Morgunblaðið - 23.11.2008, Blaðsíða 18

18 Gjaldmiðill
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2008
„Ég man vel eftir gengisfelling-
unum þegar síldin hvarf og erf-
iðleikunum þá,“ segir Vilhjálmur
Egilsson, framkvæmdastjóri Sam-
taka atvinnulífsins.
„Svo man ég fastgeng-
istímabilið mikla, sem hófst með
vinstristjórninni 1974 og stóð allt
til 1990. Á þeim tíma féll verðmæti
krónunnar um mörg þúsund pró-
sent, en alltaf hét það að gengið
væri fast. Og svo voru ýmsar
skrautlegar útgáfur af því hvernig
það var fellt, stundum gengisfell-
ingar, stundum gengissig og svo
hratt gengissig í einu stökki!“
Harður gjaldmiðill
Vilhjálmur segir að þegar spáð
sé í gjaldmiðla, þá sé grundvall-
arverðið þríþætt. Fyrst sé litið til
verðþróunar með tilliti til verðs á
vöru og þjónustu, sem sé verð-
bólgan. Í öðru lagi til verðs á gjald-
miðli í lánaviðskiptum, þ.e. vaxta.
Og í þriðja lagi með tilliti til verðs
á öðrum gjaldmiðlum, þ.e. gengis.
„Svo getur maður spáð í sam-
keppnishæfnina með tilliti til
þessara þriggja þátta og krónan
hefur ekki verið beysin með tilliti
til neins einasta mælikvarða.“
Með því að taka upp evru er ver-
ið að taka upp „harðan gjald-
miðil“, að sögn Vilhjálms, sem hef-
ur ekki áhyggjur af því að gengi
evrunnar verði of sterkt fyrir út-
flutningsatvinnuvegina. „Það fer
eftir skiptigengi þegar evran verð-
ur tekin upp, hvernig samkeppn-
isstaðan er á þeim tíma. Það sem
íslensk fyrirtæki í öllum atvinnu-
greinum græða mest á við evruna
er stöðugleikinn, samkeppn-
ishæfni gjaldmiðils með tilliti til
verðbólgu og vaxta, og síðan auð-
vitað gengur það upp og niður
hvernig gengið þróast með tilliti til
annarrra gjaldmiðla, það hefur
alltaf gengið í bylgjum.“
– Nú er talað um að evran sé of
sterk.
„Já, allar hreyfingar eru vanda-
mál í alþjóðlegum umræðum um
gengismál. Þegar evran lækkaði
gagnvart dollar í upphafi, þá
fannst ýmsum málsmetandi
mönnum það lítið til evrunnar
koma, að þeir spáðu henni dauða,
en einhvern veginn lifði hún nú þá
lækkun af, sem var ansi lítilfjörleg
í samhengi við lækkun íslensku
krónunnar.“
Flýtir fyrir aðlögun
Og Vilhjálmur segir nauðsynlegt
að krónan hækki aftur í verði. „Það
er of lágt núna. Þess vegna þarf að
koma gjaldeyrisviðskiptum í eðli-
legt horf og skapa forsendur fyrir
hækkun gengisins. Til þess þarf
lánið frá Alþjóðagjaldeyr-
issjóðnum, en einnig að semja frið
við erlenda lánardrottna bankanna
og það verður best gert með því að
fá þá til að koma að því að leysa
vandamálin þar.“
Vilhjálmur tekur undir að veik-
ing krónunnar muni flýta fyrir að-
lögun hagkerfisins, en segir að
hún megi þó ekki vera of veik. „Þá
þýðir það að verðlag hér á landi
hækkar á nokkrum árum hraðar en
í ESB og samkeppnisforskotið
myndi því eyðast á nokkrum tíma.
Þó er betra að hafa það þannig en
að fara hina leiðina og hafa hana
of sterka. En æskilegast er að fara
inn á einhverju sem er í kringum
jafnvægisgengi.“
– Hvað álíturðu það vera?
„Það er því miður alltaf að
hækka. Fyrir ári hefði ég sagt 100
krónur fyrir evruna, fyrir tveim
mánuðum 110 eða 120 krónur,
núna er gott ef við náum henni
niður fyrir 130, svo ég tali nú ekki
um 120, þá myndum við vera kom-
in á réttar slóðir.“
Krónan ekki
verið beysin
24stundir/Árni Sæberg
Það virðist sem hægja muni á öllu næstu mánuðina, síðan kemur sum-
arið .......
