Morgunblaðið - 09.11.2007, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. NÓVEMBER 2007 29
NÝVERIÐ birtist í fjölmiðlum frétt um
það, að Björgólfur Guðmundsson, stjórn-
arformaður Landsbanka, væri með fjölda
manns í vinnu við að afla upplýsinga og
skoða svokallað Hafskipsmál. Í Morg-
unblaðinu á árinu 2005 birtust með
skömmu millibili alhyglisverðar greinar
um þetta mál eftir tvo þjóðkunna menn,
þá Matthías Bjarnason, fv. ráðherra og
Jón G. Tómasson, fv. ríkislögmann.
Matthías fjallaði m.a. um
málaferlin gegn fv. stjórn-
endum Hafskips og Útvegs-
banka í ljósi Baugsmálsins
og Jón um málsmeðferð
ákæruvalds og vitnaði þar
til þessara tveggja mála. Ég
var bankastjóri Útvegs-
bankans í apríl 1987 þegar
Hallvarður Einvarðsson, fv.
ríkissaksóknari, gaf út
ákæru á mig og þrjá kollega
mína vegna þessa máls. Ég
var því einn þolenda í þess-
um skrípaleik, sem óhætt er
að kalla svo, og þekki vel þá
vitleysu sem þarna var búin
til hjá ríkissaksóknurum, á Alþingi, hjá
rannsóknarnefnd Alþingis, í fjölmiðlum og
skúmaskotum úti í bæ. Að gefnu tilefni
ætla ég að leggja hér orð í belg.
Vinnubrögð ákæruvaldsins
Hafskips-Útvegsbankamálið er eins
fráleitt mál og frekast má vera, raunar
reginhneyksli. Málið ætti að rifja upp með
jöfnu millibili, yngri kynslóðum til kennslu
og viðvörunar og ræða aðdraganda þess,
aðkomu stjórnmálamanna að því, vinnu-
brögð rannsóknarnefndar Alþingis og rík-
issaksóknara, svo ekki sé talað um þátt
horfinna sorpblaða og pólitískra flokks-
blaða. Það er ekki að ástæðulausu sem Al-
þingi hefur smám saman glatað því sem
kjörnum fulltrúum var trúað fyrir – virð-
ingunni. Vegna upplýsingaöflunar Björg-
ólfs og vegna Baugsmálsins, er þetta
gamla mál skyndilega dregið fram í dags-
ljósið á ný og notað til samanburðar, –
fyrst og fremst vegna aðkomu stjórnmála-
manna að því og vinnubragða ákæru-
valdsins.
Aldrei sakamál
Hafskips-Útvegsbankamálið var aldrei
mál sem varðaði brot á lögum, þótt allt
hafi verið gert til að láta líta svo út. Málið
snerist um stjórnmál, samkeppni í við-
skiptum og bankamál. Ástæðu þess má
fyrst og fremst rekja til harðra átaka á
milli fylkinga innan Sjálfstæðisflokks, sem
andstæðingar hans blönduðu sér síðar í.
Þegar Hafskip var endurreist 1978 og
Ragnar Kjartansson og Björgólfur Guð-
mundsson tóku við forystu þess, varð til
keppinautur sem Sambandið og Eimskip
fundu fyrir. Hafskip varð Eimskip sér-
staklega erfiður keppinautur. Aðkoma
forystumanna þess félags að málinu var
meiri en margir vita af og þar hefur
örugglega ekkert verið til sparað til að
koma Hafskipi af markaði, en málið var
flóknara og tengdist líka hagsmunum og
metnaði þeirra, sem vildu og höfðu lagt til
einfaldað bankakerfi. Yfirvöld og áhrifa-
menn í bankamálum höfðu um áratuga
skeið unnið að því að fækka bönkum en án
árangurs. Þá störfuðu hér 7 viðskipta-
bankar og yfir 50 sparisjóðir. Að-
alskotmark margra, sem þetta vildu, varð
á þessum tíma Útvegsbankinn. Þeir vildu
að hann yrði yfirtekinn af hinum tveimur
ríkisbönkunum, Landsbanka og Bún-
aðarbanka.
