Skinfaxi - 01.12.1995, Qupperneq 36

36
UMFÍ
ISLAND OG UMHEIMURINN
Ariö 1992 hittust yfir 100 þjóöarleiötogar í Rio de
Janeiro í Brasilíu á ráöstefnu Sameinuöu þjóöanna um
umhverfi og þróun. Þar var skrifaö undir alþjóölega
sáttmála um verndun andrúmsloftsins og fjölbreyti-
ieika lífríkis jaröar og metnaöarfulla framkvœmda-
ácetlun sem kveöur á um hvernig skuli tekist á viö
helstu umhverfisvandamál í heiminum á nœstu ára-
tugum.
Umhverfisráðstefnan í Ríó er skýrasta
dæmiö um hve áhugi manna á um-
hverfismálum í heiminum hefur vax-
iö á síðustu árum og áratugum. Fjöl-
miðlar bera okkur fréttir af mengunar-
slysum eins og Tsérnóbyl-slysinu og
skipbrotum olíuflutningaskipa, en viö
heyrum einnig í vaxandi mæli um
hægfara breytingar á umhverfi okkar
sem kunna að skipta okkur enn meira
máli þegar til lengri tíma er litið.
100 tegundir deyja á dag
Lítum á nokkur dæmi um slíkar breyt-
ingar:
• Allt að 100 tegundir dýra og jurta
kunna að deyja út á degi hverjum,
einkum vegna eyðingar regnskóga
hitabeltisins. Líffræðingar segja
manninn vera áð valda mesta
fjöldadauða lífverutegunda síðan
risaeðlurnar dóu út fyrir 65 millj-
ónum ára.
• Undanfarin ár hefur öbru hverju
mælst „gat" yfir suðurskautinu á
ósonlaginu í andrúmsloftinu, sem
verndar okkur og aðrar lífverur fyr-
ir skaðlegri sólargeislun. Einnig
hefur mælst ósonþynning sums
staðar á norðurhveli, en 1%
minnkun á ósonlaginu er talin
valda 4% aukningu húðkrabba-
meins.
• Ibnaðarmengun í andrúmsloftinu
hefur líklega þegar orsakað um
hálfrar gráðu hlýnun á jörðinni
síðustu 100 árin. Vísindamenn
teljá líklegt að hlýnunin geti orðið
mun meiri næstu áratugi og hafi í
för með sér verulega röskun á
veðrakerfum, uppþornun blóm-
legra akuryrkjusvæða og hækkun á
sjávarborði vegna bráðnunar jökla.
Sumir hafa haldið því fram að
áhrifa loftslagsbreytinga sé þegar
farið að gæta í vaxandi tíðni fár-
viðra, fellibylja og úrkomu, sem
komi m.a. fram í stórauknu fjár-
hagstjóni á mannvirkjum.
Mengun virbir ekki landamæri
Á íslandi eru engir hitabeltisregnskóg-
ar eba kjarnorkuver og mengun er
með því minnsta sem gerist. Koma
vandamál annarra þjóða okkur við?
Svarib er oftar en ekki já. Hin ólíkú
vandamál sem nefnd eru hér að ofan
eiga það sameiginlegt að vera hnatt-
ræn - þ.e. áhrif þeirra koma fram um
alla jarðkúluna og verða ekki leyst
nema með alþjóðlegri samvinnu.
Mörg önnur vandamál eru þess eðlis
að þau varða fleiri en eitt ríki. Meng-
un virðir ekki landamæri. Geislavirk
efni frá Tsérnóbyl-slysinu dreifðust
víða um lönd. Útblástur frá útlendum
verksmibjum hefur valdið svokölluðu
súru regni og fiskdauða í vötnum í
Noregi og Svíþjóð.
