Morgunblaðið - 07.12.2006, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
A
ð enska bók um Arf-
leifðarstofnun nazista
rak á fjörur mínar fór
saman við fréttir af
fyrsta fundi drauma-
barna nazista síðan veldi nazism-
ans leið undir lok. Þetta fólk, lit-
frítt og ljóshært og blátt undir
brún, var ýmist getið í þágu flokks-
ins eða tekið frá foreldrum sínum í
bernsku og sett í uppeldisstöðvar
nazismans sem neistar nýrra aría
undir merki hakakrossins.
Þetta barnamál var eitt höfuð
þess illa skrímslis sem nazisminn
var og við lestur bókarinnar The
Master Plan eftir Heather Pringle
komu þau fleiri í ljós. Bókin sú
kom út í London fyrr á árinu og
fjallar um starf Arfleifðarstofn-
unarinnar, sem laut stjórn Hein-
richs Himmlers og skyldi sveigja
söguna til liðs við drauminn um ar-
ískan uppruna og stórfenglega for-
tíð Þjóðverja. Þessi fortíð-
arþráhyggja beindi áhuga þýzkra
meðal annars að Íslandi og Íslend-
ingum, eins og Þór Whitehead hef-
ur rakið í bókum sínum. Pringle
minnist líka á Íslandsáhuga Arf-
leifðarstofnunarinnar og ferðir
starfsmanna hennar hingað til
lands, en fer víðar um völlinn og
dregur upp heildarmynd af þessari
skuggaveröld nazismans, sem átti
sér ekki síður illar hliðar en aðrir
kimar hakakrossins.
Kollega minn á Morgunblaðinu,
sem vakti athygli mína á þessari
bók, sagði mér frá því að ættingi
hans hefði verið við nám í Berlín,
þegar nazistar voru á valdaleið í
Þýzkalandi. Leiðir hans og for-
ingja nazista lágu lauslega saman
og brá honum svo við þá illsku,
sem hann nam frá nazistunum, að
hann kom sér úr landi og var lengi
að ná sér. Ég hef líka lesið lýsingu
annars manns á návist við naz-
ismann, sem honum fannst stafa
svo mikilli illsku, að hann var
nærri því að bugast. Og eins og í
fyrri frásögninni neytti hann
fyrsta færis til þess að komast
burt, bæði frá foringjanum og föð-
urlandi hans.
Aldrei hitti ég Hitler. Og ekki
Himmler. En ég hef margt heyrt
og lesið. Og í Póllandsferð stóð ég
á brautarpallinum í Auschwitch og
sá fyrir hugskotssjónum hverja
lestina á fætur annarri renna inn á
stöðina troðfulla af gyðingum á leið
í gasklefana. Svo raunverulegt var
þetta, að ég fann teinana titra, og
eftir þá reynslu og æpandi veggina
í útrýmingarbúðunum varð ég að
taka mig á til þess að ná tökum á
sjálfum mér aftur. Sá hringur lok-
aðist mér með sínu móti tuttugu
árum síður, þegar ég heimsótti
Helfararsafnið á samyrkjubúinu
Lohamei Haghetaot í Ísrael. Sam-
ur maður hef ég þó aldrei orðið aft-
ur. Helfararsafnið geymir sögu
gyðinga í gettóunum og í turnlaga
byggingu er barnasafnið, þar sem
barnsraddirnar bergmála líf og
dauða í skugga hakakrossins. Þótt
hólpinn væri, rann mér kalt vatn
milli skinns og hörunds að standa
andspænis þeirri ógnarlegu illsku,
sem mannsandinn lýtur, þegar sá
gállinn er á honum.
En það er ekki eins og við þurf-
um að leita aftur til smiðju nazista
til þess að finna illbrigði og vonzku
í veröldinni. Nóg af þeim í kringum
okkur enn þann dag í dag. Illskan
á sér marga formælendur. Því mið-
ur!
Mér er ofarlega í minni Ind-
landsferð mín 1971, þegar ég kom í
flóttamannabúðirnar við Kalkútta,
þar sem flóttafólk frá A-Pakistan,
sem þá var að verða Bangladess,
leitaði skjóls fyrir átökunum milli
stjórnarhersins og frelsishersins.
Það vantaði ekkert upp á illskuna í
þeim vopnaviðskiptum. Mannlegt
helvíti í öllu sínu veldi nefndi ég
eina grein mína úr þessari ferð.
