Morgunblaðið - 22.03.2007, Síða 18

18 FIMMTUDAGUR 22. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
ÞEMAKVÖLD undir yfir-
skriftinni „Kjötkássa og kelerí
– líf og störf á heimavistar-
skólum á síðari hluta 20. aldar“
fer fram í húsi Sögufélags við
Fischersund í kvöld klukkan
20. Þá munu Sigrún Ólafs-
dóttir og Birna Kristín Lár-
usdóttir, sem báðar eru BA í
þjóðfræði, kynna lokaritgerðir
sínar. Ritgerð Sigrúnar ber
heitið Kjötkássa og kelerí og
byggir á minningum nemenda á Laugum í
Reykjadal veturinn 1965–66; ritgerð Birnu heitir
Staðarfellsstelpurnar, þar sem hún vinnur út frá
sögum um Húsmæðraskólann á Staðarfelli.
Þjóðfræði
Líf á heimavistar-
skólum á 20. öld
Sigrún Ólafsdóttir
HLJÓMSVEITIN Rósin okk-
ar heldur tónleika á Café Ros-
enberg í Lækjargötu í kvöld og
hefjast þeir klukkan 21.30.
Leikin verða fjörug og falleg
írsk þjóðlög. Rósin okkar er
skipuð fimm hljóðfæraleik-
urum sem spila á hin ýmsu
hljóðfæri, s.s. harðangursfiðlu,
fiðlu, harmonikku, gítar,
flautu, bothrán-trommu og írska skeið. Þá verður
kynnt til liðs við sveitina ung stúlka sem leikur á
írska hörpu og syngur einnig með, eins og aðrir
meðlimir.
Hagyrðingurinn Helgi Zimsen hefur samið
texta við þetta tækifæri.
Tónlist
Írsk stemning á
Café Rosenberg
KVENNAKÓRINN Vox fem-
inae flytur íslensk söng- og
þjóðlög á tónleikum í Þjóð-
menningarhúsinu í kvöld.
Tónleikarnir eru tileinkaðir
formæðrum Íslendinga. Að
sögn aðstandenda felst sér-
staða tónleikanna ekki síst í
leikrænni framsetningu
margra þekktra söngperla
sem lifað hafa með þjóðinni
gegnum aldirnar. Þannig
munu áheyrendur fylgja kórnum eftir í söng-
gjörningi sem spunninn er inn í ótrúlegan hljóm-
burð í risi og á göngum Þjóðmenningarhússins.
Stjórnandi er Margrét J. Pálmadóttir.
Tónlist
Vox feminae í Þjóð-
menningarhúsinu
Margrét J.
Pálmadóttir
„Ég trúi því að í hverri manneskju
búi dálítið listamannsefni. Þetta efni
er hægt að eyðileggja, en líka laða
fram og þroska. Kennsluaðferðir
mínar miða að því að finna og vekja
þetta leynda listamannsefni í öllum.“
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
KENNINGIN hér að ofan er höfund-
arverk Carls Orff, sem margir þekkja
sem höfund eins vinsælasta verks
klassískrar tónlistar, Carmina
Burana. Það er sennilega ekki á jafn
margra vitorði að í tónlistarheiminum
er Orffs ekki síður minnst sem frum-
kvöðuls í tónlistarkennslu en tón-
skálds. Á því sviði var hann einn af
risum 20. aldarinnar, og áhrif hans á
tónlistarkennslu voru gríðarleg á
seinni hluta 20. aldar.
Það má segja að Carl Orff verði
maður helgarinnar í tónlistarlífi
Reykjavíkur, því Óperukórinn flytur
Carmina Burana á tónleikum í Lang-
holtskirkju á sunnudag kl. 17 og 20
með slagverksdeild Sinfóníuhljóm-
sveitar Íslands, Sinfóníuhljómsveit
áhugamanna og einsöngvurum.
Orff-samtök stofnuð hér
Orff-helgin hefst hins vegar á
morgun, þegar dr. Regine Pauls frá
Orff institut í Salzburg heldur fyr-
irlestur um Orff á ráðstefnu tónlistar-
skóla- og leikskólakennara.
Óformleg samtök Orff-kennara á
Íslandi voru stofnuð í sumar af þeim
Elfu Lilju Gísladóttur, Kristínu
Valsdóttur og Nönnu Hlíf Ingvadótt-
ur sem allar hafa sótt nám í Orff
Institute í Salzburg. Á laugardag
verða samtökin formlega stofnuð
með fyrirlestri dr. Thomasar Rösch
yfirmanns Orff safnsins í München
og segir Kristín að þegar hafi meira
en 70 manns skráð sig í þau. Sam-
tökin hafa það að markmiði að efla
vitund kennara um hugmyndafræði
Orffs í tónlistarkennslu.
Nokkrir kunnustu Orff-sérfræð-
ingar dagsins í dag koma hingað til
lands, þar á meðal ekkja hans, Lise-
lotte Orff.