1930,“ segir Anton. „En það var allt í
kaldakoli, atvinnuleysið náði hámarki
1932 og það tók nokkur ár fyrir þjóðina
að vinna sig úr þeirri kreppu.“
1939
Bjarni Bragi Jónsson var ellefu ára og
ekki orðinn hagfræðingur þegar hann
heyrði eftirminnilega gengisræðu Ólafs
Thors árið 1939, sem raunar var í rík-
isstjórn Hermanns Jónassonar. Þar
boðaði Ólafur 14% gengislækkun að
meðaltali helstu gjaldmiðla, atvinnu-
vegaarmur Framsóknar var meira
áfram um hana en sjálfstæðismenn og
flestir töldu hana óþarfa þegar gíf-
urlegar hækkanir urðu á fiskverði í
stríðsbyrjun. Síðan fylgdi krónan pund-
inu fram yfir stríð.
Heimsstyrjöldin síðari hefst, sem átti
eftir að skapa mikla erfiðleika hér á
landi, en kom Íslendingum jafnframt út
úr kreppunni. „Þá varð allt snarvitlaust,
allir græddu, við seldum fisk og fórum í
Bretavinnuna. Og auðvitað myndaðist
verðbólga,“ segir Anton.
1941
Seinna stríð kom Íslendingum út úr
kreppunni. „Þá varð allt snarvitlaust,
allir græddu, við seldum fisk og fórum í
Bretavinnuna,“ segir Anton. „Í annað
sinn var hafin neyðarútgáfa á prent-
uðum krónum árið 1941 og aftur hjá
Gutenberg. Það var fyrst og fremst út
af stríðsáraverðbólgunni og þeim fjölda
dáta sem hér voru, að þörf var fyrir
mikla skiptimynt. Prentaðir voru seðlar
sem hlutu nafnið kvislingar, af því þeir
þóttu svikulir sem samnefndur Norð-
maður – enda ekki góður pappír. Þeir
voru úr algjöru skæni, svo þunnum
pappír að ef hann fór í þvott, þá hvarf
hann – gjörsamlega gufaði upp í vasa.
En erfitt var um vik að fá slegna mynt,
þar sem mikill hörgull var á málmi. Seð-
illinn er teiknaður af Halldóri Péturssyni
og voru prentaðar 2,8 milljónir seðla.“
1944
Á lýðveldisárinu 1944 kom út yngsti
seðillinn sem nú er einhvers virði hjá
myntsöfnurum. Út af stríðsáraverð-
bólgunni þurfti að bæta við 500 króna
seðli, en fyrir voru aðeins 50 og 100
króna seðlar. „Þetta þótti svo mikill
peningur, að það var skráð í bók hverjir
fengu seðlana,“ segir Anton, sem
bregður sér frá og kemur aftur með
bókina. „Hér er hún!“
Og það er forvitnilegt að blaða í bók-
inni, fyrsti seðillinn kom út 9. febrúar
og fékk Þórir Kjartansson eitt stykki.
Svo sótti ríkisféhirðir sér 50 þúsund og
sá þriðji var Árni Jónsson frá Múla, sem
varð sér úti um tvö stykki. Það var
skráð út árið hverjir fengu seðla, en
ekkert eftir það.
Svo var krónan tengd dollar, en eftir
stríð, þegar hann var viðmiðunarpunkt-
urinn í Bretton Woods-kerfinu. En Ís-
lendingar voru eftir sem áður á sterl-
ingssvæðinu og afar háðir markaðnum í
London, því þá voru gjaldeyrismarkaðir
og Bretar ráku gengisjöfnunarsjóð, sem
stefndi að sveiflujöfnun.
1948
Myntbreyting eftir að eignakönnun var
framkvæmd, allir peningar í umferð
voru dregnir til baka og ný röð af seðl-
um gefin út. „Notað var sama prent-
mótið, en í öðrum lit, og þetta var fyrst
og fremst skattamál,“ segir Anton.
„Það hafði verið svo mikið svartamark-
aðsbrask, sem ekki hafði farið í gegnum
skattskýrslurnar eftir stríð, og nú átti
að ná sér niður á bröskurunum. En
þetta mistókst alfarið.“
– Af hverju?