Og enn berast bræður á bana-
spjót um mestalla heimsbyggðina
og enn traðka menn á tilveru ann-
arra milli níu og fimm. Hvert
hryðjuverkið rekur annað, það er
einn daginn hér og hinn daginn þar
og sums staðar daglegt brauð. Það
er eins og ekkert lát geti orðið á
afbrotum og ofbeldi. Þau kunna að
breyta eitthvað um svip, en illskan
í orsökunum og innihaldinu er söm
við sig.
Eiturlyfin eru ein ófreskja nú-
tímans. Undir hakakrossi illsk-
unnar eru þau ræktuð og þeim
dreift og teinarnir titra dag og nótt
undan lestunum sem troðfullar
flytja fórnarlömbin á endastöðina.
Og alltaf bætast nýir hópar í
skörðin. Enginn er óhultur. Við er-
um öll gyðingar. Kornungur
frændi minn féll í fíkniefnavalinn.
Og ég þekki fleiri nær mér og fjær
sem hafa lagt upp í þessa þrauta-
göngu; sumir hafa blessunarlega
náð að brjóta af sér klafann, aðrir
berjast upp á líf og dauða, en enn
aðrir virðast bara bíða eftir sinni
lokalest, það er eins og þeim séu
allar bjargir bannaðar. Það er
þyngra en tárum taki.
Það getur svo sannarlega reynzt
erfitt að sjá til sólar af braut-
arpöllum illskunnar. En auðvitað á
lífið sínar björtu hliðar líka. Á
þeim megum við aldrei missa sjón-
ar, því þegar allt kemur til alls eru
það þær sem gefa lífinu gildi. Bros-
ið í augum afaljósanna minna bæt-
ir ekki fyrir tómið í augum flótta-
barnanna í Kalkútta, en það
hjálpar mér til að takast á við litróf
lífsins, stappar í mig stálinu og
glæðir vonina um betri heim. Þrátt
fyrir allt eru þessi augnablik sterk-
ari en hin. En þótt sæt séu mega
þau ekki glepja okkur sýn. Það er
rétt að njóta þeirra, en sú sæla má
ekki svæfa okkur, heldur stæla til
átaka gegn þeirri marghöfða
illsku, sem enn gengur laus.
Líkt og nazisminn var í eina tíð
borinn ofurliði má hin marghöfða
illska bíða lægri hlut. Þótt ein-
hverjar orrustur tapist, verður
stríðið að vinnast. Við höfum sig-
urvopnið í kærleikanum og okkur
má ekki bregðast bogalistin. Þar
við liggur okkar líf.
Vonin í
augum
afaljósanna
» Sérstök bók rekur hugann um illa kimaheimsins, en sú ferð minnir um leið á
hans björtu hliðar, sem allir góðviljaðir
menn hljóta að berjast fyrir.
freysteinn@mbl.is
VIÐHORF
Eftir Freystein Jóhannsson
Í DESEMBER fögnum við 15
ára samstarfi þingmanna á Norð-
urlöndum og í Eystrasaltsríkj-
unum. Norðurlandabúar vilja og
hafa væntingar um
aukið norrænt sam-
starf, en ekki á kostn-
að Evrópu- eða al-
þjóðlegs samstarfs.
Þetta kom fram í
skoðanakönnun sem
kynnt var í október í
tengslum við Norð-
urlandaráðsþing í
Kaupmannahöfn.
Norrænir borgarar
svöruðu skynsamlega,
það eigum við að
virða og við eigum að
verða við óskum
þeirra. Niðurstöður
könnunarinnar færðu okkur rök
fyrir því að efla norrænt samstarf
í framtíðinni í samræmi við óskir
og væntingar íbúanna.
Ef til vill var norrænt samstarf
í eina tíð einvörðungu lokað sam-
starf Norðurlandanna fimm. En
frá falli Sovétríkjanna árið 1991
hefur samstarfið verið náið við
Eystrasaltssvæðið, ekki síst við
Eystrasaltsríkin. Staðreyndin er
sú að Norðurlandaráð hafði þegar
tekið fyrstu skrefin í átt að sam-
starfi við þau árið 1990, áður en
þau lýstu yfir sjálfstæði. Í nóv-
ember 1991 tók Norðurlandaráð
þátt í stofnfundi Eystrasaltsráðs-
ins og samstarf við ráðið hefur
verið náið allar götur síðan. Norð-
urlöndin studdu öll, hvort sem þau
voru aðilar eður ei, inngöngu Eist-
lands, Lettlands og Litháens í
NATO og ESB. Nýr kafli er að
hefjast í samstarfinu.
Samstarf út fyrir Norðurlönd
eykst og vex á sífellt fleiri sviðum.