Framsókn stóð fyrir
skipan rannsóknarnefndar
Það voru þingmenn Framsóknarflokks,
annars ríkisstjórnarflokkanna, sem stóðu
í vegi fyrir því að þetta gjaldþrotamál
fengi sömu málsmeðferð og önnur slík. Að
baki þeim stóðu einnig margir þingmenn
Sjálfstæðisflokks, hins stjórnarflokksins,
sem vildu klekkja á Alberti Guðmundsyni,
fv. ráðherra. Í stað eðlilegrar máls-
meðferðar, þar sem skiptastjóri fer með
mál bús og getur, telji hann gögn þess
sýna brot á lögum, vísað málum til réttra
yfirvalda, gekkst ríkisstjórnin fyrir skip-
un rannsóknarnefndar sem átti að rann-
saka hvort um óeðlilega viðskiptahætti
hefði verið að ræða milli Útvegsbanka og
Hafskips! Mér vitanlega er þetta eina
rannsóknarnefndin sem nokkru sinni hafa
verið sett lög um á Alþingi í slíkum til-
gangi og verk hennar ættu að verða öðr-
um víti til varnaðar, svo Alþingi leggist
aldrei jafnlágt og þarna var gert. Í for-
tískra afla að málunum og óvæginni um-
ræðu á þeim vettvangi sem aftur leiddi til
miklu víðtækari rannsókna og harðari
rannsóknaraðferða en efni stóðu til. Hinn
þátturinn er atgangur fjölmiðla. Þar er þó
ólíkri stöðu saman að jafna, en það sem
fyrst og fremst er átt við er sú „hystería“,
sem fjölmiðlar hafa búið til í þjóðfélaginu í
kringum bæði málin.
Af hverju varð málið til?
Í mínum huga varð Hafskips-Útvegs-
bankamálið til vegna sérstakra aðstæðna,
sem voru fyrir hendi í stjórnmálum lands-
ins á sínum tíma. Öfl innan Sjálfstæð-
isflokks tókust á með þeim afleiðingum
m.a., að flokkurinn klofnaði. Enda þótt
Hafskip hafi í lok sögu sinnar átt við mikla
rekstrarerfiðleika að stríða átti félagið fyrir
skuldum þegar ákveðið var að selja það í
rekstri. Komið var í veg fyrir það með alls
konar ráðum og gerðum, að sú sala tækist.
Á bak við þessi eyðileggingaröfl stóðu m.a.
fjölmiðlar og stjórnmálamenn, en inn í mál-
ið blönduðust líka önnur hagsmunaöfl og
þess vegna vatt málið upp á sig. Með
ákvörðun Alþingis um stofnun rannsókn-
arnefndarinnar var lagður grunnur að því,
að fjöldi saklausra manna var ákærður með
tilheyrandi afleiðingum. Þegar niðurstöður
Sakadóms Reykjavíkur lágu fyrir, tæpum
fjórum árum eftir ákæru, bjóst ég við að
forseti Alþingis bæði mig og fjölskyldu
mína opinberlega afsökunar vegna þeirra
erfiðleika, sem Alþingi hafði sannarlega
kallað yfir okkur. Ekki varð af því. Ekki
hvarflaði að mér að þeir þingmenn, sem
harðast gengu fram á þingi í skítkastinu á
okkur bankamenn, hefðu manndóm í sér né
kjark til þess, enda hefur sú orðið raunin á.
Víti til varnaðar
Undir lok greinar sinnar segir Jón G.
Tómassonar m.a.: „Ákæruvaldið er vand-
meðfarið. Þeir sem eru sekir um afbrot
verða að taka afleiðingum gerða sinna, en
gæta verður þess að fara ekki með valdið á
þann veg, að grunur vakni um, að þar gæti
utanaðkomandi áhrifa, pólitískra eða ann-
arra, og við framkvæmd rannsóknar verð-
ur að gæta meðalhófs“. Hafskips-
Útvegsbankamálið er sannarlega víti til
varnaðar, þegar þessi orð Jóns eru höfð í
huga. Allt málið er lýsandi dæmi um það
sem Jón varar við. Það er alveg sama hvar
borið er niður, hvort það er í skýrslu
skiptastjóra, í störf endurskoðenda á þeirra
vegum, í fjálglegar yfirlýsingar bústjóra, í
hatrammar árásir stjórnmálamanna úr
ræðustóli Alþingis á viðkomandi ein-
staklinga, í pólitísk afskipti þingmanna á
eðlilega gjaldþrotameðferð Hafskips með
skipun rannsóknarnefndar, í forkastanleg
vinnubrögð nefndarinnar, í óvenju harða
framgöngu ákæruvaldsins gagnvart helstu
stjórnendum og endurskoðanda skipa-
félagsins eða í hatrammar árásir ýmissa
blaða á stjórnendur skipafélagsins og
bankans. Það sem þó skipti hér höfuðmáli
var hin einkennilega ákæra Hallvarðs Ein-
varðsson á hendur okkur. Það var aldrei
neinn grundvöllur fyrir henni. Það sést
glöggt í forsendum Sakadóms. Þar segir á
mannamáli: Menn ákæra ekki björg-
unarmennina fyrir glæpinn! Hvers vegna í
ósköpunum datt honum þá þessi vitleysa í
hug, hvað lá að baki?
