Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 2006, Side 50

Náttúrufræðingurinn - 2006, Side 50
Náttúrufræðingurinn komu fram stofnar af bakteríum sem þoldu penisillín og önnur sýklalyf, sem síðar voru framleidd, enda eru bakteríur enn sneggri til samþróunar en skordýrin. Þær geta skipt sér nokkrum sinnum á klukkustund, svo hagstæðar stökkbreytingar í þeim breiðast mjög fljótt út, og þar með einnig stökkbreytingar sem auka þol bakterianna við einhverjum lyíjum. Skordýr - eins og önnur dýr og plöntur - erfa gen aðeins frá foreldr- um sínum. En bakteríur geta sótt gen til nálægra en óskyldra baktería - eða skipst á genum við þær, jafnvel á milli tegunda. Því miður vísa læknar sjúklingum stundum á sýklalyf þar sem þau koma að engu gagni, svo sem gegn veirusýkingum. Af liðlega 10 þúsund tonnum af sýklalyfjum, sem árlega eru seld gegn lyfseðlum í Banda- ríkjunum einum, er talið að þriðjung- ur til helmingur sé annaðhvort lyf sem vinna ekki á sjúkdómunum ellegar lyfjagjöfin sé með öllu óþörf. Enn verra er ástandið í sumum þróunarlöndum, þar sem penisillín og fleiri sýklalyf eru seld án lyfseðils. En neytendur lyfjanna eiga líka sök á því hvemig komið er. Þeir ljúka ekki alltaf við skammtinn í pillu- glasinu og þá er viðbúið að hluti sýklanna lifi og nái að þróast þannig að þeir þoli lyfið. Loks er þess að geta að bændur víða um heim gefa heilbrigðum húsdýrum sýklalyf til að komast hjá því að þau veikist. Auk þess örva þessi lyf vöxt dýranna, af ástæðum sem menn þekkja ekki. Þessi ósiður tíðkast ekki - og hefur aldrei verið liðinn - í íslenskum landbúnaði, en í Bandaríkjunum fá húsdýr svo til jafnmikið af sýklalyfjum og menn kaupa í apótekum gegn lyfseðlum, eða önnur 10 þúsund tonn á ári. Þessi lyfjaaustur hefur kallað fram í dýrun- um þolna stofna af Sahnonella og öðrum bakteríum sem síðan geta sýkt menn. Árið 1994 var leyft að gefa kjúklingum í Bandaríkjunum ákveð- in sýklalyf gegn innyflasjúkdómum af völdum Campylobacter-baktena. Síðan hefur hlutfall Campylobacter- sýkla sem þola þessi lyf aukist úr 1% í 17% í mörvnum. Þótt þessar tölur séu frá Bandaríkjunum3 má ætla að ástandið sé svipað víðar í þróuðum iðnríkjum, svo sem hérlendis. Ef þessu heldur fram óttast margir sérfræðingar að stríðið við bakt- eríumar sé brátt tapað, rétt eins og stríðið við skorkvikindin. Astandið verði þá eins og á fyrstu áratugum 20. aldar, fyrir daga virkra sýklalyfja. Jafnvel sést sú skoðun að sýkingar- hættan af óstöðvandi ofursýklum muni gera skurðaðgerðir jafnhættu- legar og þær voru á dögum þræla- stríðsins í Ameríku.3 Þolnir berklar Að lokum skal nefnt eitt dæmi um sýkla sem þróað hafa með sér þol gegn flestum sýklalyfjum. Fram á 20. öld voru berklar algeng dánarorsök um allan heim. Sums staðar, svo sem hérlendis, náðu menn stjóm á veik- inni með heilsugæslu og umönnun og einangrun sjúklinga og fyrir miðja öldina komu fram lyf sem reyndust svo vel gegn berklabakteríunni, Mycobacterium tuberculosis, að menn vonuðust til að geta útrýmt henni á nokkrum áratugum. Nú em að koma fram afbrigði sjúkdómsins sem fá sýklalyf vinna á. Eftir hrun Sovétríkjanna hefur glæpaalda gengið yfir Rússland og fangelsin em yfirfull - með samtals um milljón vistmenn. Þeir em van- nærðir og hírast margir saman í þröngum og sóðalegum klefum, þannig að viðnám gegn sjúkdómum er lítið og berklasmitun algeng. Oft þarf margra mánaða lyfjameð- ferð tíl að vinna bug á berklaveiki. Ef sjúklingur tekur lyfið ekki nógu lengi, má búast við því að í líkama hans þróist þolnir stofnar af sýklunum. í rússneskum fangelsum fá fangamir sjaldan fullan skammt af sýklalyfjum, auk þess sem ekki er gengið eftir því að þeir ljúki við meðferðina, enda breiðast þolnir berklastofnar þar ört út. A þessa þolnu sýkla duga aðeins sérlyf, sem em torfengin í Rússlandi og auk þess mun dýrari en svo að yfirvöld fangelsa hafi ráð á þeim. Fangelsislæknar fá ekki rönd við reist, þótt þeir geri sér fulla grein fyrir því að margir fangar ganga með berklasmit þegar þeir em látnir lausir og ýmsir þeirra em með lyfjaþolin afbrigði sýklanna. Þeir snúa svo tíl heimkynna sinna, þar sem þeir smita íbúana. Þetta hefur orðið til þess að tíðni berkla í Rússlandi fimm- faldaðist á árunum 1990 til 1996 og dánartala af þeirra völdum meðal imgra karla hefur hækkað meir en af nokkrum sjúkdómi öðrum. Þessi nýju afbrigði gætu orðið ógnrm við heilsufar manna um allan heim. Heilbrigðisyfirvöld í Banda- ríkjunum gera ráð fyrir því að allir þeir þolnu berklastofnar sem þróast hafa í rússneskum fangelsum muni smám saman berast þangað, enda hafa nokkrar gerðir þegar greinst í innflytjendum, og allt kapp er lagt á að greina sjúkdóminn og vinna bug á honum með öflugustu fáanlegum meðulum. Hér er mikið í húfi. Ef bakteríumar fá næði til að þróast áfram má búast við óviðráðanlegum stofnum af berklum, sem ekkert þekkt sýklalyf ræður við. Heimildir 1. Attenborough, David 1999. Lífshættir fugla. Skjaldborg. 2. Mader, Sylvia S. 1998. Biology. Wm. C. Brown/McGraw Hill. 3. Zimmer, Carl 2002. Evolution, the Triumph of an Idea. Heinemann. 4. Örnólfur Thorlacius 2002. Dýrin lækna sig sjálf. Fréttir. Náttúrufræðingurinn, 71. 27. PÓSTFANG HÖFUNDAR Ömólfur Thorlacius Hringbraut 50 107 Reykjavík UM HÖFUNDINN Örnólfur Thorlacius (f. 1931) lauk fil.kand.-prófi í líffræði og efnafræði frá Háskólanum í Lundi í Svíþjóð 1958. Hann var kennari við Mennta- skólann í Reykjavík 1960-1967, Mennta- skólann við Hamrahlíð 1967-1980 og rektor þess skóla 1980-1995. Samhliða kennslu- störfum hefur Örnólfur samið kennslu- bækur og hann hafði um árabil umsjón með fræðsluþáttum um náttúrufræði í útvarpi og sjónvarpi. Hann var um skeið ritstjóri Náttúrufræðingsins. 50 i

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.