Eystrasaltsríkin þrjú eiga nú þeg-
ar aðild að Norræna fjárfesting-
arbankanum, en hann veitir m.a.
lán til stórra umhverfisverkefna á
Eystrasaltssvæðinu. Þess verður
ekki langt að bíða að
nemendaskiptaáætl-
unin Nordplus nái
einnig til Eystrasalts-
ríkjanna. Þegar
Eystrasaltsríkin
verða aðilar að þessu
samstarfi, gefst ungu
fólki tækifæri á að
stunda nám beggja
vegna Eystrasaltsins.
Norðurlönd
sigursvæði
Á Norðurlandaráðs-
þinginu í Kaupmanna-
höfn tóku forsætisráð-
herrar Norðurlandanna þátt í að
marka stefnu, sem getur haft mik-
il áhrif á þróunina í samfélagi okk-
ar í norrænu, evrópsku og al-
þjóðlegu samhengi. Við ræddum
um Norðurlöndin sem sigursvæði,
en það má ekki skilja sem svo að
við viljum vera sigurvegarar á
kostnað grannríkja okkar. Þvert á
móti. Hagvöxtur hefur til að
mynda verið hvað mestur í
Eystrasaltsríkjunum miðað við
önnur Evrópuríki undanfarin ár.
Aftur á móti getum við Norður-
landabúar lagt okkar af mörkum
við að miðla til annarra hvernig
vel rekið velferðarkerfi á ekki að
skoða sem tilkostnað heldur fjár-
festingu sem miðar að því að
standa okkur vel í alþjóðlegri
samkeppni. Við okkur blasa stór-
kostleg tækifæri, sem við eigum
að grípa. Jafnframt verðum við
að ráðast gegn þeim hindrunum
sem verða á vegi okkar og hamla
framþróun.
Þessi árin erum við sameig-
inlega að takast á við ný verkefni
í Norður-Evrópu og eins og áður
„að brúa bilið“ milli ESB og nýju
grannríkjanna í austri. Þróunin í
ESB má ekki verða til þess að ný
landamæri verði til í Evrópu, en
hinsvegar er ekki einfalt að koma
á samstarfi til að mynda við
Hvíta-Rússland. Eystrasaltsríkin
búa að mikilli reynslu, sem við
getum nýtt í auknu Eystrasalts-
samstarfi sem í sumum tilvikum
nær alla leið til Úkraínu. Upp-
bygging tengslaneta er mik-
ilvægur stuðningur við lýðræðis-
og efnahagslega uppbyggingu
sem smám saman mun leiða til
bættra lífskjara. Þróun lýðræðis
og velferðar í nýju ESB-
ríkjunum þjónar hagsmunum
allra.
Annað sameiginlegt verkefni
þingmannaráðstefnu Eystrasalts-
samstarfsins er að bæta umhverfi
hafsins og strandsvæða. Ekki síst
þarf að ráðast gegn þeim sameig-
inlega vanda sem felst í skipu-
lagðri glæpastarfsemi eins og
fíkniefnasölu og mansali. Það er
af nógu að taka í samstarfinu en
við getum verið sátt við árang-
urinn undanfarin 15 ár.
Stórkostleg tækifæri fyrir
Norðurlönd og Eystrasaltsríkin
Rannveig Guðmundsdóttir
skrifar í tilefni þess að í desem-
ber er samstarf þingmanna á
Norðurlöndum og í Eystrasalts-
ríkjunum 15 ára
» Þróun lýðræðis ogvelferðar í nýju
ESB-ríkjunum þjónar
hagsmunum allra.
Rannveig
Guðmundsdóttir
Höfundur er þingmaður Samfylk-
ingar í Suðvesturkjördæmi.
ÉG FLUTTI heim til Íslands
fyrir nokkrum vikum. Sitt lítið af
hverju hefur gerst á þeim stutta
tíma. Ég byrjaði í nýrri vinnu.
Rifjaði upp kynni af
góðu fólki. Kynntist
nýju góðu fólki. Og
svo fékk ég fréttir
sem minntu mig
óþyrmilega á það hve
ofbeldi er nálægt okk-
ur öllum. Hversu
hrottalegt það er. Til-
gangslaust. Eyðandi.
Minningin um Ís-
land byrjar strax að
breytast eftir nokk-
urra ára búsetu í út-
löndum. Skammdegið
virðist ekki alveg jafn
svart í minningunni. Maður gleym-
ir hvað það verður hvasst hérna og
eins þessu með láréttu rigninguna.