Ingibjörg Ólafsdóttir, formaður
Óperukórsins, segir að verk Orffs,
Carmina Burana sé algjört óska- og
uppáhaldsverk hjá Óperukórnum og
að kórfélagar segi það allra skemmti-
legasta viðafangsefnið kórsins þann
aldarfjórðung sem hann hefur starf-
að. Um 140 manns taka þátt í flutn-
ingi verksins nú en Óperukórinn hef-
ur fjórum sinnum áður flutt það á
tónleikum.
Carmina Burana flutt á sunnudag og samtök stofnuð um tónskáldið Carl Orff
Vildi vekja í okkur listamanninn
MARKMIÐ Orffs var að nemendur hans, hvort sem þeir væru þjálfaðir í tón-
list eða ekki, sköpuðu eigin tónlist með hreyfingum sínum og dansi í stað
þess að notast við píanóundirleik. Hann þjálfaði börnin í að skapa tónlist
með einföldum, smærri slagverkshljóðfærum. Inntak sköpunarinnar var að
nota hrynjandi og form málsins sem vegvísi að hrynjandi tónlistarinnar.
Tungan vegvísir að tónlistinni
NÝ uppfærsla á Draumi á Jóns-
messunótt eftir Shakespeare, sem
sýnd er í London um þessar mund-
ir, þykir sýna glöggt að alþjóða-
væðingin virðir engin landamæri
þegar listin er annars vegar.
Tim Supple
leikstjóri gerði
garðinn frægan
sem stjórnandi
Young Vic-
leikhússins á tí-
unda áratugnum.
Eftir að hann var
gagnrýndur fyr-
ir nokkrar upp-
færslur sínar tók
hann hatt sinn og
staf og fór til Indlands. Þar fékk
hann þá hugmynd að setja upp
Jónsmessunæturdrauminn með
indverskum leikurum og fara í leik-
ferð sem lauk með tólf sýningum á
fæðingarstað skáldsins, Stratford-
upon-Avon. Gagnrýnendur voru
ákaflega hrifnir af sýningunni, og í
þessari viku hefjast sýningar að
nýju í London í markaðsleikhúsi.
Leikhópurinn er frá Tamil Nadu-
ríki á Indlandi, og segir Chandan
Roy Sanyal, sem leikur Lysander,
að mörgu svipi saman í verki
Shakespeares og Bollywood; kvik-
myndahefð Indverja.
„Þegar við kvikmyndum ást-
arsögu heima í Indlandi, þá byggj-
um við hana gjarnan á Rómeó og
Júlíu. Það verk Shakespeares er
kjarni hverrar ástarsögu: stelpa
hittir strák. Þessi sannindi eiga enn
við,“ sagði Shanyal í viðtali við BBC
fyrir skömmu.
Það er til marks um vinsældir
uppfærslunnar, að gestir láta það
ekki á sig fá þótt ekki sé leikið á
ensku. Reyndar er verkið ekki leik-
ið á neinu einu tungumáli, heldur á
blöndu af hindí, bengalí, tamílsku,
sinhalesku, malayalam, marahtí og
sanskrít. Leikstjórinn segir að það
hafi ekkert vafist fyrir sér að leika
verkið á öllum þessum tungu-
málum, þetta sé einfaldlega afleið-
ing þess að hafa leikara sem tala
ólík mál.
Leikstjórar hafa iðulega tekið
fantasíuflugið í uppfærslum á Jóns-
messunæturdraumi, en fáar upp-
færslur þykja standa þessari á
sporði í fegurð og stíl.
Indverskur
Jónsmessu-
nætur-
draumur
Heillar Lundúnabúa
Shakespeare
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Í FRAMHALDI af útgáfu fyrsta bindis ævi-
sögu Halldórs Laxness eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson spannst töluverð umræða
hér á landi um hugtakið ritstuld, samheiti þess
á erlendum tungumálum og lög um höfund-
arrétt. Í erindi sínu í Amtsbókasafninu á Ak-
ureyri í dag kl. 17.15 fjallar Jón Karl Helgason
bókmenntafræðingur um hugtakið ritstuld,
með hliðsjón af hugtökunum þýðing og end-
urritun en veltir einnig vöngum yfir því hvort
ritstuldur falli í þann flokk glæpa sem mark-
ast að einhverju leyti af upplifun þolandans.
„Ég hef verið að velta fyrir mér í fyrsta lagi
þeirri staðreynd, að stór hluti þeirra texta sem
eru skrifaðir og gefnir út er einhvers konar
endurvinnsla á öðrum textum, miklu stærri en
við gerum okkur grein fyrir. Í öðru lagi, þá
held ég að meginatriði í nýtingu á textum sé
ekki að þú getir þess hvaðan þeir koma, held-
ur að þú fáir leyfi til að nota þá,“ segir Jón
Karl.