„Af hverju er himinninn blár,“ segir
Anton og dæsir. „Stjórnvöld fóru ekki
rétt að. Þeir sem aðgerðirnar áttu að ná
til höfðu frétt af þessu, sagan segir að
stórheildsalar hafi rölt í pósthúsið í des-
ember og keypt frímerki fyrir mörg
hundruð þúsund. Svo skiluðu þeir frí-
merkjunum í pósthúsið í janúar, sögð-
ust ekki hafa sent eins mörg jólakort og
þeir ætluðu sér, og fengu endurgreitt í
nýju seðlunum án þess að þurfa að gera
grein fyrir þeim.
En stífnin var svo mikil gagnvart litla
manninum að við fundum hér í skjala-
safninu bréf til Landsbankans frá presti
á Austfjörðum, þar sem hjálagðar voru
70 krónur frá gamalli ekkju sem hafði
misst son sinn í hafið og peningana
fann hún í jakkavasa hans, en hún gaf
fötin fátækum. Presturinn spurði hvort
hægt væri að skipta þeim, þá var frest-
urinn útrunninn, og starfsmaður Lands-
bankans skrifaði þvert yfir bréfið: „Synj-
að“. Maður gleymir ekki svona bréfi, á
meðan maður veit að ýmsir komust
upp með allan andskotann.“
1950
Stjórnin Stefanía stóð fyrir fyrstu stóru
gengislækkuninni eftir stríð. Benjamín
H. Eiríksson var kallaður heim og í sam-
ráði við Ólaf Björnsson prófessor var
gengið fellt snemma árs 1950 um
42,6%.
1957-1961
„Á þessum árum fer Seðlabankinn úr
skúffunni í Landsbankanum,“ segir Ant-
on. „Maður heyrir oft hent gaman að
því: „Voruð þið nema þrjár möppur?“
Upp frá árinu 1961 var myntin síðan
gefin út í nafni Seðlabanka Íslands.“
1960
Þá var gengisfelling, sem nam um 33%
að teknu tilliti til hins almenna yf-
irfærslugjalds, sem áður var á komið.
Gengið var síðan fellt aftur ári síðar um
11,6%, sem var nokkurskonar „afrétt-
ari“ og sagði ASÍ það vera hefnd-
arráðstöfun.
1967
Síðan gerðist ekkert nema í styrkt-
arkerfum eða útflutningssjóðum fyrr en
í nóvember árið 1967. „Það var á af-
mæli móður minnar, ég var staddur
heima hjá henni,“ segir Bjarni Bragi
Jónsson hagfræðingur. „Þá hringdi Jó-
hannes Nordal og sagði: „Nú verðum
við að fara í gang – það barst skeyti um
að pundið væri fallið.“ Hann hringdi
sjálfsagt líka í Jónas Haralz, yfirmann
minn í Efnahagsstofnuninni, en sér-
fræðilegt samstarf okkar og fleiri var
mjög opið og einlægt.
Þetta var á laugardegi og við vorum
tilbúnir með tillögur strax daginn eftir,
19. nóvember, enda ljóst að svo miklar
breytingar voru í deiglunni að dæmið
yrði að taka upp aftur innan skamms.
Þá var hófleg gengislækkun, 24,6%.
Seinni gengislækkunin varð svo haustið
1968 og varð talsvert meiri en 35,2%.
Samanlögð gengisfelling í þessum
tveimur skrefum varð þannig um slétt-
an helming.
Það þótti ekki gott að keyra ofan í
hina gengisfellinguna og ríkisstjórninni
var mjög brugðið. Eins og venjulega var
Bjarni Benediktsson hvað fyrstur að
átta sig og taka af skarið. Þarna voru að
mótast þau stefnuskil að gengislækkun
yrði að duga til hagvaxtar í stað þess að
loka sig inni og þrengja að öllu fram-
taki. Þetta var töluvert rætt í bókinni
Frá kreppu til viðreisnar, en kannski er
núna tímabært að skrifa aðra, Frá við-
reisn til kreppu?“
1970
Svo fór að losna um gengið erlendis
upp úr 1970. Bjarni Bragi rifjar upp: „Ég
gekk út og inn hjá Bjarna Benedikts-
syni, og þá stundum í samfloti við aðila
vinnumarkaðarins, og þeir sögðust
sannfærðir um að það væri einskis
metið hjá verkalýðnum að hækka geng-
ið. „Nú ef þetta er einskis metið, þá er-
um við náttúrlega ekki að því,“ sagði
Bjarni.“
1973
Á vinstristjórnartímanum var þó komið
til leiðar smágengishækkun árið 1973
og var Magnúsi Kjartanssyni umhugað
um það og þó uggandi, en hún rann
fljótt út í sand ókyrrðarinnar og skipti
litlu máli.
