Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 32

Algengasta jarðvegstegund á íslandi, eld-
íjallajarðvegur (andosol) inniheldur á bilinu 20
til 90 g/kg af lífrænu efni, sem er mikið rniðað
við það sem gerist annars staðar (Ólafur
Amalds 1993, Ólafur Amalds o.fl. 1995), en
magn líffæns efnis í mýrajarðvegi ermun meira,
sbr. t.d. 1. töflu.
■ KVIKASILFURSMENGUN
VEGNA STRANDROFS Á
LÍFRÆNUM jARÐVEGI:
REYNSLAN FRÁ QUÉBEC
Það kvikasilfur sem er kirfilega bundið
lífrænum jarðvegi er skaðlítið á meðan ekki er
hróflað við jarðveginum. Á síðustu áratugum
hefur hins vegar komið í ljós að berist lífrænn
jarðvegur út í vatn í stómm stfl á kvikasilfur,
sem þar er bundið, greiða leið inn í lífkeðjuna.
Þetta vandamál hefur komið upp á nokkrum
stöðum, t.d. í Finnlandi, Bandaríkjunum og
Manitoba í Kanada þar sem uppistöðulón
hafa verið gerð á grónu landi (Lodenius o.íl.
1983, Abemathy og Cumbie 1977, Bodaly o.fl.
1984). í þessum tilfellum hefur lífrænn
jarðvegur komist í grugglausn í lónunum veg-
na strandrofs (einnig kallað öldurof), en það
ferli er sérstaklega mikilvirkt í uppistöðulónum
þar sem vatnshæð er breytileg. Strandrof við
lón er útskýrt á 1. mynd.
Eitt alvarlegasta tilfellið af þessu tagi kom
upp í Québecfylki í Kanada á áttunda og
níunda áratugnum. Árið 1975 hófust um-
fangsmiklar virkjunarframkvæmdir á La
Grande-svæðinu sem fólu m.a. í sér myndun
uppistöðulóna sem náðu yfir samtals um
10.000 km2, sem er sambærilegt við flatarmál
allra jökla á Islandi. Fyrir virkjun var helsta
fæða heimamanna, Kree-fólksins, fiskur úr
ám, en þegar árnar fóru að verulegu leyti
undir uppistöðulón tók Kree-fólkið að veiða
fisk úr lónunum í staðinn. Strandrof við
jaðra lónanna leiddi til þess að kvikasilfur
barst úr jarðveginum og út í lífkeðjuna. Með
tímanum hækkaði styrkur kvikasilfurs í físki í
lónunum, sérstaklega stórum ránfiskum, s.s.
geddum, Esox lucius (Verdon o.fl. 1991),
sem voru mikilvægur þáttur í fæðu Kree-
fólksins. Fyrir myndun lónanna var styrkur
kvikasilfurs í 70 cm löngum geddum að
meðaltali 0,6 mg/kg en níu árum eftir að lón
mynduðust var kvikasilfur komið í 4 til 4,5
mg/kg í geddum í sama stærðarflokki. Til
samanburðar má benda á að samkvæmt
sænskum reglugerðum má styrkur í sölu-
hæfri geddu ekki fara yfir 1,0 mg/kg í
fiskholdi og samkvæmt íslenskri reglugerð
um aðskotaefni í matvælum (nr. 518/1993)
eru mörkin 0,5 mg/kg fyrir fisk og fiskvörur,
krabbadýr og skelfisk, 1,0 mg/kg fyrir
stórlúðu, hákarl og háfa og 0,05 mg/kg fyrir
bamamat sem inniheldur fisk. Árið 1984 kom
á daginn að meirihluti flaúa við lónin (a.rn.k.
64%) var með hættulega mikið kvikasilfur í
líkamsvefjuin samkvæmt stöðlum Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunarinnar, WHO (20
ntg/L í blóði eða 5 mg/kg í hári) (James Bay
Mercury Commitlee 1988). Var þá snarlega
tekið fyrir veiðar úr lónunum og nú er fæða
Kree-fólksins að mestu flutt inn á svæðið.
Með skjótum viðbrögðum tókst að koma í
veg fyrir dauðsföll og fósturskaða af
völdum eitrunar. Félagsleg og heilsufarsleg
áhrif kvikasilfursmengunar í lónum eru hins-
vegar varanleg, þar sem tekið hefur verið
fyrir fiskveiðar á svæðinu, en þær voru áður
aðalstarfi heimamanna, og í stað fiskmetis
neytir Kree-fólkið nú óhollari i'æðu en áður.
Breytt mataræði hefur síðan leitt lil aukn-
ingar á öðrum heilbrigðisvandamálum, svo
sem sykursýki, offitu og hjartasjúkdómum.
Hálendisvirkjanir á Islandi hafa verið
mikið til umræðu upp á síðkastið. Mikið
hefur verið rætt og ritað um fyrirhuguð
uppistöðulón norðan Vatnajökuls (þ.e. við
Eyjabakka og Kárahnjúka) en minna hefur
farið fyrir umræðu urn fyrirhugað miðlunar-
lón ofan Norðlingaöldu á Sprengisandi sem
ná mun yfir hluta af Þjórsárverum. í öllum
þessum tilfellum munu lón færa á kaf gróið
land með tilheyrandi strandrofi á jarðvegi
við jaðra lónanna. Ef silungi verður sleppt í
þessi lón, eða náttúrlegir stofnar ná sér upp
þar, er hugsanlegt að kvikasilfur sem nú er
bundið í jarðvegi berist inn fæðukeðjuna.
Silungsveiðar í uppistöðu- og miðlunar-
lónum eru talsvert stundaðar, t.d. í Kvísla-
veitum austan Þjórsárvera, og því er hætt
30