Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 16

Náttúrufræðingurinn
Helgi Hallgrímsson
DjÁSNÞÖRUNGAR
Djásnþörungar eru grænir einfrumuþörungar sem lifa í ferskvatni og hafa
ótrúlega fjölbreytt og skrautleg form. Því hafa þeir verið nefndir
skrautþörungar eða djásnþörungar, en hið fræðilega heiti er Desmidiaceae
eða Desmidiales. Hér verða sögð deili á þessum þörungaflokki og getið um
helstu ættkvíslir þeirra á Islandi.
Allt frá því að smásjáin komst
í almenna notkun á 19. öld
hafa djásnþörungar verið í
sérstöku uppáhaldi hjá notendum
hennar. Þeir munu snemma hafa
skilgreint þennan plöntuflokk sem
einfrumunga með tvískiptar frum-
ur, sem oft eru ótrúlega formfagrar
og skrautlegar og minna á skreyti-
list gull- og silfursmiða. Varla er
hægt að hugsa sér skemmtilegra
viðfangsefni til smásjárskoðunar.
Til eru bækur með handlituðum
teikningum djásnþörunga allt frá
miðri 19. öld og áhugamenn um
skoðun þeirra hafa myndað klúbba
erlendis.1
Höfundur þörungafræðinnar, J.C. Agardh,
gaf einni ættkvísl djásnþörunga nafnið
Desmidium. Það er dregið af gríska orðinu
desmos sem merkir band eða borði; síðan var
farið að kalla þá Desmidieae eða Desmidiaceae,
sem varð desmids á ensku og það hefur síðan
komist inn í nokkur önnur mál. A þýsku
kallast þeir Zieralgeti (skrautþörungar). Orðið
djásn merkir ,skrautgripur, ennisskart'.
íslensk orðsifjabók2 segir það tökuorð
„líklega úr síðgrísku. díadesma, blendings-
mynd úr gr. diádema ,ennisborði, kóróna' og
anadésme ,höfuðband, ennisborði' kvenna (H.
Falk 1914:115)". Sé þetta rétt skýring er
íslenska orðið djásn samstofna fræðiheitinu
og virðist því einboðið að nota það um
þennan þörungaflokk og nýta sem stofnnefni
ættkvíslanna, eins og gert verður hér á eftir.
Varla er þörf á að gefa nema örfáum
tegundum djásnþörunga íslensk heiti, enda
verður það ekki reynt í þessari grein.
Helstu einkenni
DJÁSNÞÖRUNGA
Hinir dæmigerðu djásnþörungar
skiptast í tvær hálffrumur (semicells)
svo að fljótt á litið virðist vera um
tvær frumur að ræða. Milli þeirra er
vanalega skora (miðskora, sinus),
misdjúp eftir tegundum, og þær eru
tengdar saman af brú (isthmus) í
miðju. Flestir djásnþörungar fram-
leiða glært, hlaupkertnt efni. Hjá
sumum ættkvíslum eru frumumar
tengdar saman í keðjur sem oft eru
uiriuktar þessu hlaupi. Keðju-
myndun virðist vera aðlögun að
sviflífi. Hlaupið notast einnig til
hreyfingar og til að verjast ofþomun.
A fullvöxnum þörungi eru báðir
helmingar frumunnar eins og
spegiknynd hvor af öðrum, en við
frumuskiptingu detta helmingamir
sundur og nýr helmingur vex á móti
þeim gamla, sem er að sjálfsögðu
minni á meðan hann er að vaxa (1.
og 2. mynd). Þetta minnir nokkuð á
frumuskiptingu kísilþörunga. Djásn-
þörungar eru afar mismrmandi að
stærð; þeir mirtnstu aðeins um 10
míkrómetrar en þeir stærstu allt 1
mm og sjást því með berum augum.
Keðjur djásnþörunga geta orðið
nokkrir millimetrar á lengd en eru
svo mjóar að þær sjást ekki nema í
smásjá, enda eru þær oftast stakar og
mynda ekki slý.
Djásnþörungar hafa mismunandi
lögun eftir því hvaða hlið þeirra er
skoðuð, rétt eins og dýr eða menn.
Flestir eru þynnri en sem nemur
breiddinni (compressed) og líta því
öðruvísi út að framan en frá hlið, og
séð í endann fæst þriðja lögunin.
Þegar þeir eru skoðaðir í smásjá
liggja þeir vanalega á flathliðinni
16
Náttúrufræðingurinn 74 (1-2), bls. 16-26, 2006