1976
„Þetta hefur verið eilífur dans á rósum,
eða aðallega þyrnum, en ég tel að lág-
punktur krónunnar hafi verið árið 1976
þegar álkrónan var slegin,“ segir Anton.
„Þá förum við úr fallegri gullkrónu yf-
ir í þetta skæni. Og ég man þegar hún
kom út, þá límdi ég hana í bréf til bróð-
ur míns og hann skrifaði mér til baka:
„Hvar gastu látið búa svona til?“ Hann
hélt þetta væri brandari. Álkrónan var
ekki neitt neitt, svo þunn og létt. Á
Landsbankasýningunni í Morgunblaðs-
húsinu í fyrra var vaskafat, þar sem fólk
gat látið krónuna fljóta. Enda var hún
kölluð flotkrónan.“
Bjarni Bragi gekk í þjónustu Seðla-
bankans 1976, en þá stóð yfir tímabil,
þar sem voru litlar lagfæringar og út-
tektir á því hvernig gengið stæði. „Við
tókum í notkun vísitölur eins og raun-
gengisvísitölu og klassískt var þegar
Tómas Árnason sagði ekki um geng-
isfellingu að ræða, heldur hefði verið
tekið nokkurt gengissig í einu stökki.
Það minnir á orð Ólafs Jóhannessonar
um að auðvitað yrði að stökkva yfir gjá í
einu stökki, enda engin stikla á miðri
leið.“
1981
Myntbreyting var gerð í janúar 1981
þegar tvö núll voru tekin aftan af krón-
unni. „Þá fékk íslenska krónan aftur
svipað gengi og sú danska, og liðin voru
rúm 60 ár frá því síðast,“ segir Anton
og leitar í hillum bókasafns Seðlabank-
ans, þar sem öll tölublöð Morgunblaðs-
ins er að finna frá upphafi, utan þrjú
blöð árið 1923.
„Svo við förum ekki með fleipur, þá
förum við eftir því sem við treystum –
við treystum Mogganum,“ segir hann
íbygginn. „Og hérna er gengið,“ bætir
hann við hróðugur með Morgunblaðið
frá upphafi árs 1981. „Danska krónan
var 1,037 krónur, sú norska 1,20,
sænska 1,4, pundið 14,9 og dollar 6,25.
Þannig var myntbreytingargjaldmiðill-
inn fyrst eftir breytinguna.“
Svo rekur hann augun í fyrirsögn í
blaðinu.
„Gervasoni,“ segir hann og hristir
höfuðið.
– Alveg er fennt yfir það.
„Já, guði sé lof. Nóg af syndum eig-
um við samt.“
1983
Óðaverðbólga var í landinu á þessum
árum og Anton segist ekki hafa tölur yf-
ir það. „Nema eina tölu hef ég á bak við
eyrað, 83/83, einhvern tíma árið 1983
var 83% verðbólga. Eftir myntbreyt-
inguna í upphafi áratugarins vorum við
með seðlana tíkall, fimmtíukall og
hundraðkall, en það er allt orðið að
klinki í dag, allt saman dottið út, óþarft
og verðlaust.“
1987
Verðbólgan var mikil á áttunda og ní-
unda áratugnum. Og á þeim tíma var
farið að nota vextina sem tæki. Það var
afskaplega stór ákvörðun að láta vext-
ina bíta, leyfa raunvöxtum að hækka, í
kringum skattlausa árið 1987, og ná
með því tökum á verðbólgu.
1990
„Stóra þjóðarsáttin gerði það að verk-
um að verðbólgan var stöðvuð í sporum
sínum, en launafólk eins og þú og ég –
við borguðum auðvitað brúsann,“ segir
Anton. „Ekkert var gert til að hjálpa al-
menningi að greiða lánin, þó að þau
hefðu þanist út í verðbólgunni. Nú heyr-
ir þetta sögunni til, en er kannski allt að
endurtaka sig.“