Það er margt í þessu máli sem ég sleppi
og auðvelt er að færa rök fyrir því sem sagt
er. Innihald ákærunnar á hendur okkur
Útvegsbankamönnum, undirbúningur
hennar og tímasetning – allt eru þetta at-
riði sem hægt er að sýna fram á að falla
undir það sem Jón geldur varhug við í
grein sinni. Í okkar hugum var tímasetning
ákærunnar, tveimur dögum eftir að Út-
vegsbanki Íslands hf. var stofnaður, engin
tilviljun heldur úthugsað mál. Með ákær-
unum, hversu fáránlegar sem þær voru og
þótt við síðar yrðum sýknaðir, þá var til-
ganginum náð – að dæma okkur saklausa
úr leik á þessum tíma. Þeir sem kæra sig
um, geta lesið þetta allt í fyrri grein Matth-
íasar. Hvað hér lá að baki, hvaða hulduöfl
hér voru á ferð og hvers vegna þeim var svo
í mun að koma okkur úr störfum, þessu
getur enginn svarað betur en Hallvarður
Einvarðsson og væri hann maður að meiru
ef hann gerði það á meðan tími er til.
skrift nefndarinnar um óeðlilega við-
skiptahætti fólst augljóslega fyrirfram
gefin niðurstaða.
Skýrsla nefndarinnar hneyksli
Allir sem málið þekkja vita, að þarna
réð ekki ferðinni þörf á slíkri rannsókn-
arnefnd. Skiptastjórarnir, Markús Sig-
urbjörnsson, núverandi hæstaréttardóm-
ari og Ragnar Hall, lögmaður, höfðu sett
fram athugasemdir til þáverandi rík-
issaksóknara, Þórðar Björnssonar, vegna
búsins og það hefði verið auð-
velt að svara þeim, ef mark-
miðið hefði verið að leita
sannleikans – t.d. með því að
veita bankastjórn Útvegs-
bankans rétt til andmæla. En
að honum var alls ekki leitað
og hann var því ekki ástæða
tilurðar rannsóknarnefnd-
arinnar, heldur þörfin á að
klekkja á Alberti, sem hafði
um skeið verið stjórn-
arformaður Hafskips og for-
maður bankaráðs Útvegs-
bankans en var, þegar þarna
var komið sögu, ráðherra í
ríkisstjórn. Skýrsla rann-
sóknarnefndarinnar var hneyksli. For-
maður hennar og líklega aðaltextahöf-
undur var Jón Þorsteinsson lögmaður, fv.
alþingismaður Alþýðuflokks, en aðrir
nefndarmenn voru Brynjólfur Sigurðsson,
fv. prófessor og núverandi fram-
kvæmdastjóri Happdrættis Háskólans og
Sigurður Tómasson, löggiltur endurskoð-
andi.
Niðurstaðan fyrirfram ákveðin
Nefndinni var falið með lögunum að
rannsaka og kanna viðskipti Útvegsbanka
og Hafskips. Formanni var fundin skrif-
stofuaðstaða hjá bankaeftirliti Seðlabank-
ans, en því var falið að aðstoða nefndina við
upplýsingaöflun. Án þess að ég ætli að
nota þennan vettvang til að skýra frá
mörgu því sem aldrei hefur verið upplýst í
málinu ætla ég þó að upplýsa hér, að þá-
verandi forstöðumanni bankaeftirlitsins,
Þórði Ólafssyni lögfræðingi, var sér-
staklega í nöp við Útvegsbankann og
stjórnendur hans. Með það fór hann ekk-
ert í launkofa. Í mínum huga og kollega
minna hefur aldrei verið neinn efi á því, að
Þórður hafi haft mikil áhrif á vinnubrögð
og niðurstöður nefndarinnar. Nefndin fór
líka langt út fyrir umboð sitt að rannsaka
og kanna það sem henni var falið og kvað
upp sinn einkadóm um sekt okkar banka-
stjóranna. Um Albert, aðalástæðu fyrir
skipan hennar, fór hún mjúkum höndum.
