Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 41

Kviknun li'fs
GUÐMUNDUR EGGERTSSON
Eru allar lífverur af lífverum
komnar eða getur nýtt líf kviknað
úr lífvana efni? Langt fram eftir
19. öld greindi vísindamenn enn
á um svarið við þessari spurningu. Að vísu
trúði því enginn lengur að mýs kviknuðu í
moði eða víur í rotnandi fiski, en menn áttu í
vandræðum með að skýra lífsferla vissra
sníkjuorma, t.d. agða og bandorma. Sumir
töldu líklegast að þessir ormar gætu kviknað
í holdi manna og dýra. Mestur styr stóð þó
um örverurnar. Hoilendingurinn Anthony
van Leeuwenhoek hafði lokið upp heimi
örvera á síðari hluta 17. aldar. Þessar agnar-
litlu lífverur voru mönnum þó enn mikil
ráðgáta. Ekkert var vitað um innra skipulag
þeirra og ógerningur að segja hvort þær
gætu kviknað úr lífrænum eða ólífrænum
efnum. Það var einkum fyrri möguleikinn
sem ýmsum þótti trúverðugur. Hvaðan
kæmu t.d. þær örverur sem finnast í rotnandi
dýra- og plöntuleifum? Gat ekki allt eins
verið að þær kviknuðu við rotnunina?
Þekking vísindamanna á lífverum dugði ekki
til rökfastra svara við slíkum spumingum.
Því er ekki furða að heimspekileg og trúarleg
sjónarmið hefðu áhrif á viðhorf þeirra sem
létu sig málið varða.
Guðmundur Eggertsson (f. 1933) lauk magisters-
prófi í erfðafræði frá Kaupmannahafnarháskóla
1958 og doktorsprófi í örveruerfðafræði frá Yale-
háskóla í Bandaríkjunum 1965. Hann hefur frá
1969 verið prófessor í líffræði við Háskóla
Islands. Guðmundur vinnur nú að rannsóknum á
hitakærum örverum.
í Frakklandi hafði dýrafræðingurinn og
þróunarsinninn Jean Baptiste Lamarck
haldið því fram í upphafi 19. aldar að bæði
örverur og sníkjuormar gætu kviknað sjálf-
krafa. Landi hans Georges Cuvier, sem bar
ægishjálm yfir franska líffræðinga á fyrri
hluta aldarinnar, var á hinn bóginn ein-
dreginn andstæðingur sjálfkviknunar. Hann
var líka andsnúinn hugmynduin Lamarcks
um þróun tegundanna. Hugmyndir um sjálf-
krafa kviknun lífs áttu heldur ekki upp á
pallborðið hjá kirkjunni. Þótt örverur kynnu
að vera nálægt mörkum þess að vera lifandi
gátu sanntrúaðir tæpast sætt sig við að þær
væra stöðugt að kvikna sjálfkrafa úr dauðu
efni. Þær hlutu að hafa verið skapaðar á 4.
eða 5. degi líkt og aðrar lífverur jarðarinnar.
Ekki var það hugmyndum um sjálfkviknun
heldur til framdráttar á fyrri helmingi ald-
arinnar að einn af hugmyndafræðingum
byltingartímans, Jean Georges Cabanis,
hafði verið ákafur talsmaður sjálfkviknunar
(Farley 1977). Það er því óhætt að fullyrða að
um miðja 19. öld hafi bæði kenningar um
þróun tegunda og sjálfkviknun lífs verið illa
séðar í Frakklandi. Einstöku þekktir vísinda-
menn voru þó á öðru máli og í nágranna-
landinu Þýskalandi nutu slíkar kenningar
mikilla vinsælda meðal vísindamanna a.m.k.
á fyrstu þremur áratugum aldarinnar. Skoð-
anir líffræðinga á sjálfkviknun lífs voru því
skiptar enda höfðu ekki verið gerðar tilraunir
sem skæru úr um það hvort örverur gætu
kviknað sjálfki'afa. Það var meira um orð en
athafnir.
Náttúrufræðingurinn 69 (3-4), bls. 162-176, 2000.
167