En svo getur maður líka gleymt
ójarðneskri birtunni. Og því hve
loftið er tært. Þessi staður er
sannarlega engum líkur. Fólkið er
líka engu líkt. Það kann að vera að
við brosum ekki jafn oft og aðrar
þjóðir. En við meinum það oftar.
Eitt af því sem byrjar að dofna í
minningunni eftir nokkur ár er of-
beldið. Sérstaklega þegar enginn
sem stendur manni nærri hefur
orðið fyrir því. Úr fjarlægð virðist
þessi eyja friðsælasti blettur í
heimi. Og kannski er hún það. En
ofbeldi þrífst hér samt, rétt eins
og annars staðar. Ofbeldið í miðbæ
Reykjavíkur um helgar er orðið
svo fastur liður í fréttatímum að æ
færri láta sér bregða við að heyra
af því.
En það er annars konar ofbeldi
sem við erum þegar orðin dofin
fyrir. Kynferðisofbeldi og heimilis-
ofbeldi á sér stað hér, rétt eins og
hjá öðrum þjóðum. Það er mun al-
gengara en við viljum halda og
það er mitt kyn, karlkynið, sem
veldur því mestöllu. Karlmenn.
Það eru þeir sem berja konurnar
sínar. Það eru karlmenn sem
nauðga konum og
kúga þær. Og við hin-
ir leyfum þessu að
gerast. Við gerum það
öll, en af einhverjum
sökum finnst mér sér-
staklega aumt að við
karlmenn skulum vera
svo vanmáttugir þeg-
ar kemur að því að
stemma stigu við
þessu ofbeldi. Við er-
um allir synir kvenna.
Við erum bræður, eig-
inmenn, feður. Við
ættum að geta staðið
okkur betur. En hvernig?
Ég fór á kvikmyndasýningu í
gær sem haldin var á vegum Ís-
landsdeildar Amnesty Int-
ernational í tilefni af 16 daga átaki
sem nú stendur yfir gegn kyn-
bundnu ofbeldi. Þetta mun vera
16. árið sem slíkt átak er gert. Á
dagskrá voru tvær myndir. Það
var sláandi að horfa á þær.
Kannski höfðu þær svona mikil
áhrif á mig vegna þess að ég hef
síðustu daga horft upp á afleið-
ingar tilhæfulauss ofbeldisverkn-
aðar. Eða kannski voru myndirnar
bara svona vel gerðar. Að sýning-
unni lokinni sátu áhorfendur
áfram og ræddu þetta efni. Ein-
hver benti á hversu sýnilegra
vandamálið hefur orðið á und-
anförnum árum. Sumir töluðu um
hve vægir dómar falla í málum af
þessu tagi. Aðrir bentu á mik-
ilvægi þess að við fræðum börnin
okkar um hve ofbeldi er skemm-
andi. Flestir voru sammála um að
það væri erfitt að finna úrræði til
að kveða niður þennan draug. Allir
voru þó á því að það stæði upp á
okkur öll. Að hvert okkar um sig
yrði að gera sitt besta til að koma
í veg fyrir að þessi meinsemd
myndi liggja lengur í þagnargildi.
Og því settist ég við að skrifa
þessa grein.
Ef til vill eru það einmitt ein-
földu atriðin, sjálfsögðu hlutirnir,
sem þarf stundum að taka sér-
staklega fram. Ofbeldi er rangt.
Við eigum ekki að líða það. Sér-
staklega ekki kynbundið ofbeldi.
Það er engin ástæða til að halda
að við getum ekki bundið enda á
það. Við getum allt, svo mikið er
víst. Við, mannkynið, höfum ráðið
niðurlögum farsótta, útrýmt
þrælahaldi og gengið á tunglinu,
svo fátt eitt sé talið. Konur hafa
þegar unnið baráttuna fyrir rétti
sínum til að mennta sig, fyrir
kosningaréttinum, fyrir að geta
unnið úti og að tekið þátt í land-
stjórninni. Af hverju ættum við að
sætta okkur við að láta hér við
sitja? Af hverju ætti kynbundið of-
beldi að viðgangast? Það er ekki í
lagi að karlar lemji konur, en við
þurfum líka að segja það upphátt:
Það er rangt og við ætlum ekki að
líða það lengur.
Þarna, ég sagði það. Segðu það
núna.
Ekki líta undan
Hörður Helgi Helgason fjallar
um kynbundið ofbeldi í tilefni
af 16 daga átaki
» Það er ekki í lagi aðkarlar lemji konur,
en við þurfum líka að
segja það upphátt: Það
er rangt og við ætlum
ekki að líða það lengur.
Hörður Helgi Helgason
Höfundur er lögmaður.