Þegar Sakadómur kvað upp dóm sinn í
ákærum Jónatans Þórmundssonar, eins
saksóknara í málinu, tæpum 4 árum síðar,
vorum við bankastjórarnir ekki bara sýkn-
aðir af öllum ákærum heldur var tekið
fram, að við hefðum staðið okkur vel í því
starfi, sem við vorum ákærðir fyrir að van-
rækja og sagt, að við hefðum unnið að
björgunaraðgerðum – bæði í þágu bank-
ans og félagsins!
Aðalástæða ákæranna
Enginn vafi er á því, að tilurð þessarar
nefndar og hvernig hún vann störf sín er
aðalástæða þess að fjöldi saklausra manna
voru ákærðir. Matthías segir í greinum
sínum, að saklausir menn hafi verið dæmd-
ir með ákærunni einni – að þeir hafi mátt
þola missi atvinnu sinnar, aðkast fólks sem
tók dómsvaldið í sínar hendur og þar hafi
tilgreindir alþingismenn staðið í far-
arbroddi. En fleira kom til. Í grein Jóns G.
Tómassonar er m.a. vikið að því hvernig
staðið var að málatilbúnaði, hvernig þeir
þrír saksóknarar, sem að því komu, hafi
haft ólíkar skoðanir á því hverjir ættu að
svara til saka og fyrir hvað. Í málinu voru
20 menn ákærðir og þegar því lauk eftir
fjögur ár, hlutu fjórir Hafskipsmenn dóm
fyrir lítilræði, sem öll lúsarleitin skilaði.
Ég tek undir með Jóni, þegar hann segir í
grein sinni, að hið raunverulega Hafskips-
mál hafi snúist um önnur atriði en byggt
var á í dómsniðurstöðu. Lítið var um þau
atriði fjallað opinberlega, þótt sannarlega
hafi verið ástæða til að upplýsa hvað leynd-
ist þarna að baki og hvaða huldumenn það
voru, sem toguðu í spottana.
Vitnað í Baugsmálið
Það er sannarlega umhugsunarvert
hvernig þetta mál gat orðið að því sem það
varð. Báðir framangreindir greinahöf-
undar vitna í Baugsmálið, sem þeim þykir í
sumu minna nokkuð á það, þótt málin séu í
fáu lík. Aðallega vísa þeir í tvo þætti sem
um margt þykja svipaðir og vert er að hafa
í huga. Í fyrsta lagi aðkomu sterkra póli-
Banki, Hafskip og huldumenn
Eftir Halldór Guðbjarnason »Hafskips-Útvegsbanka-málið er eins fráleitt
mál og frekast
má vera, raunar
reginhneyksli.
Halldór
Guðbjarnason
Höfundur er viðskiptafræðingur.
formi. Leitast verður við að gera alla aðstöðu þannig úr
garði að hún auðveldi íslenskum fræðimönnum starf
þeirra, auk þess að laða að erlenda fræðimenn til rann-
sókna hér á landi.
Sérhæfð bókasöfn verða til staðar og sérhönnuð
heimasvæði ætluð þeim tungumálum sem kennd eru við
HÍ. Sérstakt rými verður helgað lífi og starfi Vigdísar
Finnbogadóttur, einkum í þágu tungumála.
Aðspurð segir Auður Hauksdóttir slíkt verkefni aldr-
ei verða of metnaðarfullt: „Það eina sem ég óttast í sam-
bandi við þetta verkefni er að við hugsum ekki nógu
stórt. Því metnaðarfyllra sem það verður, þeim mun
áhugaverðara verður það sem alþjóðlegt verkefni og
svona verkefni verður ekki gert vel nema með alþjóð-
legu samstarfi.“
Þekkingar- og upplifunarsetur
Hugmyndin með þekkingar- og upplifunarsetri innan
miðstöðvarinnar er að vekja almenning til umhugsunar
um mikilvægi tungumálsins og gildi þess. Þar verður al-
menningi gefinn kostur á að fræðast um ýmsa þætti
tungumála, m.a. hvernig þau tengjast menningu, nátt-
úru og atvinnuháttum og hvernig þau hafa verið efnivið-
ur í listsköpun á ólíkum tímum.