Hann bendir á texann sem er framarlega í
flestum bókum, þar sem stendur að ekki megi
afrita bókina með nokkrum hætti nema með
skriflegu leyfi höfunda og útgefenda. „Stað-
reyndin er nú samt sú, að þetta skriflega leyfi
er sjaldnast fengið, og sjaldnast gengið eftir
því þótt fólk sé að endurnýta sér texta ann-
arra innan hóflegra marka.“
Frumleikinn fremur nýleg hugmynd
Spurður nánar um það sem hann kallar end-
urvinnslu á textum, og að hún sé mun meiri en
fólk geri sér almennt grein fyrir, segir Jón
Karl að mjög margt af því sem skrifað er í
dagblöðum, fræðiritum, og jafnvel í skáldskap,
sé einhvers konar endurvinnsla á öðrum text-
um. „Þetta er ekkert nýtt. Meira að segja í
sögu skáldskaparins – hvort sem við tökum
ævintýrin, Íslendingasögurnar eða Shake-
speare, þá er oft um að ræða einhvers konar
endurvinnslu á eldra efni. Það er frekar seint
sem menn fara að leggja mikið upp úr frum-
leikanum sem slíkum. Og jafnvel þótt hann sé
eitthvað sem við höfum alist upp við, þá er fá-
títt að bókmenntir séu úr lausu lofti gripnar.
Textarnir sem eru endurritaðir geta verið
margvíslegir. Þeir geta verið munnlegar frá-
sagnir, blaðafregnir, og af svo mörgu öðru tagi
og eru ekki alltaf prentaðir.“
Netið hefur að sögn Jóns Karls fyrst og
fremst fjölgað tækifærunum til að nota ann-
arra manna texta. „En það er með ritstuld
eins og meiðyrðin, að það sem einum finnst í
lagi getur annar tekið óstinnt upp. Ég lenti í
því í vetur að pistill sem ég skrifaði birtist í
heilu lagi á heimasíðu stjórnmálamanns. Ég
var upp með mér; enda kom skýrt fram að ég
væri höfundur orða minna. Einhver annar
hefði hins vegar getað tekið þessu allt öðru
vísi, og kannski hefði ég tekið því allt öðru vísi
ef viðkomandi stjórnmálamaður hefði verið að
gefa út kosningabækling og tekið inn í hann
brot úr mínum texta og gert hann að kosn-
ingaáróðri.“
Frágangur heimilda ekki aðalatriði
Jón Karl segir að samkvæmt sínum skiln-
ingi sé aðalatriði höfundarlaga að menn eigni
sér ekki texta annarra í leyfisleysi. Lögð er
áhersla á höfundaheiður, og sömuleiðis að not
á textum annara fari ekki yfir hæfileg mörk,
þótt hið hæfilega mark sé ekki skilgreint í lög-
um. „Það kom mér á óvart í umfjöllun um ævi-
sögu Halldórs hve mikil áhersla var lögð á frá-
gang heimilda og merkingar á texta; hvað
væri innan gæsalappa og hvað ekki. Í lögunum
er ekki gert ýkja mikið úr því atriði. Ég get þó
ímyndað mér að ef betur hefði verið gengið frá
þeim málum í fyrsta bindi ævisögu Halldórs
Laxness eftir Hannes Hólmstein, þá hefðu
viðbrögð aðstandenda Halldórs við verkinu
verið önnur en raun ber vitni. Þeim virðist
hafa sviðið það sérstaklega að Hannes væri að
taka orð Halldórs og gera að sínum.“
Jón Karl Helgason flytur erindi um höfundarrétt og ritstuld í Amtsbókasafninu á Akureyri
Endurvinnsla á texta meiri en
við gerum okkur grein fyrir
Morgunblaðið/G. Rúnar
Ritstuldur Þetta er eins og með meiðyrðin, það
er mat þolandans hverju sinni sem ræður, segir
Jón Karl Helgason bókmenntafræðingur.
Í HNOTSKURN
» Carl Orff, tónskáld og tón-listarkennari, fæddist árið
1895 í München í Þýskalandi.
» Carmina Burana er þekkt-asta verk hans, en það var
frumflutt fyrir réttum 70 árum,
vorið 1937.
» Talið er að ekkert tónverk sésett oftar á svið um heim all-
an; það er flutt að jafnaði 1–2 sin-
um á dag allt árið um kring.
» Samtök Orff-tónmennta á Ís-landi verða formlega stofnuð
um helgina. Skammstöfun fé-
lagsins er SÓTI.
» Ekkja Orffs, Liselotte, ogfleiri sérfræðingar um list
hans og hugmyndaheim koma til
landsins af því tilefni.
»Liselotte Orff hefur dálæti áíslenska hestinum og hefur
lengi átt hesta ytra. Uppáhalds-
hesturinn hennar heitir Sóti.