Annað og nærtækara dæmi er að
nýlegar rannsóknir sýna að geislavirk
efni, þungmálmar og ýmis lífræn
mengunarefni finnast í örlitlum mæli
í fiski á íslandsmiðum. Stærstur hluti
þessara efna kemur frá iðnaðar- og
landbúnaðarstarfsemi í öðrum heims-
hlutum. Magn þeirra er þó enn langt
undir hættumörkum og miklu minna
en það sem mælist t.d. í fiski úr Norð-
ursjó, en þetta sýnir samt að við ís-
lendingar erum ekki óhultir fyrir
mengun þó að við búum fjarri helstu
iðnaðarsvæðum.
Mengun hafsins
Af þessum sökum hefur ísland tekið
virkan þátt í alþjóðastarfsemi á sviði
umhverfismála, til dæmis á vettvangi
Sameinuðu þjóðanna og í norrænu
samstarfi. íslendingar eru aðilar að 17
alþjóðasáttmálum sem varða málefni
eins og náttúruvernd og mengunar-
varnir. Eitt helsta baráttumál okkar á
alþjóðavettvangi er barátta gegn
mengun hafsins. íslendingar hafa t.d.
tekið forystu í þeirri viðleitni að
banna losun svokallaðra lífrænna þrá-
virkra efna í hafið. Þessi efni eru yfir-
leitt losuð frá verksmiðjum út í ár eöa
í andrúmsloftið, en eyðast seint eða
alls ekki í náttúrunni og safnast fyrir í
lífverum og enda oftast á matarborbi
okkar. Þó að við státum af lítt meng-
uðum fiski í dag, er ekki víst að við
getum það eftir nokkra áratugi, ef ekki
er gripið í taumana strax.
Oft heyrist sú gagnrýni að fundir á
borð við Ríó-ráðstefnuna skili meira af
fögrum loforðum en áþreifánlegum
framkvæmdum. Því miður er oft ým-
islegt til í þessu, en þó ekki alltaf.
Gott dæmi um alþjóðlega samvinnu
sem hefur borið ávöxt eru samningar
sem gerðir hafa verið um vernd óson-
lagsins. í kjölfar þeirra hefur mikið
dregið úr notkun óson-eyðandi efna
m.a. í ísskápum og úðabrúsum og
jafnvel meira en fyrstu áætlanir gerðu
ráð fyrir. Þessi árangur vekur upp von-
ir um að takast megi á við fleiri um-
hverfisvandamál með alþjóðlegri sam-
vinnu.
Hitt er rétt að það er sama hve oft
leiötogar hittast og hve fögur loforð
þeir gefa - slíkt mun koma að tak-
mörkuðum notum ef almenningur
um allan heim tekur ekki virkan þátt í
lausn vandamálanna. Baráttan gegn
ósoneyðandi efnum hefði gengið verr
ef neytendur víöa um heim hefðu
ekki tekið mark á merkingum um
„ósonvæna" úðabrúsa og skilað ónýt-
um ísskápum til spilliefnamóttöku á
sorphreinsistöðvum.
Hjálpum jöróinni - og sjálfum
okkur
Baráttan fyrir betra umhverfi og líf-
vænlegri jörð handa afkomendum
okkar fer ekki bara fram í fundarsöl-
um og forsetahöllum, heldur ekki síð-
ur í kjörbúðum, skólum og heimilum.
Það er ekki eins fjarstæðukennt og
það kann að virðast við fyrstu sýn að
venjulegur íslendingur geti eitthvað
lagt af mörkum til að vernda regn-
skóga Amasón-svæðisins eba draga úr
húðkrabbameini í Ástralíu. Baráttuorð
umhverfissinna víða um heim eru
eitthvað á þessa lund: hugsaðu hnatt-
rænt og ræktaðu eigin garð. Við bú-
um öll á reikistjörnunni jörö og get-
um öll lagt okkar af mörkum að bæta
búsetuskilyrði á henni - fyrir okkur
sjálf og afkomendur okkar.
Hugi Ólafsson
deildarstjóri í
umhverfisráduneytinu