Meðal þess sem skýra mætti er, hvers vegna barka-
söngur er tíðkaður á Grænlandi, þjóðkvæði í Færeyjum,
örljóð í Japan, kalevala í Finnlandi og Íslendingasögur
hérlendis. Hvers vegna eru hefðirnar svo ólíkar og
hvernig tengist það menningu og sögu þjóða?
Allt kapp verður lagt á að kynna tungumálin í sínu
menningarlega samhengi og setja upplýsingar fram á
listrænan hátt með aðstoð nýjustu tækni. „Við viljum
koma fyrir tölvum sem gætu haft lögun hnattar og við
það að þrýsta fingri á t.d. Haítí, Tíbet eða Pólland, þá
birtist tungumálið og menning þess í máli og myndum
og þannig verði hægt að skyggnast inn í annan menn-
ingarheim. Tilgangurinn er að fræða um tungumál og
framandi menningarheima, við færum á þennan hátt út-
lönd til okkar og vekjum áhuga á þessu sviði,“ sagði
Auður Hauksdóttir forstöðumaður Stofnunar Vigdísar
Finnbogadóttur.
tunar eigin
sé vert að
ssum svið-
í íslenskri
ennslu er-
aarf okkar
. Þá segir
ingu Bibl-
sku snúast
eymast að
aldi í Nor-
past getað
ví að hann
kti erlenda
haldið að
hálfa sög-
amenn hafi
um það sé
við upphaf
ákvæða at-
kom fram í
drei heyrt
ilningi um
élagið.
ísar Finn-
miðstöð fái
n. Miðstöð-
ands og er
2010, sem
um bygg-
mina, sem
komið upp
stafrænu
n til okkar
Tölvumynd/Teiknistofan Tröð
álamiðstöðvar verður annað hvort í húsinu milli Háskólabíós og Suð-
ötu. Háskóli Íslands hefur samþykkt þessa staðsetningu.
lu íslenskunnar og
m Íslendingum
n á áform um
gumálamiðstöðvar
tningu til verkefn-
óska sé í verk-
álum og mikill
, almennings og
ki tungumála og
Möguleikar séu því
samstarfi.
ísar Finn-
ðlegrar tungumála-
r mikilvægan þar
hafi starfað í nafni
ðum, m.a. fyrir
r Austins í Lund-
lanema í að safna
í útrýming-
hefur verið í
ýrra aðferða og
ldasöfnun. Hann
segir mikinn áhuga vera hjá fræðimönnum
stofnunar sinnar að koma hingað til lands
og þjálfa íslenska fræðimenn og þá í sam-
starfi við nýja tungumálamiðstöð.
Ný upptöku- og tölvutækni hefur að sögn
Austins umbylt tungumálarannsóknum á
síðustu árum, nú sé málfræði ekki lengur
miðpunkturinn eins og verið hafi, heldur
snúist nýrri rannsóknir að menningar- og
samfélagslegum þáttum tungumálanna.
Jákvætt umhverfi
Austin segir Íslendinga hafa mörgu að
miðla til annarra menningarhluta þar sem
tungumál kunni að vera í útrýmingarhættu.
Varðveisla íslenskunnar eigi sér langa
sögu, tungumálið sé enn mjög sterkt og
þrífist vel samhliða fjöltyngi í landinu, sem
sé mjög óvenjulegt. „Mörg samfélög geta
lært af árangri Íslendinga, þrátt fyrir að
mörg ykkar tali önnur tungumál þá er ís-
lenskan enn sterk. Hvernig má það vera og
hvernig getið þið komið ykkar reynslu á
framfæri til samfélaga sem eru jafnvel að
missa sín tungumál?,“ sagði Austin.
Jákvæð viðhorf forsætisráðherra Íslands
í ávarpi við upphaf ráðstefnunnar komu
honum verulega á óvart. Austin, sem er
Ástrali, segir að í Bretlandi og flestum
enskumælandi löndum sé litið á fjöltyngi
sem vandamál sem þurfi að leysa, fremur
en jákvætt tækifæri fyrir samfélagið.
Ánægjulegt sé að íslenskir ráðamenn virð-
ist gera sér grein fyrir mikilvægi tungu-
mála fyrir menningarlega og efnahagslega
velsæld þjóða.
mfélög geta lært
ri Íslendinga
Peter Austin