð-vitað engri
átt að þriðj-
ungur þjóð-
arinnar hafi ein-
ungis
grunnmenntun
og að brottfall
úr framhalds-
skólum sé við-
varandi vanda-
mál.
Höfundur er leikstjóri og sækist eftir
6.-8. sæti á framboðslista Samfylking-
arinnar í Reykjavík.
SAMFYLKINGIN gengur nú inn
í einn mikilvægasta vetur í sögu
flokksins. Við þurfum að halda vel á
spilunum til að ná því höfuðmark-
miði okkar að fella ríkisstjórnina,
þannig að hér taki við ríkisstjórn
jafnaðarmanna.
Við verðum að koma frá þeirri rík-
isstjórn sem hefur sett Ísland á lista
viljugra þjóða. Þjóða sem vildu ráð-
ast inn í Írak.
Við verðum að koma frá rík-
isstjórn sem hefur hundsað hags-
muni öryrkja og aldraðra. Við eigum
að fella ríkisstjórn sem neitar að tak-
ast á við grundvallarmál eins og kyn-
bundinn launamun og kynbundið of-
beldi. En er þess í stað verið staðföst
í þeirri stefnu að lækka skatta á þau
10% þjóðarinnar sem hæstar hafa
tekjurnar, samhliða því sem skatt-
byrði allra hinna hefur aukist jafnt
og þétt.
Og við verðum að koma frá rík-
isstjórn sem fjársveltir menntakerfið
og misbýður náttúrunni. Umhverf-
ismál eru eitt veigamesta hagsmuna-
mál þjóðarinnar sem varðar alla okk-
ar framtíð og það gengur ekki að
umhverfismál víki eilíflega fyrir
hagsmunum iðnaðarráðuneytisins.
Við eigum að tala skýrt um hvers
konar samfélag við viljum. Sam-
félag þar sem allir fá að njóta sín og
enginn er skilinn eftir.
En til að geta aukið við velferðina
þurfum við traustan efnahag. Efna-
hagsstjórn þessarar ríkisstjórnar
hefur hvorki verið traust né hefur
hún leitt af sér aukna velferð. Efn-
hagsstjórn og velferðarstjórn okkar
jafnaðarmanna mun hins vegar
tvinnast saman. Hjá okkur ríkir
skilningur á því að forsenda velferð-
arstjórnar er traustur efnahagur.
Með þessa hugmyndafræði að
leiðarljósi hef ég einsett mér að tala
máli almennings í landinu, þannig
að hagsmunir venjulegs fólks verði
aftur settir á dagskrá í íslenskum
stjórnmálum, t.d með því að beina
sjónum að alltof háu verðlagi hér-
lendis, hvort sem litið er til lyfja,
matvæla, húsnæðis eða peninga í
formi hárra vaxta og verðbólgu-
skatts sem ríkisstjórnin ber ábyrgð
á.
Samfylkingin er flokkur al-
mannahagsmuna.
Ágúst Ólafur Ágústsson
Ríkisstjórn
jafnaðarmanna
Höfundur er varaformaður
Samfylkingarinnar.